فصل اول کلیات و مفاهیم 1

مقدمه 2

1- 1 کلیات   6

1-1-1بیان مسأله 6

1-1-2 بیان اهمیت موضوع  6

1-1-3 پیشینۀ تحقیق  6

1-1-4 سؤال­های تحقیق  7

1-1-5 فرضیه ­های تحقیق  7

1-1-6 روش تحقیق  7

1-1-7 ضرورت پژوهش    8

1-1-8 اهداف پژوهش    8

1-2 مفاهیم(ترجمه- نمایش­نامه- توفیق حکیم) 8

1-2-1 ترجمه 8

1-2-1-1 ترجمه در لغت   8

1-2-1-2 ترجمه در اصطلاح  9

1-2-1-3 ارکان ترجمه 9

1-2-1-4 اهمیت ترجمه و نقش آن در پیشرفت تمدن­ها 10

1-2-1-5 انواع ترجمه 11

1-2-1-5-1 ترجمۀ شفاهی  11

1-2-1-5-2 ترجمۀ مکتوب   11

1-2-1-5-2-1 ترجمۀ واژه به واژه 12

1-2-1-5-2-2 ترجمۀ تحت اللفظی  12

1-2-1-5-2-3 ترجمۀ امین  13

1-2-1-5-2-4 ترجمۀ آزاد 13

1-2-1-5-2-5 ترجمۀ معنایی(تفسیری) 13

1-2-1-5-2-6 ترجمۀ اقتباسی  14

1-2-1-5-2-7 ترجمۀ اصطلاحی  14

1-2-1-5-2-8 ترجمۀ ارتباطی  14

1-2-1-6 انواع متون در ترجمه 14

1-2-1-6-1 متون ادبی  15

1-2-1-6-2 متون علمی  15

1-2-1-6-3 متون دینی  15

1-2-1-6-4 متون مطبوعاتی  15

1-2-1-6-5 متون داستانی و نمایش­نامه ای  15

1-2-1-7 ترجمه در کشورهای عربی  15

1-2-1-8 ترجمه در ایران  19

1-2-2 نمایش و نمایش­نامه 22

1-2-2-1 ظهور نخستین نشانه­ های هنر نمایش    23

1-2-2-2 هنرهای نمایشی در مصر پیش از اسلام 24

1-2-2-3 کارهای نمایشی در مصر پس از اسلام 25

1-2-2-3-1 راوی­ها و حکواتی  25

1-2-2-3-2 السماجاء و مقلد  25

1-2-2-3-3 موهبَذین یا روحوضی­های کوتاه 26

1-2-2-3-4 خیال الظل یا سایه بازی  26

1-2-2-4 کارهای نمایشی دورۀ جدید  26

1-2-2-5 نمایش­نامه در دوران معاصر  29

1-2-2-6 واژگان نمایش­نامه ( فصیح یا محاوره ای؟) 30

1-2-3 توفیق حکیم  32

1-2-3-1 سیر نمایش­نامه نویسی توفیق حکیم  35

1-2-4 مصر  38

1-2-4-1 جغرافیای مصر  39

1-2-4-2 موقعیت مصر  40

1-2-4-3 اهمیت مصر  41

1-2-4-4 مصر در آثار توفیق حکیم  41

1-2-5 مملوکیان  42

1-2-5-1 نظام زندگی ممالیک   42

فصل دوم نمایش­نامه «السلطان الحائر» 44

2-1 فکر نگارش «السلطان الحائر»  45

2-2 خلاصۀ نمایش­نامه 46

2-3 برخی روش­های به کار رفته در ترجمه 46

2-4 منابع مورد استفاده در ترجمه 50

2-5 خطاهای لغوی متن نمایش­نامه 50

2-6 پیام­های نمایش­نامه 51

2-7 ترجمۀ نمایش­نامۀ «السلطان الحائر»  «پادشاه سرگردان» 54

فصل سوم بررسی فنی و محتوایی نمایش­نامه  «پادشاه سرگردان» 218

3-1 بررسی محتوایی نمایش­نامه 219

3-1-1 جایگاه و حقوق اجتماعی زن  219

 

