فهرست مطالب

عنوان                                                                                                     صفحه

 

چکیده 1

مقدمه. 2

فصل اول کلیات

1-1- بیان مسئله. 21

1-2- اهمیت و ضرورت تحقیق.. 22

1-3- اهداف پژوهش… 22

1-4- فرضیه های پژوهش… 23

فصل دوم تعریف اخلاق (نسبی یا مطلق)

2-1- اخلاق و موضوع آن. 25

2-2- تاریخچه علم اخلاق.. 25

2-2-1- علم اخلاق.. 30

2-3- اخلاق دینی.. 30

2-3- اخلاق از نظر یونگ… 31

2-4- فلسفۀ اخلاق.. 31

2-5- اخلاق و دین.. 31

2-5-1- سرچشمه هاى حُسنِ خُلق.. 32

2-5-2-اقوام روزگار به اخلاق زنده اند. 33

2-5-3- اهمیت اخلاق در روایات اسلامی.. 38

2-6- تعریف علم اخلاق.. 40

2-7- رابطه اخلاق و فلسفه. 42

2-8- رابطه اخلاق و عرفان. 43

2-9- رابطه «علم» و «اخلاق» 44

2-10- اخلاق و نسبیت… 47

2-10-1- اسلام نسبى بودن اخلاق را نفى مى‏کند. 48

2-11- نسبیت‌گرایی.. 51

2-11-1 مطلق گرایی.. 52

2-11-2- انواع نسبیت‌گرایی.. 53

2-11-3- مکاتب نسبی‌گرا: 55

2-11-4- نقل و نقد دلائل نسبیت اخلاقی.. 56

2-11-5- پیامدهای نسبیت گرایی.. 59

2-11-6- مطلق گرایی اخلاقی.. 61

2-11-7- مکاتب مطلق گرا 61

2-11-8- «تحلیل و بررسی مطلق گرایی» 64

2-11-9- دلائل رویکرد مردم به نسبیت گرایی.. 66

2-11-10- گرایش(حس)اخلاقی.. 68

2-11-11- آیا واقعا امام علی (ع) به نسبی بودن اخلاق معتقد بودند ؟. 73

2-12- تأثیر تربیت خانوادگی و وراثت در اخلاق.. 75

2-12-1- خوش اخلاقی از دیدگاه روایات… 77

فصل سوم اخلاق از دیدگاه حضرت علی (علیه السلام) و مولانا

3-1- معرفی نهج البلاغه. 87

3-1-1- اعتراف دانشمندان. 88

3-1-2- گردآوری سخنان علی علیه‌السلام. 90

3-1-3- تألیف نهج‌البلاغه. 91

3-1-4- شروح نهج‌البلاغه. 94

3-1-5- رابطه نهج‌البلاغه با قرآن. 96

3-1-6- عمده ترین بخشهای نهج البلاغه: 97

3-1-7- اخلاق در نهج البلاغه. 98

3-2- مولانا جلال الدین محمد بلخی.. 101

 

