مقدمه: 1

.. 3

کلیات پژوهش…… 3

1-1بیان مسئله: 4

1-2 سؤالات تحقیق: 5

1-3 فرضیات تحقیق: 5

1-4 اهداف تحقیق: 5

1-5 پیشینه پژوهش: 6

1-6 روش تحقیق: 8

1-7 جامعه آماری و نمونه ها 8

1-8 محدودیتهای پژوهش…… 9

. 10

زمینه های تاریخی، فرهنگی و هنری دوران صفوی و عثمانی… 10

2-1-1 شاه اسماعیل: نخستین شاه صفوی… 12

2-1-2 شاه طهماسب و تحکیم دولت صفوی ( 984 – 930 هـ.ق ) 14

2-1-3 اسماعیل دوم (985 – 984 9هـ ق) 15

2-1-4 محمد خدابنده (989 – 985 هـ ق) 15

2-1-5 شاه عباس اول و اقتدار دولت صفوی (1038 – 989 هـ ق) 16

2-1-6 صفی اول ( 1052 – 1038 هـ.ق) 16

2-1-7 شاه عباس دوم ( 1077 – 1052 هـ.ق ) 17

2-1-8 شاه سلیمان ( صفی دوم ) ( 1105  -1077 هـ. ق) 17

2-1-9 سلطان حسین ( 1135 – 1105 هـ. ق ) 17

2-2 دولت عثمانی و سلاطین هم زمان آن با دولت صفوی ایران… 18

2-2-1 سلطان بایزید دوم. 18

2-2-2 سلطان سلیم.. 19

2-2-3 سلطان سلیمان قانونی… 19

2-2-4 سلیم دوم. 20

2-2-5 سلطان مراد سوم. 20

2-2-6 سلطان محمد سوم. 20

2-2-7 احمد اول.. 21

2-2-8 مصطفی اول.. 21

2-2-9 عثمان دوم. 21

2-2-10 مراد چهارم. 22

2-2-11 سلطان ابراهیم.. 22

2-2-12 محمد چهارم. 22

2-3 روابط سیاسی و نظامی ایران صفوی و ترکیه عثمانی… 22

2-3-1 از شاه اسماعیل تا شاه عباس اول.. 24

2-3-2 جنگ چالدران و پیامدهای آن.. 26

2-3-3 روابط شاه طهماسب اول با عثمانیان.. 27

2-3-4 جنگ های بیست ساله سلطان سلیمان با طهماسب…. 27

2-3-5 صلح آماسیه (962 هـ.ق / 1555 م) 28

2-3-6 روابط سلطان محمد خدابنده و عثمانیان.. 29

2-3-7 سقوط تبریز ( 993  هـ.ق 1585 م ) 29

2-3-8 سیاست و تدبیر شاه عباس اول در روابط خارجی او. 30

2-3-9 معاده اول صلح استانبول ( 999 هـ.ق/ 1590 م ) 30

2-3-10 نیروهای جدید شاه عباس. 31

2-3-11 معاهده دوم صلح استانبول ( 1022 هـ.ق /1613 م ) 31

2-3-12 دوران شاه صفی تا شاه طهماسب دوم. 32

2-3-13 معاهده صلح قصر شیرین (ذهاب) 33

2-4 روابط فرهنگی و هنری ایران صفویه و ترکیه عثمانی… 33

. 43

 

 

تاریخچه فلز و سلاح در دوران صفوی و عثمانی… 43

3-1 هنر فلزكاری در ایران… 44

3-1-1 هنر فلزكاری از دوران کهن تا دورة هخامنشی… 44

3-1-2 هنر فلزكاری در دوره هخامنشی… 48

3-1-3 هنر فلزكاری در دورة سلوكیان.. 49

3-1-4 هنر فلزكاری در دوره اشكانیان یا پارتیان.. 49

3-1-5 هنر فلزكاری در دورة ساسانیان.. 50

3-1-6 هنر فلزكاری در اوایل ظهور اسلام. 51

3-1-7 هنر فلزكاری در دورة سلجوقیان.. 52

3-1-8 هنر فلزكاری در دوره مغول.. 52

3-1-9 هنر فلزكاری در دوره تیموری… 53

3-1-10 هنر فلزكاری دوره صفوی… 53

3-2 معادن فلزات در دوران صفویه.. 55

3-3 برخی از تكنیك‌های رایج فلزكاری عصر صفوی… 56

3-3-1 هنر ترصیع.. 57

3-3-2 هنر قلم‌زنی… 57

3-3-3 هنر میناكاری… 58

3-3-4 هنر مشبك‌سازی فولاد. 59

3-3-5 هنر طلاكوبی روی فولاد. 59

3-4معرفی فلز فولاد. 59

3-5 معرفی انواع فولاد. 60

3-6 طرز عمل آوری فولاد. 63

3-7 هنر فلزکاری ترکان عثمانی… 66

3-8 تاریخچه سلاح.. 69

3-8-1 تاریخچه سلاح در ایران.. 69

3-8-2 تاریخچه سلاح در ترکیه. 84

. 90

معرفی و توصیف سلاحهای سرد دوران صفوی و عثمانی… 90

4-1 توصیف سلاحهای صفوی… 91

4-2 توصیف سلاحهای عثمانی… 121

فصل پنجم.. 138

تحلیل تطبیقی طرح و آذین سلاحهای سرد دوران صفوی و عثمانی و معرفی سازندگان سلاح.. 138

