برای این منظور از روش تحقیق توصیفی تجربی استفاده شده و برای گردآوری مطالب از روش کتابخانه ای- پیمایشی و سپس آنالیز خطی بهره گرفته شده است.

چنین به نظر می رسد که نقوش هندسی عمارت زینت الملک به دلیل زیبایی و تنوع زیاد، قابلیت استفاده در جواهرسازی را دارد.

 

کلیدواژه ها

نقوش هندسی، زیورآلات، عمارت زینت الملک قوام، شیراز

فهرست مطالب

عنوان                                                                                                                           صفحه

فصل اول: کلیات تحقیق ……………………………………………………………………..1   

1-1- مقدمه  …………………………………………………………………………………………………….. 1                                

1-2-بیان مساله………………………………………………………………………………………………….. 1

1-3- اهمیت و ضرورت موضوع پژوهش……………………………………………………………. 2

1-4- اهداف پژوهش…………………………………………………………………………………………. 2

1-5-روش پژوهش…………………………………………………………………………………………….. 2

1-6-قلمرو مکانی پژوهش…………………………………………………………………………………. 3

1-7- قلمرو زمانی پژوهش…………………………………………………………………………………. 3

1-8-روش نمونه گیری و تعیین حجم نمونه……………………………………………………….. 3

1-9- ابزارهای گردآوری……………………………………………………………………………………. 3

1-10- روش تجزیه و تحلیل……………………………………………………………………………… 3

1-11-  محدودیتهای پژوهش…………………………………………………………………………….. 3

1-12- شرح واژه ­ها و اصطلاحات به کار رفته در پژوهش…………………………………… 4

      

فصل دوم: نقوش هندسی ایران ……………………………………………………….. 5         

2-2-تاریخچه نقوش هندسی در ایران ……………………………………………………………….. 8

2-1- گذر اجمالی بر نقوش هندسی…………………………………………………………………… 6

      2-2-1- تاریخچه نقوش هندسی قبل از اسلام……………………………………………………… 8

      2-2-2- تاریخچه نقوش هندسی بعد از اسلام……………………………………………………… 11

 فصل سوم: عمارت زینت الملک ……………………………………………………… 15          

3-1- جایگاه خانه در معماری سنتی ایران………………………………………………………… 16

3-2- خانه سازی و معماری مسکونی دوره  قاجاریه شیراز………………………………… 18

3-3- تاریخچه­ی عمارت زینت الملک……………………………………………………………….. 22

       3-3-1- تاریخچه عمارت نارنجستان قوام………………………………………………………….. 22

       3-3-2- تاریخچه خانه زینت الملک قوام…………………………………………………………… 24

 3-4- توصیف پلان و تزیینات خانه­ی زینت الملک …………………………………………… 27

فصل چهارم: آنالیز و تقسیم بندی نقوش هندسی ………………………………… 38   

فصل پنجم: پروژه­ی عملی………………………………………………………………. 82              

جمع بندی…………………………………………………………………………………… 138

 

 

منابع و مآخذ…………………………………………………………………………………   139

منابع و مآخذ  تصاویر……………………………………………………………………   142

– مقدمه

یکی از پراهمیت ترین و برجسته ترین تزیینات هنر اسلامی نقوش هندسی هستند. این نقوش چنان با هنر اسلامی درآمیخته­اند که گویی جزء لاینفک  و جدا ناشدنی آن به حساب می­آیند. فراگیری و گسترش این نقوش را تمامی زمینه ­های هنری، از معماری و خانه سازی گرفته تا ساخت ساز وسایل کاربردی و تزیینی می­بینیم.

 نقوش هندسی به مثابه­ی گنجینه­ای عظیم و ارزشمند در دسترس هنر و هنرمندان عصر حاضر این مرز و بوم قرار گرفته است. این نقوش با قابلیت بالای ترکیب ، گسترش ،پوشانندگی و تطبیق با زمینه ­های مختلف جایگاه مهمی در عناصر تزیینی سنتی ایران را به خود اختصاص داداه است و عدم استفاده از آن در هنرهای دستی باعث انزوای این نقوش به حیطه­ی معماری می­ شود.