3-1-1-1 جایگاه زن در آثار توفیق حکیم  221

3-1-2 نوع نمایش­نامه 225

3-2 بررسی عناصر فنی نمایش­نامه 227

3-2-1 عناصر نمایشی  227

3-2-1-1 موضوع (تم) 228

موضوع در پردۀ اول  228

موضوع در پردۀ دوم 229

موضوع در پردۀ سوم 229

3-2-1-2 مضمون  229

مضمون در پردۀ اول  229

مضمون در پردۀ دوم 229

مضمون در پردۀ سوم 229

3-2-1-3 طرح  230

3-2-1-4 شخصیت   230

شخصیت در پردۀ اول  230

شخصیت در پردۀ دوم 231

شخصیت در پردۀ سوم 232

3-2-1-4-1شخصیت­های ایستا و پویای نمایش­نامه 233

3-2-1-5 زمینه 234

زمینه در پردۀ اول  234

زمینه در پردۀ دوم 234

زمینه در پردۀ سوم 234

3-2-1-6 لحن  235

لحن در پردۀ اول  235

لحن در پردۀ دوم 235

لحن در پردۀ سوم 236

3-2-1-7 فضا و جو  236

فضا و جّو در پردۀ اول  236

فضا وجو در پردۀ دوم 237

فضا و جو در پردۀ سوم 237

3-2-1-8 سبک   238

3-2-1-8-1 سبک در نمایش­نامۀ «پادشاه سرگردان» 238

3-2-1-9 زاویۀ دید  238

زاویۀ دید در پردۀ اول  239

زاویۀ دید در پردۀ دوم 239

زاویۀ دید در پردۀ سوم 239

3-2-1-10 گفتگو  239

3-2-1-11 تصویر در نمایش    241

3-2-1-12 هول و ولا(تعلیق) 241

تعلیق در پردۀ اول  242

تعلیق در پردۀ دوم 242

تعلیق در پردۀ سوم 242

3-2-1-13 کشمکش    242

کشمکش در پردۀ اول  243

کشمکش در پردۀ دوم 244

کشمکش در پردۀ سوم 244

3-2-1-14 گره افکنی  244

گره افکنی در پردۀ اول  244

گره افکنی در پردۀ دوم 245

گره افکنی در پردۀ سوم 245

3-2-1-15 گره گشایی  245

گره‌گشایی در پردۀ اول  245

گره گشایی در پردۀ دوم 246

گره گشایی در پردۀ سوم 246

3-2-1-16 نقطۀ اوج(بزنگاه) 246

نقطۀ اوج در پردۀ اول  246

نقطۀ اوج در پردۀ دوم 246

نقطۀ اوج در پردۀ سوم 246

3-2-1-17 فرود 247

3-2-1-18 نتیجۀ نهایی  247

3-2-2 عناصر بیانی و صور خیال  247

3-2-2-1 تلمیح  248

3-2-2-2 نماد ( سمبل) 249

3-2-2-3 مجاز 250

3-2-2-4 کنایه 251

3-2-2-5 تفاوت مجاز و کنایه 251

3-2-2-6 تشبیه 252

3-2-2-7 ضرب المثل  253

نتایج پژوهش    255

واژه­نامه 258

منابع و مآخذ  263

کتب عربی  263

کتب فارسی  264

نشریات   267

فرهنگ­های لغت و اصطلاح  268

رساله­ها و پایان نامه­ها 268

سایت­های اینترنتی  269

چکیده

ایرانیان  همچون دیگر ملت­های طالب پیشرفت جهان، در کنار قدم­هایی که برای تولید علم برداشته اند، از ترجمه نیز پلی برای دسترسی به علم، فرهنگ و ادبیات ملت­های دیگر، ساخته اند. ترجمه که قرن­ها پیش به وجود آمده و در تکامل تمدن­های ایرانی نقش پررنگی داشته، تاریخچه ای طولانی و پر فراز و نشیب دارد. از زمان تاسیس دار الفنون که ترجمه به طور جدی پیگیری شد، عنایت مترجمان، بیشتر به متن­هایی از زبانهای اروپایی بوده و هرچند آثاری از زبان عربی به فارسی برگردانده شده ولی در مقایسه با زبان­های دیگر، کمیت قابل ملاحظه ای ندارد. از میان آثار ترجمه نشده، برخی درحیطۀ هنر و ادبیات عربی است که زیر مجموعه ای چون نمایش نامه دارد. تعدادی از این نمایش­نامه­ها توسط نویسندگان صاحب سبکی همچون توفیق حکیم نوشته شده است. او که معروف به پدر نمایش­نامه نویسی عرب است، با الهام از آثار نویسندگان اروپایی، نمایش­نامه نویسی عربی را از دایرۀ سرگرمی محض خارج ساخت و در خدمت جامعه قرار داد و آن را به عنوان یک نوع ادبی، شکل