چکیده:

هدف از این پژوهش بررسی اهمیت و جایگاه  چالش برانگیز و  مغفول  تربیت معنوی  و سپس بررسی مفهوم و جایگاه تربیت معنوی و رابطه آن با دین است، از آن جهت که تربیت معنوی با مورد توجه قرار دادن ساحت روحانی انسان (که در پیوند با ساحت ربوبی است) باب مناسبی برای گفت و گو در عصر جهانی شدن فرهنگ هاست و می تواند پیروان ادیان توحیدی را به وحدت نظر در حوزه تربیت انسان رهنمون سازد،حائز اهمیت است.این پژوهش به بررسی تطبیقی مفهوم و اهداف تربیت معنوی از دیدگاه علامه طباطبایی به عنوان فیلسوف و دانشمند مسلمان با  دیدگاه دیوید کار که یک فیلسوف تربیتی است در یک مطالعه کیفی که با روش تطبیقی انجام شده است ، به پرسش های پژوهش پاسخ داده است . مفهوم تربیت معنوی  از نگاه طباطبایی جهت دهی به فرایند تجرد نفس ، متناسب با فطرت ربوبی او معنا می یابد که در پی تقویت میل ،تفصیل معرفت و انجام عمل متناسب با آن است و اهداف از نظر وی سه جنبه شناختی ،گرایشی و عملی دارد . دیوید کار تربیت معنوی را بخش متمایزی از تعلیم وتربیت ، و جدا از تربیت دینی و شامل تجربه و درک سئوالات بزرگ می داند . اهداف تربیت معنوی از نظر وی آموزش حقایق و پرورش فضایل معنوی از راه دو روش تربیت در یک گرایش معنوی و تربیت در یک فعالیت معنوی است.

 

کلید واژه ها:

تربیت ، تربیت معنوی ، علامه طباطبایی، دیوید کار

 

فصل اول. 1

کلیات پژوهش… 1

1-1- مقدمه و بیان مساله. 2

1-2- اهمیت و ضرورت پژوهش… 3

1-3- اهداف پژوهش… 5

1-4- پرسشهای پژوهش… 5

1-5- تعریف مفاهیم و اصطلاحات… 6

1-6-روش پژوهش… 7

فصل دوم. 8

مبانی نظری و پیشینه ی پژوهش… 8

مبانی نظری پژوهش… 9

2-1- مقدمه. 9

2-2-1- تربیت… 9

2-2-2ریشه یابی معنای لغوی تربیت… 10

2-2-4- دیدگاه های اندیشمندان در باب تربیت… 12

2-3-1- معنای لغوی معنویت… 18

2-3-2-معنای اصطلاحی معنویت… 18

2-3-10- رابطه ی دین و معنویت… 29

2-5-1- معنای لغوی و اصطلاحی تربیت معنوی.. 38

2-5-2- ویژگی تربیت معنوی.. 38

2-5-3- تربیت معنوی و رابطه ی آن با تربیت دینی و تربیت اخلاقی.. 40

2-6-پژوهش های انجام شده در داخل و خارج از کشور. 42

2-6-1-پیشینه ی پژوهش های داخلی.. 42

2-6-2-پیشینه ی پژوهش های خارجی.. 46

فصل سوم. 52

یافته های پژوهش… 52

3-1-مقدمه. 53

3-2مفهوم ،اهداف  و روش های تربیت از دیدگاه علامه. 53

3-2-1زندگی نامه. 53

3-2-2-تألیفات و آثار: 55

3-2-3-مفهوم  تربیت: 57

3-2-4مفهوم تربیت معنوی: 58

3-2-4-1انسان شناسی علامه طباطبایی.. 59

3-2-4-2ارزش شناسی علامه طباطبایی.. 60

3-2-4-3معرفت شناسی علامه طباطبایی.. 62

3-2-5-اهداف  و اصول و روش های معنوی.. 64

3-2-5-1- اصول و روش های ناظر به هدف شناختی.. 64

3-2-5-2اصول و روش های ناظر برهدف میلی.. 67

3-2-5-3- اصول و روش های ناظر برهدف فرایندی عمل.. 70

3-2-6-روش های تربیت معنوی.. 78

 