3-2-1- زندگی نامه. 101

3-2-2- مؤمنه خاتون. 102

3-2-3- شمس تبریزی.. 104

3-2-4- شیدایی مولانا 106

3-2-5- مولانا و صلاح الدین زرکوب… 107

3-2-6- مولانا و حسام الدین چلبی.. 108

3-2-7- مولانا و کانت… 108

3-2-8- درگذشت مولانا 109

3-2-9- مثنوی معنوی.. 109

3-2-10 اخلاق در نگاه مولانا 112

3-2-11- نسبیت در مثنوی.. 122

فصل چهارم بررسی تطبیقی نهج البلاغه و مثنوی

4-1- فضایل اخلاقی.. 129

4-1-1- توبه. 129

4-1-1-1-حقیقت توبه. 131

4-1-1-2- وجوب توبه. 132

4-1-1-3- عمومیت توبه. 134

4-1-1-4- تحلیل توبه. 140

4-1-2- جود. 141

4-1-2-1- سخاوت در منابع حدیث… 143

4-1-2-2- تحلیل (جود، بخشش، انفاق) 149

4-1-3- صبر و شکیبایی.. 150

4-1-3-1- صبر در احادیث اسلامی.. 154

4-1-3-2- تحلیل صبر و شکیبایی.. 161

4-1-4- قناعت… 162

4-1-4-1- تحلیل قناعت… 164

4-1-5- تواضع و فروتنی.. 165

4-1-5-1- تعریف تواضع. 169

4-1-5-2- تواضع و کرامت انسان! 170

4-1-5-3- تحلیل.. 172

4-1-6- عدل. 173

4-6-1-1- تحلیل عدل. 174

4-1-7- صدق و راستی.. 175

4-1-7-1- صدق و راستى در روایات اسلامى.. 177

4-1-7-2- تأثیر راست گویى در زندگى انسان ها 181

4-1-7-4- دروغ و آثار و عواقب آن. 184

4-1-7-5- آثار زیان بار دروغ. 186

4-1-7-6- دروغ و آثار و عواقب آن. 189

4-1-7-7- استثنائات دروغ. 192

4-1-7-3- تحلیل صدق و راستی.. 197

4-2- رذایل اخلاقی.. 200

4-2-1- ریا 200

4-2-1-1- ریا در روایات اسلامی.. 200

4-2-1-2- تحلیل ریا 204

4-2-2- عُجب و خود پسندی (تکبر): 205

4-2-2-1- تکبر در روایات اسلامی.. 209

4-2-2-2- تحلیل عُجب و خودپسندی (تکبر) 212

4-2-3- حرص و آز و طمع. 213

4-2-3-1- تعریف حرص…. 213

4-2-3-2- تحلیل حرص و از و طمع. 219

4-2-4- حسادت… 220

4-2-4-1- حسد در روایات اسلامی.. 223

4-2-5-1- تحلیل حسادت… 228

4-2-6- بخل.. 229

4-2-6-2- بخل در آینه روایات اسلامی.. 232

4-2-6-3- تحلیل بخل.. 238

4-2-7- غفلت… 240

4-2-7-1- «غفلت »در اخبار اسلامی.. 243

4-2-7-2- تحلیل غفلت… 248

4-2-8- غرور و خودبینی.. 249

4-2-8-1- تحلیل غرور وخود بینی.. 252

4-3- نتیجه گیری.. 253

منابع و مآخذ : 257

فهرست مقالات… 261

چکیده

حضرت علی (علیه السلام) پیشوای شیعیان است و نهج البلاغه گزیده­ای از حکمتها، نامه­هاو خطبه­های آن حضرت است که سید شریف رضی در قرن چهارم با ذوق ادبی خود آن را گردآوری کرد که شعرا و نویسندگان به روش­های مختلف از آن بهره می­برند.

مولانا جلاالدین محمد بلخی شاعر و عارف قرن هفتم هجری قمری است که در بین آثارش مثنوی معنوی مورد توجه بیشتری از سوی عام و خاص قرار گرفته است. زبان مولانا در مثنوی از وضوح و روش خاصی برخوردار است؛ در واقع به زبان مردم حرف زده است: مثنوی کتابی است تعلیمی، درسی در زمینه عرفان و اصول تصوف، اخلاق، معارف و …….

در این رساله به بررسی تطبیقی اخلاق از منظر مطلق یا نسبی بودن در نهج البلاغه و مثنوی پرداخته شده و هدف این پژوهش تلاش جهت نشان دادن همسو بودن امام اول شیعیان و ملای روم در دعوت از انسان­ها به سوی حقیقی جهان شمول است. درحالی که انسان از یک اراده خیر و ارزشی ذاتی و مطلق جدا افتاده و تلاش می­ کند به آن اصل بازگردد. با در نظر گرفتن اغراض خود و نیازهای فردی و اجتماعی به آن گاهی نسبیت هم می­دهد. برای این منظور اخلاق و تعاریف آن از جنبه­ های مختلف مورد بررسی قرار گرفته همچنین نسبیت و اطلاق آن از دیدگاه ­های مختلف صاحب نظران.از رذایل خلاقی هر کدام 7 مورد از متن نهج البلاغه و شش دفتر مثنوی شواهدی آورده شده و به صورت تطبیقی مورد بررسی قرار گرفته که در اکثر موارد هر دو بزرگوار در بسیاری از مضامین اخلاقی همسو بوده و در مواقعی که اغراض فرد را کنار بگذاریم انسان­ها را به سوی اراده الهی دعوت می­نمایند.

کلید واژه ­ها: نهج البلاغه، مثنوی، اخلاق نسبی، اخلاق مطلق.

مقدمه  

اخلاق در لغت جمع واژة «خُلق» است. خُلق صفتی را گویند که در نفس انسان رسوخ دارد و موجب آن می‌شود که افعالی متناسب با آن، بدون نیاز به تفکر و تأمل از او صادر ‌شود. خُلق همان ملکه است که در مقابل حال قرار دارد. حال بر خلاف ملکه، کیفیت نفسانی سریع الزوالی است که می‌تواند پس از ممارست و تمرین، ملکة انسان گردد (طوسی، 1369، ص 101).

