این نوشتار به مدد اندیشة بنیامین، راهكارها و رویكردهایِ او شكل گرفته است. نخست، ایدة هم‌انگاری بازخوانیِ نمایشنامه‌های كلاسیک توسط نمایشنامه‌‌نویسانِ معاصر به مثابة امر بازتولیدپذیر و تكثیر ابژة هنری كه نتیجه‌اش زوال اصالت تاریخی اثر و به تبع آن نابودیِ هالة گرداگرد آن. دوم، بازیابی تجربة از كف‌رفته در دوران مدرن به مدد بازآزمایی قصه‌گویی در جهان اطلاعات و تكنولوژی. هدف بنیامین، صرفاً عیان كردن سویه‌هایِ مخربِ عقلانیت ابزاریِ مدرن نیست، بلكه غلتیدن در تاریخ به معنایِ ظلمات و تاریكیِ قرن حاضر در مقام سوژ‌ه‌ای حقیقتاً معاصر.

بازخوانی، دیالكتیكی است میان معنای كهن و معنایِ معاصر. دیالكتیكی كه نویسندة مدرن در مقام سوژة شناسا با ابژة مورد شناسایی برپا می‌كند؛ در نتیجه اصالت آن از كف رفته، هاله‌اش از بین می‌رود و مردمان مدرن بی‌ترس و واهمه‌ای باستانی معنایِ بازیافته‌ای از آن را باز می‌خوانند. هدف فرا رفتن از تكین بودن اثر هنری و در اختیار توده‌ها قرار گرفتن است. هدفی كه مرز، ارزش‌های آیینی و كیشی هنر را می‌شكافد و به هنر ارزشی نمایشی می‌بخشد. ارزشی كه به گمان بنیامین، انسان مدرن ناگزیر از پذیرفتن آن است.

در باب فقدان تجربه در دوران مدرن، بنیامین مسألة قصه و قصه‌گو را مطرح می‌كند. از نظر وی زوال تجربه و تبادل تجربة بین‌الاذهانیِ بشر مدرن، ریشه در زوال قصه‌گویی، همنشینی با شخصیت قصه‌گو و مبادلة راستینی شد كه كاملاً سوبژكتیو (ذهنی) است و خود را در چرخة مبادله‌های كالایی و چرخة تولید گرفتار نمی‌كند. قصه‌گویی بر خلاف عنوان و ذهنیتی كه متبادر می‌كند به‌هیچ عنوان اسطوره‌پرور و افسانه‌خوان نیست بلكه طبیعت و تاریخ را در حضور شنونده و خواننده‌اش احضار می‌کند.

کلیدواژه‌ها: اسطوره، عقلانیت مدرن، بازتولیدپذیری، بازخوانی، بنیامین، تجربه، سوژۀ مدرن.

فهرست مطالب

1. فصل اول: کلیات تحقیق / مقدمه 1

1ـ1   بیان موضوع                                                                                2

1ـ 2   اهداف تحقیق                                                                              7

1ـ3   پرسش‌های تحقیق                                                                         7

1ـ 4   مطالعات انجام شده                                                                       7

1ـ 5   مفروضات تحقیق                                                                         9

1ـ 6   روش تحقیق                                                                              9

2. فصل دوم: پیشینه تحقیق 10

2ـ 1   تاریخچه                                                                                    11

2ـ 1ـ 1   عقلانیت مدرن از روشنگری تا پیش از قرن بیستم                                 11

2ـ 1ـ 2   نظریه انتقادی قرن بیستم و ظهور آرای والتر بینامین                                18

3. فصل سوم: چارچوب نظری 21

3ـ 1   نظام فکری والتر بنیامین                                                                  23

3ـ 1ـ 1   بازتولیدپذیریِ اثر هنری و جهان مدرن                                              23

3ـ 1ـ 2   ویرانی تجربه و جایگاه قصه‌گو                                                       26

3ـ 1ـ 3   تئاتر اپیک (روایی) و بیگانه‌سازی                                                    29

4. فصل چهارم: یافته‌ها و بحث 34

4ـ 1   بازخوانی به‌مثابه تولید                                                                     39

4ـ 1ـ 1   اصالت                                                                                  40

4ـ1ـ2   هاله مقدس                                                                              42

4ـ1ـ 3   کارکرد آیینی ـ کارکرد نمایشی                                                      42

4ـ1ـ4   نمونه‌های مورد مطالعه                                                                 43

4ـ2   بازیابی تجربه در روایتگری                                                              49

4ـ2ـ1   نمونۀ‌ مورد مطالعه                                                                      51

5. فصل پنجم: نتیجه‌گیری 53

فهرست منابع                                                                                      58

گزارش روند کار عملی                                                                           60

1ـ1 بیان موضوع:

«عقلانیتِ مدرن» عنوانی است برآمده از سنت فكری اروپایِ پس از رنسانس و مشخصاً قرن هجدهم كه به‌عنوان «عصر روشنگری» از آن یاد می‌شود. هر چند خواستِ سیطرة عقل بر تمامی ابعاد زندگی انسان، به تمامی مختص این دوره نیست اما در همین دوره بود كه اراده‌ای عظیم در جهت برتری دادن و تأكید بخشیدن بر عقل به‌منزله عامل سروری انسان بر زیست‌جهانِ خود، به وجود آمد. سیر تحول عقل‌محوری و جریان‌های دخیل در آن به فراخور در فصل‌های پیشِ رو بیان خواهد شد.