3-2-6-1-عزم قاطع و اراده جدی.. 78

3-3 -از دیدگاه دیوید کار. 82

3-3-1-زندگی نامه: 82

3-3-2-مفهوم  تربیت: 84

3-3-3-مفهوم  معنویت: 85

3-3-4-انواع تعاریف معنویت… 86

3-3-4-1-اهمیت روح به عنوان مخالفت جسم. 86

3-3-4-2-معنویت یا چیز های مذهبی و مقدس… 87

3-3-4-3-یک روح حساس و پاک.. 88

3-3-5-مفهوم تربیت معنوی: 89

3-3-5-1-بحران تجدید معنوی.. 89

3-3-5-2-میراث و روشنفکری.. 91

3-3-6-اهداف تربیت معنوی: 93

3-3-6-1-جنبه شناختی.. 95

3-3-6-2-جنبه گرایشی : 95

3-3-6-3-جنبه عملی : 96

3-3-7-روش های تربیت معنوی.. 98

فصل چهارم. 101

بحث و نتیجه گیری.. 101

4-1-مقدمه. 102

4-2-پاسخ به پرسش اول : 102

4-3-پاسخ به پرسش دوم : 103

4-4-پاسخ به پرسش سوم: 105

4-5-پاسخ به پرسش چهارم: 105

فصل پنجم پیشنهادات کاربردی.. 107

5-2-توصیه هایی به محققان بعدی.. 108

5-3-محدودیتهای پژوهش… 108

فهرست منابع و ماخذ. 109

فهرست جدول ها

 

جدول 2- 1- تفاوت های دین و معنویت         47

جدول 2- 2- را بطه تربیت معنوی ، تربیت دینی و تربیت اخلاقی52

– مقدمه و بیان مساله

مشغولیت های زندگی مکانیکی باعث شد تا انسان از حقیقت وجودی خود دور و به سمت ناکجا آباد طی طریق کند و این مهم به خاطر تغییر در ایدئولوژی های علمی و فلسفی است که بعد از رنسانس توسط دانشمندانی مانند دکارت، بیکن، گالیله و نیوتن و …انجام گرفت. با گسترش ریاضیات و حاکمیت کمیت در تمام علوم درک مفاهیم دینی کمرنگ تر شد، به گونه ای که وجه کمیت فربه و فربه تر گردید و به همان اندازه باور به امر مقدس کم رنگ تر شد، تاحدی که تنها وجه واقعی بعد کمیت و دانش نوین، تنها دانش ریاضی و تجربی شد. سلحشوری  (1390) از همین رو رابطه انسان با خودش و خدا قطع  شد و همانطور که کار می گوید “اخیرا انقلاب فوق العاده ای از علاقه و کشش در بین مربیان در باب موضوعات معنوی و تربیت معنوی به وجود آمده است ” (1996) و این امر زمینه ساز حضوری دیگر بعد از عصر طلایی یونان و جستار های آنان در باب فضیلت ها توسط سقراط، افلاطون و بویژه ارسطو شد و از طرفی تربیت معنوی با مورد توجه قرار دادن ساحت روحانی انسان برای رویکرد تربیت معنوی که در پیوند با ساحت ربوبی است، باب مناسبی برای گفت و گو در عصر جهانی شدن فرهنگ هاست و میتواند پیروان ادیان توحیدی را به وحدت نظر در تربیت انسان رهنمون سازد.( اشعری، باقری و حسینی،1391)

هنگامی که ماهیت انسان را بررسی می کنیم ، در می یابیم که مهم ترین بعد انسان ، بعد روحی اوست که بیش ترین قدرت و نفوذ را در اعمال و رفتارش دارد زیرا این روح خود قدرتش را از خداوند گرفته است . از آن جایی که ماهیت تمام انسان ها مشترک است ، پس روح در تمام آنها وجود دارد ، اما این قدرت به صورت بالقوه و نهفته است و از راه آموزش (کنترل محسوسات ) می توان بخش هایی از این قدرت را بالفعل کرد . بهترین شکلی که می توان به تمام فعلیت های قدرت های روحی رسید ،دین است . پس می توان گفت که دو نوع معنویت وجود دارد :معنویت غیر دینی که فقط تا حدی می تواند به قدرت های روح از راه کنترل و تهذیب نفس و کم کردن نقش محسوسات که پایین ترین مرحله ی تربیت دینی است (حداکثر به عالم ملکوت) دسترسی یابدو معنویت دینی و بویژه دین اسلام که اگر فرد براساس راهکارهای آن عمل کند می تواند به کمال و فعلیت قدرت های روح و عوالم دیگر مانند عالم جبروت و عالم اسماء الهی برسد .

