چکیده

کهن­الگوی گاو نر همچون دیگر نمادهای کهن در صنایع دستی باستانی ایران، مفهومی جاودانه دارد. در این پژوهش نخست تمامی اساطیر مرتبط با گاو نر در متون کهن بررسی شده است. سپس با بهره گرفتن از روش­های رایج در روانشناسی اعماق برای مطالعات اسطوره­شناختی و نماد ­شناسی، اساطیر کهن ایران و مجالس نمادین منقوش بر صنایع دستی هخامنشی بررسی شده تا این مفهوم جاودانه تبیین گردد. با توجه به این نتایج، کهن­الگوی گاو نر یکی از نمادهای مبین گره های موجود در قسمت تیره روان انسان(سایه) است که طی مراحل قهرمانی اسطوره­ای در فرایند رشد فردیت توسط انسان قهرمان قربانی می­ شود. در این فرایند قهرمان بر سایه خویش چیره گشته و پس از تکمیل فرایند خودشناسی، به دوران پختگی و سرآغاز کمال راه می­یابد. البته نتایج حاصل از کاربرد این روش­ها قطعیتی ندارند و قابل نقد و بررسی می­باشند.

بر اساس منابع کهن اساطیری ایران آیین قربانی بر اساس اصل تکرار آیین ازلی و به منظور نیرو دادن به خورشید برای اطمینان از گردش به موقع روز و سال و ماه انجام می شده است.

کلیدواژه ها: نماد گاونر   – اساطیر کهن ایران  – صنایع دستی ایران   – دوران هخامنشی   – روانشناسی اعماق

 

فهرست مطالب

عنوان                                                     صفحه

فرگرد یکم: کلیات تحقیق                                        1

1  -1     مقدمه                                                2

1  -2     اهداف تحقیق                                          3

1  -3     اهمیت و ضرورت تحقیق                                  3

1  -4     پرسش های پژوهش                                  3

1  -5     فرضیه ­ها                                              4

1  -6     روش تحقیق                                       4

فرگرد دوم: گاو نر در اساطیر ایران هخامنشی                   5

2  -1     آفرینش و قربانی گاو                                  6

    2  -1  -1 گوشوروان                                   7

    2  -1  -2 صورت فلکی ثور                                   8

    2  -1  -3 گاو آسمانی                                      8

2  -2     گاو مرد                                              9

2  -3     پیکرگردانی شخصیتهای اساطیری به صورت ورزا                      9

    2  -3  -1 میترا                                           10

    2  -3  -2 یمه، جم (جمشید)                                  11

    2  -3  -3 فریدون، ثرئتونه                                      12

    2  -3  -4 بهرام(ورثرغنه) و ایندرا                              13

    2  -3  -5 سومه، هوم                                  16

    2  -3  -6 تیشتریه (تیشتر)                                      18

فرگرد سوم: مکتب اسطوره­شناسی روانشناختی یا روان­شناسی دین                 20

3  -1     تكوین و تشکل روانی در اسطوره­شناسی روانشناختی                       21

3  -2     تحلیل اساطیر در اسطوره­شناسی روانشناختی                         22

    3  -2  -1  نظریه­ی روانشناسی تحلیلی در مکتب اسطوره­شناسی روانشناختی        23

3  -3     بن­مایه­های اساطیری از دیدگاه اسطوره­شناسی روانشناختی                24

    3  -3  -1 اساطیر یا توضیحات مفهوم امر متّعال                         25

    3  -3  -2 مفهوم ثنویت                                     27

    3  -3  -3 مفهوم تثلیث                                     28

    3  -3  -4 اسطوره­ی قهرمان یا آیین گذار و قربانی حیوان توتم               29

3  -4     نماد یا کهن­الگو از دیدگاه اسطوره­شناسی روانشناختی                  31

    3  -4  -1 نقش نمادها در فرایند کمال­طلبی انسان                       33

فرگرد چهارم: بررسی مفهوم جاودانه­ی کهن­الگوی گاو نر در اساطیر                 36

4  -1     کهن­الگوهای نهفته در اساطیر قهرمانی جمشید و دیگر شخصیت­های مرتبط     39

 

 

    4  -1  -1 نمادهای مرتبط با مفاهیم امر متّعال و مسیر تعالی                40

4  -2      نمادهای مرتبط با فرایند رشد فردیت در دوران قهرمانی                45

    4  -2  -1 نمادهای مرتبط با مفاهیم تولّد یا گذر از جهان روح در دوره­ ترفندباز       46