فصل اول این پروژه به بیان مختصری از مساله، هدف و روش این پژوهش اختصاص داده شده و در فصل دوم جایگاه نقوش هندسی در ادوار گوناگون ایران بررسی شده است. در فصل سوم به تاریخچه و توصیف عمارت قاجاری زینت الملک قوام پرداخته شده است.در این فصل چندین نمونه از معماری مسکونی شیراز در دوران قاجار ذکر شده است. در این میان عمارت زینت الملک که در واقع عمارت درونی نارنجستان قوام است مورد توجه قرار گرفته است. در فصل پنجم نقوش هندسی که در بنا استفاده شده است عکاسی شده و جدا در جدولی آنالیز شده اند . این جداول به واگیره های تکرار شده، نحوه گسترش و آنالیز خطی تزیینات خانه زینت الملک اختصاص داده شده است و در فصل پنجم در قسمت پروژه عملی روند تغییر و استفاده از این نقوش در ساخت زیورآلات دنبال می­ شود.

 در این پروژه سعی بر استفاده و سنجش امکان استفاده از این نقوش در طراحی و ساخت زیورآلات  شده است. امید است مطالب و پیشنهادات این رساله مورد توجه اصناف و دست اندرکاران این هنر-صنعت قرار گیرد.

 1-2- بیان مسأله(تعریف موضوع پژوهش )

نقوش هندسی یکی از تزیینات شاخص و برجسته آثار هنری ایرانی و اسلامی است که در جای جای هنرهای این مرز و بوم همچون معماری، فلزکاری، مینیاتور، جلدسازی، هنرهای­چوبی و غیره به چشم می­خورد. می­توان گفت شکل بلورین منتج از نظم و توسع بی انتهای رازگونه ای که در عین کثرت گرایی، نوعی وحدت را فرامی خواند، به این نقوش این امکان را می دهد که بر هر زمینه ای نقش بندد و آن را تزیین نماید و در عین حال هیچ گونه کمی و کاستی نداشته باشد. این هنر در قالب تزیینات وابسته به معماری علاوه بر اُرُسی­ها و تزئینات بنا، بر بسترهای دیگری همچون ظروف فلزی و سفالین،جلد کتب و هنرهای مستظرفه دیگر در طول تاریخ نمایش داده شده است.

هنرمند ایرانی همواره این نقوش را به خاطر داشته است. چنانکه آنها را بر روی سقف­ها، دیوارها، ظروف آیینی و بالأخص جلد قرآن، نقش می­زدند که دارای اهمیت ویژه ای بوده است. قابلیت نقوش هندسی به گونه ایست که می تواند در هنرهای مختلف از جمله جواهرسازی نیز استفاده شود و زینت بخش خود انسان باشد.

در این دوران که هر روزه طرح­ها و آثار بیشماری روانه بازارهای خارجی و داخلی می­شوند و جوامع پذیرای خلاقیت روزافزون می­باشند، حضور سنت همراه با خلاقیت و نوآوری سبب هویت بخشی و میراث­داری و اشاعه­ی هنراصیل خواهد شد.

در این میان  می توان خانه زینت الملک قوامی از جمله بناهای دوران قاجاریه شیراز را معرفی کرد. تزیینات چشمگیرآینه کاری و نقوش هندسی در پنجره های  رنگین ارسی منحصر به فرد این عمارت، همچنین تلألو و انعکاس شگفت انگیز نور در آیینه کاریها و ارسی ها انگیزه ای برای شکل گیری این پژوهش شد.