طرح بازگشت به معنویت در دنیای پست مدرن ،نه تنها الزاما به معنای به رسمیت شناختن ادیان نیست ، بلکه بیشتر به مفهوم تلاش برای پر کردن خلاء معنویت انسانی با معنویت هایی است که مشکلات ادیان تاریخی و سنتی را نداشته باشند.

 

1-2- اهمیت و ضرورت پژوهش

تربیت انسان کامل همواره  به عنوان یک هدف ، آرمان و غایت تربیتی مورد توجه بوده است و کار تعلیم و تربیت در بین همه امور زندگی حساسیت و اهمیت خاصی دارد و پرداختن و مورد توجه واقع شدن آن یک کار مهم ، اساسی و زیر بنایی تلقی می شود . در آغاز هزاره سوم و باتوجه به رویکرد های جهانی شدن انسان با چالش هی چون بحران معنویت ، اخلاق، هویت و بحران محیط زیست و اسارت و بندگی تکنولوژی مواجه است .حال اینکه چگونه می توان انسان امروزی را برای مواجه با این بحران ها و در راس آنها معنویت تجهیز و آماده کرد و بی شک توجه به بعد معنوی تربیت یا همان تربیت معنوی کار بسیار مهم و خطیر نظام آموزش و پرورش  است در قدم نخست می بایست معنویت را  که یک کلمه قابل بحث و مجادله آمیز است را مورد بررسی قرار داد .

تعریف واژه معنویت [1]ظاهراً کمی دشوار است . شاید این دشواری از آنچه که در قلب معنوی همان چیزی است که ازنظر فطری از آن طفره می رویم و کمی اسرار آمیز است ، نباید ما را شگفت زده کند (رایت ،2000،ص7).  این امر از آن جهت است که با پاسخ ها و احساسات عمیق شخصی رابطه دارد و منحصر به فرد است، با وجود این، حیات بخش و پویاست. معنویت از ریشه یونانی و عبری spirit به معنی نفس، باد و روح و لاتین آن  spirateبه معنای نفس کشیدن است که تعریف آن در فرهنگ آکسفورد در مقابل ماده قرار می گیرد که در اصل تقابل روح و جسم  را نشان می دهد : “به معنای حیات بخشی است که می توان گفت که با این باور که خداوند روح خودش را در بشر دمیده، سازگار است. (روح حیات) معنای قدیمی آن گرایش به تمركز در مذهب دارد و حال آنکه امروزه دارای ابعاد فردی، اجتمایی، شناختی و عاطفی نیز می باشد. (سلحشوری، 1390، ص44 ).

مفهوم معنویت از ارتباط با مهارت های تفکر و تامل و تنها وابسته به ارتباط با خدا،گسترده تر است. (بیگر، 2003، ص16) اگر تربیت را از ریشه (ر ب ب) به معنای اصلاح و تدبیر و سرپرستی کردن، به تمام رساندن و کامل کردن و همچنین از ریشه دیگر آن یعنی (ر ب و ) به معنای رشد و نمو، افزودن و پرورش جسم بدانیم، (باقری ،1390 ، ص52) تربیت معنوی را می توان اینگونه تعریف کرد: کوششی است برای رشد و شکوفایی و رسیدن به یک معنا و حقیقت متعالی.و همچنین تربیت معنوی آموزش برای زندگی است . اگر به بچه ها چگونه زندگی کردن و چگونه عشق ورزیدن را آموخت آنهادر زندگی مادی هنگامی که با فعالیت های منفی از قبیل نفرت ، جنگ ، جنایت و … برخورد می کنند آنها قادر به کنترل اوضاع می باشند . انسان های کامل در چنین چالش های دنیوی عملکرد موفق تری دارند و تربیت معنوی می تواند موفقیت بیشتری ر ا برای انسان ها- فارغ از دین و مذهب – حتی در امور دنیوی تضمین کند.