    4  -2  -2 نمادهای مرتبط با مفاهیم ثنویت                             48

    4  -2  -3 نمادهای مرتبط با مفاهیم جنگ درونی یا جهاد اکبر و تثلیث        50

    4  -2  -4 نمادهای مرتبط با مفهوم قربانی گاو نر در دوره­ شاخ قرمز        54

    4  -2  -5 نمادهای مرتبط با مفهوم وحدت در دوره­ دوقولوها                 62

فرگرد پنجم: بررسی مفاهیم و صورت­های کهن­الگوی ورزا در مجالس نمادین منقوش بر صنایع دستی

 هخامنشی                                              68

5  -1     صورت واقعگرایانه                                          69

5  -2     صُوَر مرکّب                                        71

    5  -2  -1 گاو آسمانی (بالدار)                             71

    5  -2  -2 گاو آسمانی با چهره­ی انسان                            72

5  -3     نماد گاو جفتی (ثنویت روانی)                               74

    5  -3  -1 ارتباط نمادهای ثنویت و تثلیث                         76

5  -4     گاو و نماد سه­تایی مقدس                                    78

5  -5     جنگ­های قهرمان                                        84

5  -6     گاو و گندم                                           88

5  -7     گاو و دیگر نمادهای حیوانی                                     89

    5  -7  -1 گاو و ماهی                                      89

    5  -7  -2 گاو و شیر                                  89

    5  -7  -3 گاو و گراز                                       93

نتیجه ­گیری                                            95

     نتیجه گیری بر اساس متون کهن اساطیری ایران                      95

     نتیجه گیری بر اساس علم روانشناسی                               96

منابع و مآخذ                                              98

1 مقدمه

در دوران هخامنشی صنایع دستی با نماد گاو در مراسم مذهبی و زندگی روزمره مردم کاربرد آیینی هم داشتند. نقوش موجود در صنایع دستی ایران به دلیل حفظ طرح­های اصیل و نمادهای کهن همواره پایگاهی مناسب برای ایده­پردازی هنرمندان امروز بوده ­اند. کهن­الگوی ورزا در صنایع دستی ایران هخامنشی به دو صورت کلّی واقعگرایانه و انتزاع یافته نقش شده است، یعنی یا شکل طبیعی گاو به عنوان نماد در مجلسی استفاده شده و یا اینکه جزئی از اندام گاو مثل شاخ، گوش، دم، نیمتنه و سردیس در ترکیبی نمادین( به عنوان مثال گاو  -مرد) آمده است. این دو صورت همچنین در مجالس مرکب با برخی نمادهای دیگر از قبیل انسان، خورشید، ماه، فروهر و.. نقش شده است.

مجالس یادشده مفاهیمی را نمادین می­سازند که حضور کهن­الگوی گاو را در آثار باستانی ایران جاودانه ساخته است. مثال بارز این ادعا مجلس نمادین گرفت و گیر شیر و گاو در تخت جمشید است. در این پژوهش تلاش خواهد شد تا برای آشنایی هر چه بیشتر اهل هنر با مفاهیم جاودانه­ی نهفته در پس نمادها، مفهوم کهن­الگوی گاو از دریچه­ی اساطیر کهن ایرانی بررسی گردد. اسطوره­های کهن نیز به نوبه­ی خود برای انتقال مفاهیم از زبانی رمزآلود بهره می­جسته­اند. امروزه برای درک مفاهیم رمزآلود اساطیری علومی نوین از جمله زبانشناسی و روانشناسی به کمک اسطوره­شناسان و دین­پژوهان شتافته­اند. 

مکاتب روانشناسی نوین می­کوشند با پژوهش در اساطیر به مفاهیم نمادین کهن­الگو­های جاودانه دست یابند. برای نیل بدین هدف در این پژوهش پس از بررسی اساطیر مرتبط با گاو و نقشی که گاو در این اساطیر بر عهده دارد، با بهره گرفتن از شیوه­ تحلیل اساطیر در مکتب اسطوره­شناسی روانشناختی(نظرات یونگ)   -یا همان روانشناسی اعماق  – به عنوان یکی از مکاتب رایج در تحلیل اساطیر و جنبه­ های رازآلود آن، تلاش شده است تا مفهوم جاودانه­ی کهن­الگوی ورزا در مجالس نمادین هخامنشی با توجه به اساطیر کهن ایران مورد تحلیل بررسی قرار گیرد.

