در معماری نقشمایه های گوناگونی براساس مضامین مختلفی برای تزیین به کار رفته از جمله می توان به نقوش اشاره نمود که بیشترین و مهمترین عامل تزیین در بنا محسوب می شود و از نظر بصری دارای ارزش های بصری غنی و بدیع می باشند.

یکی از مهمترین ویژگی معماری ایران عصر صفوی تزیینات بسیار قوی است این تزیینات ریشه در فرهنگ، اعتقادات و اندیشه های ملی مردم این سرزمین دارد. از مهمترین آثار معماری مکتب اصفهان مسجد شیخ لطف الله می باشد که از نظر فرم و رنگ و نقش دارای عالی ترین پیام ها می باشد و تا به امروز در مورد ریشه نقوش این بنای مهم تحقیق صورت نگرفته است. باتوجه به بررسی که صورت گرفته شد ریشه بسیاری از نقوش این اثر تاریخی در مسجد کبود تبریز رویت شد در پژوهش پیش رو ضمن بررسی نقوش مسجد شیخ لطف الله سعی در ریشه یابی و بررسی و تاثیر و مقایسه نقوش مسجد کبود تبریز و مسجد شیخ لطف الله و یا به عبارت صحیح در مکتب اصفهان مد نظر است و از طرفی با توجه به اهمیت آرم در معرفی یک سازمان یا موسسه یا هرچیز دیگر لزوم توجه به نقوش ایرانی در طراحی آرم بسیار مهم است و با این هدف جمع آوری این پژوهش صورت گرفته است.

عناصر تزیینی شاخص از کیفیت بصری مختلف دو بنا حکایت می کند ولی نزدیکی و شباهت تاثیر دو بنا را بیان می نماید و در عین شباهت دارای تفاوت هایی نیز می باشند. نقوش موجود در مسجد کبود ساده و در عین حال انتزاعی تر از نقوش مسجد شیخ  لطف الله می باشند ولی پایه و اساس نقوش مسجد شیخ لطف الله همان نقوش ساده و انتزاعی مسجد کبود است که از تداوم تزیینات و سنت دیرینه که بر پایه ی اعتقادات دینی و ملی می باشد ریشه گرفته و تفاوت های موجود را می توان فاصله زمانی و جغرافیایی این دو بنا دانست.
فهرست مطالبکلید واژه: مقایسه تطبیقی، نقوش مسجد کبود تبریز، نقوش مسجد شیخ الله اصفهان، نشان.