اصل موضوعة اندیشة مدرنِ برآمده از دورة روشنگری، به‌طور ویژه، تقابل دوسویة اسطوره و عقل بود. به بیان دیگر از نظر اندیشة روشنگری، آن‌چه مانع پیشرفت انسان می‌شود، اسطوره و یا در چشم‌اندازی كلی‌تر ترس حاصل از برخورد با طبیعتِ ناشناخته (كه اسطوره از دل آن زاده می‌شود) بود. منظور از اسطوره در این دوره، هر آن مفهومی است كه در برابر تبیین عقلانی زیست‌جهانِ انسان بایستد. روشنگری با نفیِ تصویر اسطوره‌ای از جهان، تصویر (تفكر) علمی از جهان را جایگزین آن كرد. از نظرگاه تفكر علمی، امر و فعل اسطوره‌ای آن چیزی است كه به وسیلة تجربة روش‌مند قابل استنباط و دریافت و نیز قابل تصدیق نیست.

تقابل عقل و اسطوره به‌عنوان دو سویة مجزا و البته درهم تنیده از جهان زیستی و اندیشه‌ای انسان به پیش از دوران روشنگری باز می‌گردد و به گفتة هانس گئورگ گادامر:

اگر به پیدایش تمدن مغرب‌زمین بنگریم، چنین به نظر می‌رسد كه سه موج روشنگری بر این تاریخ گذر كرده است: [نخست،] موج روشنگری كه در اندیشة سوفسطایی افراطی اواخر سدة پنجم پیش از میلاد در آتن به اوج خود رسید؛ [دوم،] موج روشنگری سدة هجدهم كه در عصر عقل‌گراییِ انقلاب فرانسه به منتها درجة خود دست یافت و [سوم،] موج روشنگری ـ چه‌بسا بتوان آن را جنبش روشنگری سدة‌ [خود] مان بنامیم ـ كه با ‹‌دینِ الحادی› و استقرار نهادین آن در نظام‌های مدرن الحادانة حكومت،‌ عجالتاً به اوج خود رسیده است. مسئلة اسطوره با هر سه مرحلة اندیشة روشنگری پیوندی تنگاتنگ دارد.

(گادامر، 1387: 100)

روند عقلانی شدن جهان و تبدیل كردن عقل به عنوان ابزاری جهت نیل به اهدافی همچون پیشرفت علوم و رهایی از متافیزیک به واسطة اهمیت دادنِ بی چون و چرا به جایگاه علم، باعث سر بر آوردن پوزیتیویسم (اثبات‌گرایی)، تجربه‌گرایی و نیز پراگماتیسم (اصالت عمل) شد؛ چنان‌كه رمانتیسیسمِ قرن نوزدهم و نظریه‌های انتقادیِ قرن بیستم هر كدام به شیوه یا شیوه‌هایی در صدد رستگار كردنِ (نجات بخشیدنِ) سویة راستین عقلانیت بشری برآمدند.

در این پژوهش تلاش می‌شود تا دستاوردها و جهت‌گیری‌های عصر روشنگری نسبت به جایگاه عقلانیت و اسطوره، بالا بردن یكی (عقلانیت) و پایین كشیدن دیگری (اسطوره) به‌واسطة نقدهای رمانتیسیسمِ قرن نوزدهم به مددِ نظریه‌ورزی‌های جریان انتقادیِ قرن بیستم و به‌ویژه آرای والتر بنیامین (1892 ـ 1940) بررسی شود. والتر بنیامین به سبب درگیری‌های مطالعاتی‌اش با ماتریالیسم تاریخی، رمانتیسیسم و الاهیات یهودی نظریات انتقادی و رادیكالِ خود را در بابِ الهیات، زبان، ادبیات (به‌ویژه رمان و شعر قرن نوزدهم)، فلسفة تاریخ و هنر (از جمله تئاتر) به یاری مفاهیمی چون بازتولیدپذیری تكنیكی اثر در جریان مدرنیته، ترجمه و رسالت مترجم، تجربه و فقدان تجلّی آن در عصر مدرن و نیز تئاتر اپیک شرح و بسط می‌داد. البته در پاره‌ای موارد هم‌سویی متفكران مكتب فرانكفورت هم‌چون تئودور آدرنو و ماكس هوركهایمر با نظریات والتر بنیامین، در درك مختصات جریان مدرنیزاسیون كارگشا خواهد بود.

از عصر روشنگری به این سو، تئاتر همواره بستری برای تبلور و بازنماییِ مفاهیم و مضامین حوزة فلسفه و اندیشة بشری بوده است. در این میان، درگیر شدن فلسفه و اسطوره سبب شد كه نمایشنامه‌نویسانِ دوره‌های مختلفِ پس از روشنگری هر كدام به شیوه‌هایی، جهت‌گیری‌هایِ حاصله نسبت به اسطوره را در نظام نمایشی بازتاب دهند. در این میان گوتهولد ابراهام لسینگ (1781 ـ 1729) در تشریحِ مبانیِ نظری دورة روشنگری و با نگارش نمایشنامه‌هایی در راستای تفكر روشنگری قدم بر می‌داشت كه آخرین و یكی از دستاوردهای مهم او در این زمینه نمایشنامة ناتان خردمند (1779) است. از سوی دیگر دورة رمانتیک تحت تأثیر ایده‌آلیسم آلمانی و زمان ظهور اولین جریانِ‌ منتقد روشنگریِ عقل‌محور بود كه می‌توان مهم‌ترین وجه بروز آن را در یوهان ولفگانگ گوته (1832 ـ 1749) و نمایشنامة فاوست او جست‌وجو كرد.