و گسترش داد. نمایش­نامۀ «السلطان الحائر» یکی از آثار اوست که در آن، برخی واقعیت­های موجود در جامعه را در چارچوبی تاریخی ریخته و با بهره گرفتن از مکاتبی چون واقع گرایی، رمزگرایی و نگرش ذهنی و فلسفی، سعی در بیان مشکل و ارائۀ راه حل آن دارد. این نمایش­نامه هم یکی از هزاران اثری است که به زبان فارسی ترجمه نشده است. نگارنده بر آن است تا در جهت غنای ادبیات فارسی، مخصوصاً ادبیات نمایشی و آشنایی هرچه بیشتر فارسی زبانان با آثار نویسندگان برجسته ای چون توفیق حکیم، ضمن ترجمۀ این اثر، به برخی زوایای محتوایی وفنی آن نیز بپردازد. ترجمه، فصیح و به روش امین و در موارد اندکی، ارتباطی است.در بخش تحلیل نیز، آنچه تحت عنوان بررسی محتوایی ارائه می­ شود، جایگاه زن در این اثر و نوع نمایش­نامه است و عناصر داستانی و عناصر خیال موجود در متن، بخشی از فنون به کار رفته در نمایش­نامه است که در این پایان نامه بررسی می­ شود.

Abstract

Iranians like other nations in the world seeking for progress, with the steps they have taken for producing science,they have been used «Translation» as a bridge to access to knowledge, culture and literature of other nations.

Translation whichappeared centuries ago with the strong role in the development of Iranian civilizations,has a long and bumpy history. since the establish of Academy which the translation was followed seriously, The focus of the translators was on the texts from European languages and Although some works have been translated from Arabic to Persianbut is not significant in quantity in comparison with the other languages. among the works not translated,there are a number of them in the fields of art and Arabic literature which have subsets such as plays. some of these plays have been written by great authors like Tawfiq Al-Hakim.He is known as the father of the Arab playwriting, inspired by playwrights of European writers removed Arabic playwrights from the pure entertainment circle , presented it to the society and expanded it as a literary form. The play «Sultan Alhaer» is one of his works which shows some of the realities of the society in historical context and using doctrine such as realism,  mystery , philosophical and mental attitude, trying to explain the problem and its solution. This play is one of the thousands of works that has not been translated into Persian. to rich Persian literature, especially dramatic literature and more familiarity of persians with the works of prominent writers such as Tawfiq Hakim while translating this work,the Author tries to study some of its technical and content aspects.

Translation is eloquent in honest manner and in a few cases, is communicational.In the analysis part,whatever is presented as content survey,is the status of women in this work and the play type,And elements of fiction and fantasy elements in the text,are some techniques used in the play which will be surveyed in this thesis.