5-1 ویزگیهای سلاح در ایران صفوی… 139

5-1-1 نقوش….. 139

5-1-2خوشنویسی… 140

5-1-3 مضمون.. 140

5-2 ویژگیهای سلاح در ترکیه عثمانی… 140

5-2-1 نقوش….. 141

5-2-2 خوشنویسی… 141

5-2-3 مضمون.. 141

5-3 تطبیق تحلیلها 142

5-4 سازندگان سلاح.. 143

5-4-1 صفوی… 143

5-4-2 عثمانی… 144

.. 145

یافته ها و نتیجه گیری… 145

منابع ومأخذ.. 148

مقدمه:

استفاده از طرح و نقش بر روی انواع دست­ساخته­های بشری، از زمان های گذشته تا کنون به منظور انتقال پیام و ایجاد زیبایی بصری همواره مورد توجه بوده ­است. ساخت اشیاء فلزی را می­توان از مهمترین این دست­ساخته­ها بشمار آورد. فلزات با توجه به خصوصیات منحصربفرد خود مانند دوام طولانی و عدم آسیب­پذیری همواره به عنوان بستری مناسب برای ایجاد طرح­ها و نقش­ها انتخاب شده ­اند.از جمله اشیای فلزی، سلاح­ها و جنگ­افزارهای سرد هستند که از گذشته­های دور حامل این خصوصیات بوده ­اند.

در دوره­ای از تاریخ، دو حکومت مقتدر صفوی و عثمانی به علت­های مختلف و گوناگونی از قبیل اشتراکات فرهنگی مشترک، دین یکسان، مذهب متفاوت، داشتن مرز طولانی جغرافیایی، قدرت­طلبی و گسترش امپراطوری، ارتباطات متنوعی از صلح و جنگ داشتند. در نتیجه دارا بودن سپاه مقتدر و نیروی جنگی زبده می­توانسته عامل مهمی بشمار بیاید.

با توجه به این مقدمه می­توان دریافت که ساخت سلاح و تزیین آن در این دوره مورد توجه بوده ­است. پس از بررسی­های اولیه و مطالعه­ تصاویر این سلاح­ها، مشخص شد که کنکاش و تحلیل نقوش ابزارآلات جنگی این دو دوره می ­تواند ما را در شناخت بهتر روابط فرهنگی و هنری آنها و میزان تأثیرگزاری و تأثیرپذیری هر یک یاری بخشد. پس از مشورت با جناب دکتر غلامعلی حاتم وجناب دکتر مهران هوشیار عنوان تطبیق طرح و آذین در سلاح­های سرد ایران صفویه و ترکیه عثمانی برای این رساله در نظر گرفته­شد.

با توجه به گذشت زمانی طولانی از آن دوران و پراکندگی این سلاح­ها در موزه­ها و مجموعه­های شخصی، تهیه­ تصاویر معتبر و با کیفیت که قابلیت پژوهش­پذیری را داشته باشند کار دشواری بود که در نهایت از طریق مراجعه به کتاب­های معتبر لاتین و تخصصی فارسی، و همچنین مراجعه به سفارت ترکیه و بخش فرهنگی آن، آثار شناسایی و تصاویر تهیه شد.

در نهایت برای رسیدن به یک نتیجه­ مطلوب و قابل قبول، این پایان نامه در شش فصل به نگارش درآمد. پس از فصل اول که «کلیات تحقیق» نام دارد، فصل دوم با نام «زمینه ­های تاریخی، فرهنگی و هنری دوران صفوی و عثمانی» به موضوعاتی از قبیل تاریخ سیاسی این حکومت­ها، حاکمان آنها، تاریخ روابط سیاسی و در آخر تاریخ روابط فرهنگی و هنری­شان اشاره شده­است. در فصل دوم با عنوان «تاریخچه فلز و سلاح» به تاریخچه­ی فلز و سلاح پرداخته شده­است. در این فصل به سیر تحول استفاده از فلزات در دوره­ های تاریخی و انواع سبک­ها و تکنیک­های رایج و در نهایت به تاریخ سلاح به عنوان زیرمجموعه­ی هنر فلزکاری اشاره شده است. فصل چهارم «معرفی و توصیف سلاح­های سرد دوران صفوی و عثمانی» نام دارد. این فصل شامل توصیف جامعه­ نمونه و انواع سلاح­های انتخاب­شده است.

در فصل پنجم  با عنوان «تحلیل تطبیقی طرح و آذین سلاح­های سرد دوران صفوی و عثمانی و معرفی سازندگان سلاح» به تحلیل نقوش، کتیبه­های خطی و شیوه­ اجرایی این نقوش پرداخته شده­است و در فصل پایانی نتایج تحلیل­ها بیان شده است.