عنوان………………………………………………………. ….صفحه

چکیده

فهرست مطالب

فصل اول: کلیات و پیشینه تحقیق

1-1 تعریف مساله………. ………………………………………………………………2

1-2ضرورت و اهمیت تحقیق……… ……………………………………………………2

1-3سوالات تحقیق……………………………………………………………………….2

1-4 فرضیات تحقیق…………………………………………………………………………3

1-5 اهداف تحقیق……………………………………………………………………………3

1-6 روش انجام تحقیق و روش گردآوری اطلاعات و ابزار آن……………………………………………….3

1-7 پیشینه تحقیق………… …………………………………………………………………4

1-8 چگونگی انجام پروژه عملی……………………………………………………………4

فصل دوم: معماری و تزیینات

2-1 معماری ایران در دوره اسلامی………………………………………………………..6

2-2 تزیینات معماری ایران در دوره اسلامی……………………………………..8

2-3 نقش مایه های تزیینات معماری………………………………………………..12

2-3-1 نقش مایه انسانی………………………………………………………………….. 12

2-3-2 نقش مایه حیوانی…………………………………………………………….13

2-3-3 نقش مایه های گیاهی………………………………………………………….13

2-3-4 نقش مایه های هندسی………………………………………………….. 14

ک

2-3-5  نقش مایه  خطی (خط نگاره)………………………………………15

2-4 تکنیک های تزیینات معماری………………………………………………19

2-4-1 آجر و سنگ……………………………………………………………………..20

2-4-2 گچ………………………………………………………………………………………21

2-4-3 کاشی و سرامیک………………………………………….. 24

2-4-4 نقاشی دیواری……………………………………………………………24

فصل سوم: معرفی بنای مسجد کبود و مسجد شیخ لطف الله

3-1 تاریخچه تبریز…………………………………………………………………..26

3-2 شیوه معماری آذری……………………………………………………………………27

3-2-1 بناهای سبک آذری………………………………………………………………..28

3-3 مختصری از دولت قره قویونلو…………………………………………29

3-4 نقش دولت قره قویونلو در تاریخ هنر ایران…………………………………………31

3-5 معماری در دوره قره قویونلو…………………………………………………………………..32

3-6 مسجد کبود……………………………………………………………………………33

3-7 بررسی نقوش مسجد کبود تبریز…………………………………………………..36

3-8 تاریخچه اصفهان……………………………………………………………………68 

3-9 شیوه معماری اصفهانی……………………………………………………………………..68 

3-9-1 بناهای سبک اصفهانی…………………………………………………………68

3- 10 مختصری از دولت صفوی……………………………………………………………………..70

3-11 نقش دولت صفوی در تاریخ هنر…………………………………………………………..72

3-12معماری در دوره صفوی……………………………………………………………….73

3-13 مسجد شیخ لطف الله…………………………………………………………………………74

ط

3-14 بررسی نقوش مسجد شیخ لطف الله اصفهان………………………………77

  فصل چهارم: مقایسه تطبیقی مسجد کبود و مسجد شیخ لطف الله

4-1 مقایسه تطبیقی نقوش مسجد کبود تبریز و شیخ لطف الله اصفهان…………………106

4-2 مقایسه تطبیقی طراحی و مصالح………………………………………………..108

4-2-1 کاشی کاری………………………………………………………………108

4-2-2 خط و خوشنویسی…………………………………………………………..109

4-2-3 آجر……………………………………………………………………………110

4-2-4 سنگ………………………………………………………………………………………..111

 

 

4-2-5 معماری و پلان…………………………………………………………………………112

4-3 شباهت ها و تقاوت های نقوش………………………………………………………….113

4-3-1 اسلیمی دهن اژدری………………………………………………………….113

4-3-2 اسلیمی ماری……………………………………………………………113

4-3-3 اسلیمی برگی……………………………………………………………………………..113

4-3-4 اسلیمی خرطومی…………………………………………………………………….114

4-3-5 چنگ یا پیچک…………………………………………………………………………………………115

4-3-6 یایه اسلیمی و سراسلیمی……………………………………………………………116

4-3-7 برگ………………………………………………………………………………………116

4-3-8  برگ مو…………………………………………………………………………………….121

4-3-9 غنچه………………………………………………………………………………………………121

4-3-10 گل های گرد…………………………………………………………………………………..126

4-3-11 گلبرگ…………………………………………………………………………………..126

4-3-12 گل های شاه عباسی………………………………………………………….130

4-3-13 گل های خاص مسجد کبود…………………………..