 

 

مقدمه

صنعت یا به عبارتی بهتر، هنر ترجمه، کار خطیر و دشوار درک و تفسیر موضوعات، معانی و مفاهیم پدید آمده در یک زبان (زبان مبدأ) و سپس انتقال، معادل یابی و بازسازی آن­ها در زبانی دیگر(زبان مقصد) را به عهده می­گیرد. این جابجایی نوشته یا گفتار از زبانی به زبان دیگر، اینطور نیست که همانند علمی دقیق، می­توان هر واژه و مفهومی را هم به طور دقیق تعریف و درک کرد و هم آنها را به شیوه ای شفاف با پیوندهای متقابل و کاملا ثابت، از دو حوزۀ زبانی متفاوت به هم اتصال داد. هر چند چنین برخوردی ممکن است در مورد زبان­های برنامه نویسی رایانه ای و زبان­های ماشینی دیگر (همچون هوش مصنوعی) تا اندازه ای میسر باشد، در خصوص زبان­های طبیعی انسانی دور از واقعیت و امکان است.

زبان­های انسانی، به خاطر آنچه که از علوم، فرهنگ و ادبیات دیگر ملت­های مجاور، طی قرون متوالی ترجمه گردید و همینطور واژه ­ها و اصطلاحاتی که لازمۀ تمدن جدید و گسترش علوم بود و در زبان­ها نظیری برای آن­ها نبود، دستخوش تغییرات فراوانی گردید که به گسترش دایرۀ لغوی و ارتقای توان علمی انجامید و به دنبال ترجمۀ آثار علمی، فرهنگی و ادبی، در فرهنگ، تمدن، علوم، زبان و ادب ملت­ها، تحول شگرفی ایجاد شد. دانشمندان وادیبان بزرگی پا به عرصۀ حیات نهادند که از ثروت علوم و فرهنگ و ادبیات تمدن­های عصر خود، بهرۀ فراوان برده بودند و خود به تألیف کتب و یا شرح آثار ترجمه شده می­پرداختند و چه بسا در تصحیح کتب و رسالات پیشینیان اهتمام نشان می­دادند و گاه در زمینه ­های مذکور، ابتکارات تازه و بی بدیل بر جای گذاشتند.

ترجمه و تأثیر پذیری از متون ترجمه شده، در همۀ زمینه­ها و همۀ فرهنگ­ها و تمدن­ها و در وجوه مختلف زندگی ملت­ها، مشهود است. متون ادبی با همۀ زیر مجموعه­هایش از جمله نمایش­نامه، یکی از زمینه­هایی است که مورد توجه مترجمان و ادیبان قرار گرفته است.

نمایش­نامه نویسان نیز در نگارش آثار خود، از آثار ترجمه شدۀ نویسندگان برجستۀ جهان، بهره بردند و تحت تأثیر ادبیات و فرهنگ کشورهای دیگر، سبک­های مختلفی در نمایش­نامه نویسی ایجاد کردند و آثار زیبا و تأثیر گذاری خلق نمودند. از جمله این نمایش­نامه نویسان، توفیق حکیم نویسندۀ نامدار مصری است. وی که در عرصۀ نمایش­نامه نویسی عربی، نویسنده ای صاحب سبک است، از ادبیات اروپایی و نویسندگان بزرگ غربی بخصوص نویسندگان فرانسوی، تأثیر پذیرفت و نمایش­نامه نویسی جدید عربی را به عنوان یک نوع ادبی، شکل و گسترش داد. بهترین شاهد بر این ادعا آثار دراماتیک اوست که به بیش از 50 اثر می­رسد؛ آثاری که در آن، نویسنده تلاش دارد تا پرتگاه­ها و نقطه­های انحرافی انسان را به دست آورد و به همین دلیل از شخصیت­ها و چهره­ های بزرگ و کوچک در این راستا بهره می­گیرد.

