فهرست مطالب

عنوان                                                                                                 صفحه

چکیده    ………………………………………………………………………………………………………..  1

فصل اول                                                                                                                 2

1-1-پیشگفتار (طرح مسائل مربوط به پایان نامه(…………………………………………..  3   

1-2-نماد و سمبل………………………………………………………………………………………

فصل دوم

تاریخچة مختصر شعر نو بعد از نیما تا ظهور انقلاب اسلامی…………………………………………………

فصل سوم

3-1- بخش اوّل (نمونه هایی از توصیف و گزارش شعر نیمایی از نمادهای طبیعت) ………

3-2-1- بخش دوّم (تجّلی عاطفه، احساس، تخیّل و تشخیص در گزارش از نمادهای طبیعت در شعر

معاصر)   …………………………………………………………………………………………………………………………………..

3-2-2- تخیّل در محور افقی و عمودی………………………………………………………………………………

3-2-3- “تشخیص”، مجسم کننده و حیات بخش……………………………………………………………

فصل چهارم

4-1 بخش اول (توضیح کهن الگو و وصف طبیعت با کهن الگوها) ………………………………….

4-2 بخش دوم (شعر معاصر و کهن الگوهای نمادین و عرفانی) ………………………………………

فصل پنجم

نتیجه گیری…………………………………………………………………………………………………………………………….

پیشنهادات ……………………………………………………………………………………………………………………………..

منابع و مآخذ…………………………………………………………………………………………………………………………

چکیده (انگلیسی) ………………………………………………………………………………………………………………….

چـکیده

شعرنو، نقاط قوّت بیانی و بلاغی چشمگیر و تحسین برانگیز دارد و از جهت صورت، مقاصد و مفاهیم، فرم و محتوا و صور بلاغی و وزن و آهنگ و موسیقی و حوزه های عاطفه و احساس و تخیّل با شعر کهن تفاوت دارد.

یکی از حوزه هایی که شعر معاصر در آن، سخن تازه داشته ودارد، توصیف نمادهای طبیعت و جلوة پدیده ها از خرد و کلان در اثناء و مطاوی سخن است. شعر معاصر با وجه شبه های نو و شگفت، درصد توصیف طبیعت با تعبیرات، توصیفات، نگاره ها و نگرهاو گزارشهای جدید است و برای دستیابی به این منظور و مقصود و رهیافت به گزینش واژگان و ترکیبات نو و مبعد و بهره یابی از موسیقی الفاظ و ترکیبات و جملات و بکارگیری صور بلاغی مایه گرفته از تخیّل، در توصیف جلوه های نمادین طبیعت، کارهای سترگ و شگرفی آفریده است.

آفرینش تابلوهای زیبا و شگرف در گزارش از آفریدگان پهنة هستی، در شعر نوپردازان بزرگ معاصر، امری است قابل دقّت و در خور تحسین، این پایان نامه شگردهای آفرینش تابلوهای زیبا از طبیعت در شعر را، پی گرفته نشان داده است که چگونه نوپردازان بزرگ معاصر بهره گیری از ذهن و ذوق و تخیّل، زیباترین و پیچیده ترین توصیفات و تعبیرات را در این مورد، ارائه داده اند.

ضمناً نگارنده تأثیر دیرین و ژرف کهن الگوها و همزادی و هم سرشتی آنان را با برخی از نمادهای طبیعی و بهره گیری شاعران معاصر را از مفاهیم اسطوره ای و باستانی و احیاناً حماسی آنها، بر شرحی مختصر و در خور باز نموده است.

کلید واژه ها: شعر نو، نوپردازان، نماد، طبیعت، کهن الگو، توصیف، اسطوره، حماسه، صور بلاغی.

پیشگفتار

یکی از مقاصد شعر، توصیف است. توصیف در گسترة معنایی خود، تفسیر، تبیین، تعبیر و گزارش را دربر می گیرد و اگر بخواهیم دقیق تر و عالمانه تر بگوییم، توصیف تفسیر،تبیین، تعبیر و گزارش هرکدام به گونه ای پدیده و یا نهادی را در ابعاد گوناگون می شناسانند. این شناساندن یا عالمانه است و ظرافت و دقّت و بینش خاصّی را می طلبد و از نیروی تعقّل مایه می گیرد و نویسنده با خردورزی و بهره گیری و بهره یابی از دانش خویش و با مراجعه به کتب مربوط و مرجع، مطلب و مبحث و موضوعی را شرح و بسط می دهد و سرانجام پس از ارائه مطالب نتیجه گیری می کند و به تخیّل و به احساس و عاطفه کاری ندارد چرا که سخن و نوشتة او علمی است و به اصطلاح خشک و قانونمند است و شالوده اش، جمع مطالب و مستندات و ارائه برهان و استدلال است.