4-3-14 ترنج………………………………………………………..134

4-3-15 قاب…………………………………………………………………….135

4-3-16 حاشیه…………………………………………………………………135

4-3-17 گره چینی…………………………………………………………………… 136

نتیجه گیری و پیشنهادات……………………………………………………….166

فصل پنجم: نشانه چیست؟

5-1 نشانه………………………………………………………………………….. 162

5-2 نماد و نشانه در طول تاریخ……………………………………………………….169

5-3 نشانه (لوگو) ……………………………………………………………………………………170

5-4 ویژگی‌های بصری نشانه……………………………………………………….170

5- 5 نشان…………………………………………………………………………………………………..171

5-5-1تطور نشانه از شمایل به سوی نماد……………………………………………………171

5-6 نماد ها و احساسات………………………………………………………………………………..171

5 – 7 استفاده از رنگ؛ در طراحی نشانه…………………………………………………………171

5-8  انواع نشانه…………………………………………………………………………………….172

5-8-1 نشانه ی نمایه ای indexi que …………………………………………………..172

5-8-2 نشانه شمایلی iconique ………………………………………………………172

5 -8-3 نشانه نمادین symbolique ………………………………………………..172

5-8-4 نشانه‌ تصریحی و تلویحی………………………………………………….172  

5-9 اهمیت انتخاب قالب و نوع آن در طراحی آرم …………………………………………..173

5-9-1 انواع آرم………………………………………………………………………………………..173

5-9-2 آرم نوشتاری logo type  …………………………………………………………173

5-9-3 آرم شمایلی logo iconique یا    ico type ……………………………………………174

5-9-4 آرم تلفیقی logo mixte ………………………………………..175

5-10 نشانه‌های ترسیمی …………………………………………………….175

5-11 نمادها و ارتباطات بین‌الملل ……………………………………………..175

5-11-1نشانه های تجاری………………………………………………………………..176

فهرست منابع مطالعاتی………………………………………………………..177

پروژه عملی……………………………………………………………………………..184

چکیدة لاتین………………………………………………………………190

تعریف مساله

تداوم در نقوش معماری ایرانی یک روند چند هزار ساله داشت که در هر دوره بر طبق مذهب و دین و نوع مصالح ساختمان دچار تحولاتی می شد. ولی در کل نمادهای کهن باستان و باستانی ایرانی تکرار می شد.

با ظهور مکتب تیموری و گسترش کاشی کاری در معماری این روند در دوره صفوی به نقطه اوج خود رسید. ولی دوره صفوی هم مثل سایر دوران ایران در زمینه هنر و معماری در ادامه دوران قبل از خود بود. که در این بین معماری دوره قره قویونلو (مکتب آذری) در زمینه تزیینات بیشترین تاثیر را در معماری صفوی گذاشت. در این بین شباهت های بسیاری در کاشی کاری های مسجد کبود و مسجد شیخ لطف الله می توان شاهد بود.

مسجد شیخ لطف الله به عنوان گنجینه ای از تزیینات معماری در زمینه های مختلف تزیینی خط، نقوش گیاهی و هندسی و همچنین قاب بندی که در نقوش صورت می گرفت تحت تاثیر مسجد کبود بوده است. با توجه به ریشه آذربایجانی خاندان صفوی می توان گفت همانطور که قدرت گیری خاندان صفوی از آذربایجان شروع و در اصفهان به اوج رسید. در زمینه معماری نیز مکتب آذری (مسجد کبود) را در اصفهان در قالب شیخ لطف الله به اوج رساندند.

1-2 ضرورت و اهمیت تحقیق

با توجه به تداوم نقوش در تزیینات معماری لزوم توجه به تزیینات معماری در دوره قره قویونلو به عنوان یک پل ارتباطی بین معماری تیموری و معماری صفوی مهم به نظر می رسد که همیشه نادیده گرفته می شود. عناصر و نقش مایه های تزیینی بدیع و غنی مسجدکبود و مسجد شیخ لطف الله عاملی گردیده که هریک از این بناها در زمان خویش به شاهکار هنری دوره تاریخی خود مبدل شوند. به همین جهت توجه و مطالعه ی بصری نقوش این دو مکان که براساس هندسه و تناسبات طراحی شده این امکان را می دهد. با بررسی و بهره گرفتن از نقوش آثاری را خلق نمود که دارای ویژگی های سنتی و مذهبی باشد. با پدید آوردن چنین آثاری می توان بیشترین ارتباط را با مردم برقرار کرد که در برگیرنده صنایع هنری و دوران اسلامی ایران باشد.

1-3 سوالات تحقیق

سوالاتی که این پژوهش در پی پاسخگویی آنها می باشد با یک نگاه کلی عبارتند از:

– تاثیر سنت های ایرانی در شکل گیری و همانندی نقوش مسجد کبود و شیخ لطف الله چیست؟

– آیا نقوش مسجد شیخ لطف الله تحت تاثیر مسجد کبود بوده است؟

– با وجود شباهت بسیار علت تفاوت های زیاد این دو بنا ناشی از چیست؟ 

1-4 فرضیات تحقیق

_ معماری و نقوش دوره صفویه تحت تاتیر دوره قره قویونلوها بوده و با توجه به این که دوره صفویه در برخی موارد نیز تحت تاثیر دوره ترکان بوده که از جمله شیعه شدن را می توان ذکر کرد.