همچنین مطالعه مفهوم معنویت در دنیای معاصر حکایت می کند که در رویارویی با مفهوم معنویت طیفی از دین باوری تا معنویت باوری فارغ از دین وجود دارد. در یک سوی این طیف ،متفکران دینی قرار دارند که معتقدند اصولا مفهوم معنویت تنها در چارچوب گفتمان دینی معنا پیدا می کند و غیر از ادیان آسمانی (حتی ادیان زمینی) نمی توانند از معنویت – به مفهومی معنادار-سخن به مبان آورند(باغگلی و همکاران، 1392) در سوی دیگر این طیف متفکران  سکولار قرار دارند که معنویت را نیاز عاطفی و روانشناختی انسان تلقی می کنند و الزامی به هویت بخشی دینی برای حل نیاز های معنوی نمی بینند . گرایش به سوی معنویت به عنوان گرایش نو در عرصه های تربیتی و فرهنگی به دو دلیل اتفاق افتاده است:  نخست آنکه حوزه تربیت بهترین موقعیت و فرصت را برای تبلور معنویت در انسان فراهم می کند، دوم آنکه موضوع معنویت ذاتاً موضوعی تربیتی است. هدف از این پژوهش بررسی اهمیت و جایگاه  چالش برانگیز و  مغفول  تربیت معنوی و سپس بررسی مفهوم و جایگاه تربیت معنوی و رابطه ی آن با دین است از این روست که در این پایان نامه به بررسی تطبیقی مفهوم و اهداف تربیت معنوی علامه محمد حسین  طباطبایی به عنوان فیلسوف و دانشمند مسلمان و با دیوید کار که یک فیلسوف تربیتی غربی  و صاحب نظر در موضوع اخلاق و تربیت معنوی و استاد دانشگاه ادینبورگ اسکاتلند است ،  می پردازیم.

1-3- اهداف پژوهش

الف: هدف کلی

مقایسه کلی( تبیین  شباهت ها و تفاوت ها)  تربیت معنوی از دیدگاه علامه طباطبایی و دیوید کار ب: اهداف جزئی:

1-مفهوم تربیت معنوی از دیدگاه علامه طباطبایی و دیویدکار.

2-اهداف تربیت معنوی از دیدگاه علامه طباطبایی و دیویدکار.

3-اصول تربیت معنوی از دیدگاه علامه طباطبایی و دیوید کار .

4-روش های تربیت معنوی از دیدگاه علامه طباطبایی و دیوید کار .

 

1-4- پرسش­های پژوهش

این پژوهش در صدد پاسخگویی به سوال های زیر می باشد:

1-مفهوم تربیت معنوی از دیدگاه علامه طباطبایی و دیویدکار چیست؟

2-اهداف تربیت معنوی از دیدگاه علامه طباطبایی و  دیویدکار كدامند؟

3-اصول تربیت معنوی از دیدگاه علامه طباطبایی و دیویدکار كدامند؟

4-روش های تربیت معنوی از دیدگاه علامه طباطبایی و دیویدکار چه می باشد؟

 

1-5- تعریف مفاهیم و اصطلاحات

تربیت:

تربیت عبارت است از فراهم كردن زمینه‏ها و عوامل براى به فعلیّت رساندن همه‏استعدادهاى بالقوّه انسان (تقى پور ظهیر،  1373،ص28).

معنویت:

معنویت نیاز ذاتی(فطری و درونی) انسان برای ارتباط باچیزی فراتر از ماست ،( ویگل فورس به نقل از محمد نژاد و همکاران ،1388،ص98) و همچنین معنویت بیانگر تلاش همیشگی بشر برای پاسخ دادن به چرا های زندگی است (صمدی ،1385). شهیدی معنویت را ناظر براستفاده از قوه ی خلاقیت و کنجکاوی برای یافتن دلایل موجود و مرتبط با زنده ماندن و زندگی کردن دانسته اند . بنابراین آن را برای زندگی فرد لازم و ضروری می داند .(شهیدی ، 1379)

تربیت معنوی[5]

فرایند کمک رسانی و یاری رسانی به متربی برای ایجاد تغییر تدریجی در گستره زمان در یکی از ساحت های بدنی ، روحی و رفتاری که به واسطه عامل انسانی دیگر به منظور دستیابی وی به کمال انسانی و شکوفا سازی استعداد های او یا