در حوزة ادب و عالم شعر، سخن از لونی دیگر است. درست است که شاعر در سرودن از خرد و بینش خویش مایه و مدد می گیرد و در حقیقت بنای کار برخردورزی و دانشمداری است. امّا حرف اوّل و آخر را در شعر عاطفه و احساس و تخیّل می زند. شاعران خداوندان توصیفند و این توصیف از ذوق و شعور خاصّ شاعر و ظرافت و دقّت و تیزبینی و لطافت روح او مایه می گیرد. شاعر شعور و احساسی ویژه در دریافت و شناخت پدیده ها و امور جهان هستی دارد. سائقة شاعر در توصیف همان احساس و دریافت شاعرانة او از عناصر و بافت مجموعة پدیده هاست.

در رهگذر سرودن، آنچه چشم احساس، عاطفه و تخیّل شاعر را بیشتر بسوی خود جذب می کند.آفرینش و پهنة و گسترة طبیعت است. از دیرباز، شاعران کهن، طبیعت را در حال و هواهای گوناگون توصیف کرده اند. به راستی پهنة آسمان و زمین با اینهمه شگفتی، جای توصیف و ابراز شگفتی دارد. قرنهاست که شاعران دستاوردهای آفرینش آفریدگار محبوب و توانا را از ژرفای دل و احساس خویش توصیف می کنند. جهان پراست از جلوه

 های نمادین طبیعت و هریک از این جلوه ها، تجلّی صفت «خالق» حق است که در عالم مادّه به مشیّت حق تعالی هرچه که خواسته است و آنگونه که خواسته، آفریده است. پس حمد و ستایش ویژة آفریدگاری است که از عدم، اینهمه آفریدة گوناگون و شگفت را با جلوه های گوناگون و به پهنة هستی آورد! به راستی که او شایستة ستایش است و حمد ویژة پروردگار جهانیان است. در ادب فارسی، در شعر کهن و نو از اینهمه جلوه و تجلّی بس گسترده و پر از لطایف و ظرایف و دقایق توصیف شده است.

در شعر نیمایی، نوپردازان سرودة های فصیح،  بلیغ، زیبا، شیوا و آهنگینی را با هنر شاعری آفریده اند و تقدیم علاقه مندان و دوستداران شعر معاصر نموده اند.

مطالعه و درک و دریافت ظرایف و دقایق جلوه های نمادین طبیعت در شعر نیمایی، خود مبحثی شنودنی و خواندنی است که نگارندة این پایان نامه کوشیده است تا در حوزة شعر نیمایی، سروده هایی از این دست را با ظرافت و دقّت بازکاود و هنر شاعران معاصر را در توصیف و تبیین و به تماشا گذاشتن جلوه های نمادین طبیعت، بشناساند.

درک و دریافت این توصیفات و گزارش آنها در حوزه ها و مقاطع و مراتب گوناگون است. نگارنده از طرفی  شگردهای نوپردازان معاصر را در این حوزه بازنموده و نشان داده است و از جهتی نکات بلاغی و پرداخت واژگان و جمله های توصیفی و نمادین را و از سویی، گاه داوری و ارزیابی، شیوایی و قدرت توصیف سروده ها را، مدّنظر داشته و گزارش نموده است. سخن از تجلّی جلوه های نمادین طبیعت در شعر معاصر دامنه ای بس گسترده و طولانی داردو نگارنده سعی نموده تا به اختصار شرحی نسبتاً جامع از این موضوع را به قلم آورد.

باری،‌آنچه در این پایان نامه فراروی خوانندگان و دوستداران و علاقه مندان شعر معاصر است تلاش و تدبیری است از این سنخ و تکاپو و جست و جویی است از این نوع، امید است که توفیق گزارش و پردازش این موضوع نصیب نگارنده شده باشد.