اکثر پژوهش­های دانشگاهی بر اساس مکاتبی نظیر اسطوره­شناسی زبانشناختی و یا آرای دکتر مهرداد بهار، که خود بر پایه­ نظرات میرچا الیاده و نظریه­ی مادرسالاری استوار می­باشد، صورت گرفته است. برخی دیگر با تاکید خاص بر ادبیات عوام و با بهره گرفتن از مکتب ساختارشناسی اشخاصی چون کاسیرر انجام شده است. استفاده از مکتب اسطوره­شناسی روانشناختی نیز بدین دلیل است که تاکنون در داخل کشور پژوهشی در سطح دانشگاهی بر اساس آن صورت نگرفته و به بوته­ی نقد اساتید صاحب­نظر سپرده نشده است. البته باید تاکید کرد که مکتب یاد­شده همانند دیگر مکاتب حوزه­ نماد و اسطوره، تنها یک فرضیه است و نه یک نظریۀ قطعی و نتایج به دست آمده بر اساس اصول مطروحه در آن نیز هیچ قطعیتی ندارد. از آنجایی که در این پژوهش تحلیل مجالس نمادین نیز با بهره گرفتن از نتایج یاد شده صورت خواهد پذیرفت، لازم است تأکید شود که با توجه به آرای اساتید محترم، این نوع تحلیل­ها نیز جنبه­ تجربی داشته و اثبات شده نیستند. به همین سبب تلاش شده است تا نتیجه گیری نهایی پژوهش بر اساس متون کهن ایران صورت پذیرد. امید است تا انرژی ذهنی مصروفه در انجام مراحل دشوار این پژوهش مثمر ثمر بوده و راهگشای تحقیقات بعدی در زمینه­ پیوند نمادها با روان انسان باشد.

1  -2 اهداف تحقیق

بررسی اشکال مختلف نقش گاو نر در صنایع دستی ایران هخامنشی

اثبات نمادین بودن نقش گاو

بررسی مفهوم نماد گاونر در صنایع دستی ایران هخامنشی

مطالعه­ ارتباط اسطوره­ای نماد گاونر با دیگر عناصر نمادین در صنایع دستی ایران هخامنشی

1  -3 اهمیت و ضرورت تحقیق

صنایع دستی ایران هخامنشی نمایش دهنده باورهای هنرمندان و مردمان ایران در دوران هخامنشی است. فراوانی نماد گاونر در صنایع دستی ایران کهن و هنرهای سنتی امروزین، نشان دهنده نقش پر اهمیت این جاندار در باورهای ایرانیان باستان است.

بررسی مفهوم نماد گاو نر در صنایع دستی ایران در دوران هخامنشی تحقیقی است جهت تولید دانش نظری برای افزایش آگاهی طراحان صنایع دستی در زمینه­ نماد و اسطوره.

1  -4 پرسش­های پژوهش

آیا نقش گاو نر یک نماد است؟

گاو نر به چه اشکالی در صنایع دستی هخامنشی اجرا شده است؟

فراوانی نماد گاو نر در صنایع دستی ایران هخامنشی به چه دلیل است؟

گاو نر در اساطیر ایران با کدام ایزدان در ارتباط است؟

کارکرد نماد گاو نر در صنایع دستی ایران هخامنشی چیست؟

نماد گاونر در صنایع دستی ایران هخامنشی با کدام یک از عناصر تصویری نمادین دیگر در ارتباط است؟

1  -5 فرضیه ­ها

نقش گاو نر یک نماد است و دارای یک مفهوم کهن­الگویی مشخص است.

کهن­الگوی گاو نر به صورت واقعگرایانه و همچنین در حالت انتزاع یافته نقش شده است.

فراوانی نماد گاونر در صنایع دستی ایران هخامنشی به دلیل اهمیت آن در اساطیر ایران است.

گاو نر در اساطیر ایران با ایزدانی که در اساطیر نقشی در ارتباط با چهارپایان بر عهده دارند، در ارتباط است.

نماد گاو نر در صنایع دستی ایران کهن کارکردی تعویذگونه و برای محافظت داشته است.

نماد گاونر با برخی از دیگر عناصر نمادین از جمله ماه در ارتباطی اسطوره­ایست.

1  -6 روش تحقیق

روش تحقیق از نظر هدف: نظری

روش تحقیق از نظر روش: توصیفی

روش یافته اندوزی (روش گردآوری داده ­ها): کتابخانه ای و میدانی

روش تجزیه و تحلیل:تطبیقی

 

فرگرد دوم: گاو نر در اساطیر ایران

 

گاو نر در متون اساطیری و حماسی ایران به شخصیت­های متعددی نسبت داده شده است. و همچنین به عنوان موجودی مقدس برای مقاصد خاصی قربانی شده است.

در فرگرد پیش رو به منظور بررسی نقش ورزا در اساطیر ایران هخامنشی در بند یکم در مورد آفرینش و قربانی گاو مطالبی که از منابع معتبر استخراج شده است، آورده خواهد شد. در بند دوم در مورد پیکرگردانی شخصیتهای اساطیری به صورت ورزا نکاتی ارائه خواهد شد.

در متون پهلوی در مورد آفرینش و قربانی گاو بخصوص در بندهش و گزیده­های زاداسپرم مطالبی ذکر شده است.