بازتاب این نقوش در زیورآلات تداعی سنت و فرهنگ ریشه­دار ایرانی و اسلامی است. با در نظر گرفتن کاربرد مداوم آنها می­توان امید داشت که این نقوش غنی هر چه بیشتر و بهتر فرهنگ اصیل ایرانی را حفظ و گسترش دهند. توجه به بازار زیورآلات در جوامع امروزی نشان از حضور این هنرصنعت در زندگی روزمره بشر امروزی می باشد. بنابراین می­توان گفت زیورآلات از جمله بسترهای مناسب برای ارائه و اشاعه این نقوش اصیل ایرانی می­باشد و در اثرعدم توجه به این امر با موج عظیمی از محصولات خارجی و طرح­های بدون اصالت و ناآشنا با فرهنگ ایرانی روبرومی­شویم و یکی از مناسب­ترین زمینه ­های معرفی هنر اصیل ایرانی را از دست خواهیم داد.

 

1-3- اهمیت و ضرورت موضوع پژوهش

به دلیل غنای طرحی و فرمی نقوش هندسی ایرانی ودارا بودن قابلیت تلفیق و تغییر و نقش بستن بر بسترهای گوناگون، می­توان این نقوش را مناسب جهت طراحی و ساخت زیورالات معرفی کرد. بنابراین برای شناخت هر چه بهتر و استفاده مناسب­تر از آنها، تحقیق و شناسایی این نقوش، واجب و ضروری است.

 همچنین اهمیت جایگاه زیورالات در زندگی معاصر ایرانیان، عدم توجه به مناسب بودن این هنر- صنعت به عنوان بستری تازه جهت گسترش فرهنگ و سنت ایرانی باعث از دست دادن این بازار و واگذاری آن به واردات ناآشنا با این مرز و بوم شده است.

  1-4-اهداف پژوهش

الهام از نقوش هندسی خانه زینت الملک قوامی شیراز در طراحی و ساخت زیورآلات

معرفی بستری نو و شایسته برای کاربری این نقوش

احیای نقوش هندسی ایرانی در زندگی امروزی

 1-5-روش پژوهش

 توصیفی تجربی و کاربردی

 1-6-قلمرو مکانی پژوهش (جامعه آماری)

شیراز، خانه زینت­الملک قوام.

 1-7- قلمرو زمانی پژوهش

عمارت مورد توجه در این پژوهش مربوط به دوره قاجاریه می باشد.

 1-8- روش نمونه گیری و تعیین حجم نمونه

روش احتمالی. در این پژوهش بیشتر نقوش هندسی­ای که بر اساس قاعده­ی چرخش شکل گرفته اند، مورد توجه قرار گرفته است.

شرح واژه ها و اصطلاحات به کاررفته در پژوهش 

نقش: نگاشتن ، نقش کردن ، نگارکردن.

هندسی : منسوب به هندسه ،دارای شکل هندسی.

گره : گره تزیین معماری ایرانی است و بر اساس قاعده ی معینی که برای هر یک شرح داده شده است. با بهره گرفتن از خطوط مستقیم شکل می گیرند و آلتهای گره را به وجود می آورند.

گره سازی: روش سازمان دهی نقوش هندسی به نحوی که طرحی که در هم بافته و موزون حاصل آید.در هنراسلامی کاربرد بسیار داشته است و نمونه های مختلف آن را در انواع هنر های تزیینی و صنایع دستی می توان دید.

زیور: زینت ،  هر چیزی که با آن چیز دیگر را بیارایند.

 2-1- گذر اجمالی بر نقوش هندسی

در لغتنامه­ی دهخدا در باب هندسه این چنین آمده است: از اصول علم ریاضی است و علمی است­­­­ که در آن از احوال مقدارها و اندازه­ها بحث می­ شود. هندسه آن رشته از ریاضیات است که مطالعه در فضا و اشکال و اجسام قابل تصور در این فضا می­نماید.(دهخدا، 1377، ص23563)

نقوش هندسی بر پایه­ تعبیرات و فرم های اصلی، دایره، مربع، مثلث، مستطیل، لوزی، بیضی، ذوزنقه…است که با ابزارهای :نقطه، خط و سطح ساخته می­شوند. این نقوش پیچیده و زیبا، ساختار ساده­ای دارند، و از تکرار واحدهای دایره،