هر چند نمایش­نامه نویسی از ادبیات اروپایی وارد ادبیات عرب گردید و در ابتدا تنها به گونۀ ترجمه یا تقلید یا اقتباس بود به طوری که تنها، زبان نوشتاری آن عربی بود و در دیگر مفاهیم، غربی بود اما با ظهور آثار توفیق حکیم در این شکل ادبی، نمایش­نامه نویسی عربی نیز قدم به مرحلۀ جدیدی نهاد. وی نمایش­نامه را از آن حالت ابتدایی بیرون آورد و با زبان ساده، تعابیر زیبا و موضوعات و مفاهیم سیاسی و اجتماعی بدان پویایی بخشید و از این رهگذر، نام خود را در این نوع ادبی ماندگار ساخت.

ترجمۀ آثار توفیق حکیم به زبان­های انگلیسی، فرانسوی، اسپانیولی، سوئدی و روسی و نیز نمایش آثار وی در تئاترهای لندن، پاریس، استکهلم، پالرمو و سالزبورگ نشان دهندة استقبال گستردۀ اروپاییان از آثار این نویسندۀ نوآور و نوگراست. اما در زمینۀ ترجمۀ آثار این نویسنده به زبان فارسی، فعالیت قابل توجهی صورت نگرفته است و از این رو همۀ فارسی زبانانی که در رشتۀ زبان و ادبیات عربی و مترجمی زبان عربی، تحصیل و تدریس می­ کنند و همۀ کسانی که دستی در ترجمۀ عربی به فارسی دارند، وظیفه دارند در راستای غنای ادبیات فارسی و به ویژه ادبیات نمایشی، گام­های بلند تری بردارند و به ترجمۀ آثار نمایش­نامه نویسان، از جمله توفیق حکیم، همت گمارند. نگارنده نیز با این احساس وظیفه، در این مسیر قدم نهاده است.

در این پژوهش برآنیم تا ضمن ترجمۀ یکی از نمایش­نامه­های توفیق حکیم با نام «السلطان الحائر» که آن را «پادشاه سرگردان» ترجمه کرده ایم، به تحلیل و بررسی برخی ویژگی­های فنی و محتوایی این اثر نیز بپردازیم.

شیوۀ تدوین پایان نامه

مباحث پایان نامه در چهار فصل مورد بررسی قرار گرفته است. فصل اول به کلیات تحقیق پرداخته و در فصل دوم، مطالب در پنج بخش بررسی شده است. در بخش اول، ترجمه، معانی لغوی و اصطلاحی آن، انواع ترجمه، تاریخچۀ ترجمه و دیگر مباحث مرتبط با ترجمه مورد بررسی قرار گرفته است. در بخش دوم در مورد نمایش­نامه و هنرهای نمایشی با محوریت کشور مصر بحث شده است. بخش سوم دربارۀ زندگی نامۀ توفیق حکیم و سیر نمایش­نامه نویسی اوست و بخش مختصری از کشور مصر و جایگاه آن در آثار توفیق حکیم و در بخش پنجم از مملوکیان مصر صحبت شده است. همة بحث­های مطرح شده در فصل دوم، مقدمه ای برای ارائۀ فصل سوم یعنی ترجمۀ نمایش­نامه است. در این فصل ابتدا فکر اولیۀ نگارش نمایش­نامه، خلاصۀ آن، اندکی از روش­های به کار رفته در ترجمه و سپس ترجمۀ نمایش­نامه نگاشته شده است. پس از ترجمه، نوبت به تحلیل و بررسی این اثر می­رسد. این کار در فصل چهارم پایان نامه تحت عناوینی چون بررسی محتوایی و بررسی فنی اثر آمده است. در بررسی محتوایی، از جایگاه زن در آثار نویسنده بخصوص در نمایش­نامۀ مورد بحث و همچنین نوع نمایش­نامه سخن به میان آمده و در بررسی فنی، به عناصر نمایشی و تعدادی از عناصر بیانی موجود در نمایش­نامه، پرداخته شده است.