_ نقوش مسجد شیخ لطف الله از نقوش مسجد کبود الهام گرفته و تاثیر خطوط و فرم ها را در این مسجد می توان دید. به ویژه اوج شباهت را در نقوش پایه صحن مسجد کبود و نقوش طاق نمای گنبد خانه مسجد شیخ لطف الله که با زمینه نخودی رنگ است می توان دید. نقوش طاق نمای گنبد خانه برگرفته از نقوش پایه صحن مسجد کبود است. ولی این دو بنا دارای تفاوت هایی نیز می باشند.

_ تفاوت های موجود در این دو بنا را می توان با این فرض بیان نمود یکی بعد زمانی نزدیک به150 سال که بین ساخت این دو مسجد می باشد. نیز توجه به این که دو بنا در دو ناحیه مختلف آب و هوایی ساخته شده اند. همچنین مکتب های هنری موجود در این شهرها بی تاثیر نبوده، نکته قابل توجه این  است که هنر اصفهان ریشه در مکتب سلجوقی دارد و هنر تبریز به هنر ایلخانیان برمی گردد.

1-5 اهداف تحقیق

هدف اصلی که این پژوهش دنبال می کند عبارتند از:

_ بررسی و تطبیق نقوش دو بنای  تاریخی مسجد کبود تبریز و مسجد شیخ لطف الله اصفهان.

_شناخت قابلیت های گرافیکی نقوش و رسیدن به آرم هایی فرهنگی که از ریشه و فرهنگ ملی و دینی خود جامعه باشد.

_جمع آوری نقوش مسجد کبود تبریز و مسجد شیخ لطف الله اصفهان واجرا برداری و آنالیز آنها.

هدف فرعی که این پژوهش نیز عبارتند از:

_ بررسی دو دوره تاریخی از نظر مکان و جغرافیا و پیشینه ی فرهنگی.

_شناخت اسلیمی و ختایی و آرایه های تریینی.

در مجموع هدف کلی بررسی بصری و جمع آوری نقش مایه های مسجد کبود تبریز و مسجد شیخ لطف الله اصفهان می باشد. این تطبیق و تحلیل نقش مایه ها جهت بهره گیری از قابلیت های بصری نقوش در خلق آثار هنری می باشد.

1-6 روش انجام تحقیق و روش گردآوری اطلاعات و ابزار آن

 با توجه به قدمت، اهمیت و تاریخی بودن مسجد کبود تبریز و مسجد شیخ لطف الله اصفهان این پژوهش از نوع تاریخی توصیفی بوده و اطلاعات حاصل را از طریق کتابخانه ای و میدانی و با حضور در محل مورد نظر و مشاهده و تجربه شخصی جمع آوری گردیده است. اطلاعات تصویری و نقوش و نقش مایه های جامعه آماری با بهره گرفتن از تکنیک عکاسی با حضور در محل تهیه شده اند. تمامی تصاویر به غیر از آنهایی که منابعشان ذکر شده توسط نگارنده تهیه شده اند. در مرحله ی بعد عکس ها و نقوش نیز با بهره گرفتن از برنامه های گرافیکی آنالیز شده است.

1-7 پیشینه تحقیق

در هیچ رساله یا کتابی به طور مستقل یا غیر مستقیم این دو بنا که در دو دوره تاریخی متفاوت ساخته شده به این صورت مورد مقایسه قرار نگرفته است.

منابع بسیاری به معرفی این بناها و دوره ی تاریخی پرداخته اند اما این دو بنا را مقایسه نکرده اند. چندی از منابع مورد استفاده عبارتند:

• ترابی طباطبایی، جمال، نقش ها و نگاره های مسجد کبود تبریز، نشریه موزه آذربایجان شرقی، شماره4، مهر1348.
• کیانی، محمدیوسف، تاریخ هنر معماری ایران در دوره اسلامی، چاپ دوم، سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه ها(سمت)، تهران،1377.