ابن مسکویه می‌گوید: «خُلق همان حالت نفسانی است که انسان را به انجام کارهایی دعوت
می‌کند؛ بی‌آنکه نیاز به تفکر و اندیشه داشته باشد» (ابن مسکویه، 1381، ص 15).

به تعبیر مرحوم نراقی، اخلاق عبارت است از: دانش صفات مهلکه و منجیه و چگونگی متصف شدن و گرویدن به صفات نجات بخش و رها شدن از صفات هلاک کننده. (مصباح، 1381، ص 18)

ارسطو معتقد بود که انسان به طور طبیعی واجد خلق و خوی‌های خاصی نیست؛ هرچند طبیعت او با هیچ خلق و خویی هم ناسازگار نیست، بلکه می‌تواند بنا به خواست خود و با مداومت و تمرین، ملکات خاصی را در خود پرورش دهد و نیز معتقد است، اشرار به تأدیب و تعلیم اخیار می‌شوند و تکرار موعظه و نصیحت تأثیر دارد (طوسی، 1386، ص 104).

اهمیت اخلاق

نقش و اهمیت مکارم اخلاق در تعالی معنوی انسان‌ها بر هیچ‌کس پوشیده نیست؛ هم چنان‌که رسول گرامی اسلام نیز هدف از بعثت خویش را تتمیم مکارم اخلاق معرفی می‌نماید: «اِنّما بُعِثتُ لِاُتَمِمَ مَکارِم الآخلاق» من مبعوث شده‌ام که اخلاق حسنه را به اتمام رسانم. اولیای گرامی اسلام نیز برای آنکه پیروان خویش را به راه خودسازی و تزکیه­ی نفس سوق دهند، آنان را به آموختن علم اخلاق موظف نموده و فرا گرفتن این علم را که از پایه‌های اساسی سعادت اجتماع است بر سایر علوم مقدم داشته‌اند (فیض کاشانی، 1365، ص 1).

بی‌تردید اخلاق در اسلام دارای اهمیت فراوانی است و علاوه بر آنکه از ارکان اسلام و در ردیف عقاید و احکام به شمار می‌آید، عامل پیوند انسان به پروردگارش نیز می‌باشد و همانا این پیوند مقصود اصلی در ایجاد انسان است. دیگر آنکه آیین مقدس اسلام در تمام زمینه‌ها جز با شیوة اخلاقی، تمام و کامل نمی‌گردد و نیز این علم از دانش‌هایی است که به انسان و حالات گوناگون او و سایر علوم و معارف انسانی اهتمام می‌ورزد. از فضیلت‌ها و مکارم انسانی چگونگی به دست آوردن آن و نحوة آراستن نفس به آن صفات نیک، از رذیلت‌ها و صفات ناپسند و چگونگی دوری جستن از آن‌ها و بازداشتن نفس از آلوده شدن و نیز آثار گوناگون اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و سیاسی آن بحث و گفت‌و‌گو می‌کند (مظاهری، 1388،ص 12).

در اهمیت علم اخلاق می‌توان گفت که وجود انسان به گونه‌ای ضعیف و ناقص آفریده شده است؛ به گونه‌ای که باید خود، ابعاد هستی خویش را شکل دهد و به کمک قدرت اندیشه و ارادة خویش استعدادهای مختلفش را شکوفا سازد و به کمال لایق خود برسد. اخلاق، استعدادی است که در وجود انسان نهفته است و برای آنکه انسان به کمال لایق خود برسد، باید این جنبه از وجودش را نیز شکوفا سازد (امید، 1381، ص 166).

اخلاق پیش از اسلام

با نگاهی گذرا به اخلاق پیش از اسلام درمی‌یابیم که با وجود کتاب مقدسی مانند اوستا که مجموعه­ی کاملی از تعالیم اخلاقی است و تمدن دیرین و روحیات ایران پیشین را یادآور می‌سازد، اخلاق از مقوله­های مورد توجه در ایران باستان بوده است. گات‌ها مهم‌ترین قسمت اوستا، نخستین کتابی است که بشر را به شاهراه وحدت راهنمایی کرده است. در تعلیمات زرتشت مقصود از خلقت و نتیجه­ زندگانی این است تا هر فردی در آبادی جهان و شادمانی جهانیان کوشیده است، خود را به وسیله­ اندیشه، پندار و گفتار و کردار نیک، قابل عروج به عالم روحانی و رسیدن به اوج کمال و سعادت جاودانی نماید. همچنین محسنات اخلاقی از قبیل راستی و درستی، امانت، تواضع، رحم و شفقت و… نمونه‌هایی از تعالیم مزدیسنا و اخلاق ایران باستان است (ایرانی، 1361،ص 5).