 

 1-1        بیان مسئله:

از زمانی که بشر توانست طریقه بکارگیری و استخراج فلزات را کشف کند استفاده­های متنوع و گوناگونی از آن کرد که همواره می­توان کاربرد آن را در گوشه گوشه زندگی انسان­ها ، تا زمان حال مشاهده کرد. از آن جایی که جنگیدن و دفاع از سرزمین و عقیده در بسیاری از دوره­ها و دولت ها دارای تقدس بوده ، ساخت ابزار جنگی نیز از اهمیت خاصی برخوردار شده است و انعکاس این مهم را ، از تزئیناتی که روی انواع ابزار ها وجود یافته می توان مشاهده کرد.

ایران عصر صفوی به علت­های گوناگونی در بسیاری از زمینه­ها دچار تحولاتی اساسی شد و حکومت مقتدر صفویه بسیاری از مبانی بکار رفته در هنرهای پیشین را اعتلا بخشید و در جهت پیشرفت اهداف و بیان جهان بینی خود آنها را بکار گرفت. همزمان با این حکومت، در همسایگی ایران، ترکان عثمانی ، دین اسلام با مذهب سنی را برگزیده بودند. اقوام عثمانی با یک پیشینه تاریخی غنی، از یک طرف با فرهنگ عظیم ایران و از طرف دیگر با هنر بیزانس و غرب همسایه بود.

روابط موجود میان حاکمان صفویه در ایران و ترکان عثمانی در طول دوره تاریخی شکل­های خاصی از صلح و جنگ را به خود گرفته است و از آنجایی که معمولاً بازتاب این گونه روابط سیاسی در بسیاری از جنبه­ های اقتصادی، اجتماعی و هنری یک کشور می تواند تاثیرگذار باشد. تردیدی نیست که این امر در مورد این دو کشور نیز مصداق دارد اما آنچه در این میان وجود دارد تفاوت در مذاهب حاکم بر این جوامع است که این تفاوت می تواند خود را در قالب عناصر تزیینی بیانگر سازد.

با توجه به این نکات، در این پژوهش سعی بر این است که با تطبیق و تحلیل عناصر تزئینی موجود بر سطوح جنگ افزارهای سرد به چگونگی این تفاوت ها دست یابیم و اصالت هر کدام از این عناصر ، عوامل و میزان تأثیر گزاری و تأثیر پذیری این دو فرهنگ همسایه را با بهره گرفتن از آفریده هایشان مورد بررسی قرار دهیم.

 

1-2 سؤالات تحقیق:

1 – تأثیر روابط سیاسی بر تبادلات هنری اقوام صفوی ایران و ترکان عثمانی از طریق بررسی این نقوش روی سلاح ها چگونه بوده است؟ 

2 – بازتاب دین مشترک و مذهب متفاوت  بر هنر تزئین سلاح اقوام صفوی ایران و ترکان عثمانی چگونه بوده است؟

3 – آیا غنیمت­های فرهنگی که در جنگ­های میان اقوام صفوی ایران و ترکان عثمانی  بدست می­آمده، توانسته تأثیر مستقیم بر هنر این اقوام بگذارد؟

1-3 فرضیات تحقیق:

1 – به نظر می­رسد روابط سیاسی اقوام صفوی ایران و ترکان عثمانی تا اندازه زیادی کیفیت تبادلات فرهنگی دو کشور را مشخص می­کرده و ما می­توانیم با بررسی فرهنگ و هنر دو کشور به این نتیجه برسیم.

2 _ به نظر می رسد وجود مذهب متفاوت میان اقوام صفوی ایران و ترکان عثمانی باعث تفاوت هایی در استفاده از تزیینات شده است.

3 _ دور از تصور نیست که غنیمت های فرهنگی توانسته باشد تاثیر مستقیمی بر تولیدات هنری هر یک از قوم های صفوی ایران و ترکان عثمانی داشته باشد.

1-4 اهداف تحقیق:

هدف اصلی: بررسی تحلیلی نقوش و تزئینات بکار رفته روی سلاح­های اقوام صفویه ایران و ترکان عثمانی.

هدف فرعی: معرفی هنرمندان و صنعتگران شاخص سازنده این سلاح­ها.

1-5 پیشینه پژوهش:

• میثمی زهره، “جنگ افزارها و جوشن های ایرانی”، کتاب ماه هنر، شماره 140، تهران، اردیبهشت 82 .

” این مقاله به تحلیل کتاب «جنگ افزارها و جوشن های ایرانی» اثر دکتر منوچهر مشتاق خراسانی، پرداخته است و شامل معرفی فصول کتاب به همراه مصاحبه ای از نویسنده می باشد. “

این مقاله بیشتر به بیان کلیت هایی در باب کتاب جنگ افزارها پرداخته است و ارتباط مستقیمی با پژوهش مورد نظر ما ندارد.

• مرسلوند حسن، “جنگ های ایران و عثمانی”، ماهنامه شرق، ش 6.