انس و الفت شاعران فارسی زبان در هر دوره و در هر سبک و مکتبی با جهان و عناصر و پدیده های آن، مسأله ای است که از مناظر و زوایای گوناگون می تواند نقد و بررسی و گزارش شود. شاعر بیش از هرچیز با طبیعت و انسان مواجه و مؤانس است. با هردوی اینها کار دارد و شعرو ذهن و خیال و عاطفه احساس خویش را در تبیین امور جهان و طبیعت و آنچه را که انسان با آن مواجه و همدم است، به کار می گیرد.

انسان از آنگاه که چشم باز می کند و جهان و طبیعت را پیرامون خویش می بیند، دوست دارد هرچه بیشتر آن را بشناسد و از آن سخن گوید. هم عالمانه سخن گوید و هم شاعرانه. دانشمندان علوم طبیعی طبیعت را آنگونه که هست می کاوند و می شناسند و قوانین حاکم بر آن را کشف می کنند. جهان پیرامون ما آنقدر از منظر علوم طبیعی، نکته و قانون ونظم و راز و رمز دارد که با گذشت صدها قرن از کاوش و جستجو و تحقیق آدمی، هنوز بسیاری از امور طبیعت برای او مسأله و معمّاست و تا به امروز نتوانسته است همة زوایا و خفایای اشیا و عناصر پیرامون خود را چه در حوزة دسترس انسان و چه در دوردستها، کشف کند هنوز برای انسان در گسترة طبیعت خیلی از راز و رمزها و قوانین کشف نشده وجود دارد.

در حوزة عاطفه و احساس و تخیّل، نیز کار از همین سیاق است. ارتباط شاعران با عناصر و نمادهای طبیعت با تشبیهات و استعارات ساده و آشکاری شروع شد. در ابیات بجامانده از نخستین شاعران پارسی گوی نیز جلوة نمادهای طبیعت را بطور ساده می توان دید. در شعر سبک خراسانی شاعران همچون فرّخی و منوچهری شعرشان با طبیعت به جهات گوناگون گره خورده است چرا که اینان در سرزمین هایی چون هرات و غزنین و نقاط سرسبز دیگری بودند و دائم طبیعت بکر و زیبا در برابر چشمشان بود و بی علت نیست که نام اکثر گلها و پرندگان را می توان در شعر منوچهری باز جست. منوچهری شاعر طبیعت است و دیگر شاعران این دوره و دوره های بعد هم بگونه ای با عناصر طبیعت مأنوس و همدم اند.

کم کم گزارشهای شاعران از طبیعت، ریزه کاریها، ظرافتها و پیچیدگی های ویژه ای پیدا می کند و همانگونه که شعر فارسی در حوزة حکمت و فلسفه و عرفان، اجتماع وسیاست و مدح و ستایش، طرح مسائل انسانی، داستان سرایی و قصّه پردازی، حماسه و اسطوره، دفترهای پرباری تقدیم ادب دوستان و اهل ذوق و معرفت کرده است، به همان میزان نیز سراغ طبیعت رفته و آن را در حوزة عاطفه و احساس و تخیّل بازکاویده و شعرهای ناب و شیوا و دلچسبی تقدیم دوست داران ادب فارسی کرده است.

شک نیست در میان نوپردازان معاصر، سهم برخی از بزرگان شعر معاصر از جمله بنیانگذار شعر نو یعنی نیما و سپس سهراب سپهری و پس از آن اخوان ثالث و سیاوش کسرایی و احمد شاملو، منوچهر آتشی و حمید مصدّق  فروغ فرّخ زاد و شفیعی کدکنی و…. در حوزه گرایش و گزارش از طبیعت و نمادهای آن بیشتر است.

و از این میان سهراب سپهری و سپس اخوان ثالث و شاملو و شفیعی کدکنی به جهاتی اعتنا و توجّه و علاقه شان به تفسیر و توصیف طبیعت از زوایای گوناگون، بیشتر است.

باری مسأله اصلی این پایان نامه نشان دادن قدرت شاعران نوپرداز در توصیف جلوه های نمادین طبیعت است و اینکه چگونه نوپردازان در شعر نو، با به­کار­گیری و بهره بردن از صور خیال به بهترین وجه از عهدة توصیف نمادهای طبیعت برآمده اند و با به­ کارگیری تشبیه و استعاره و سایر صور خیال، تابلوهای بسیار زیبایی از طبیعت را در شعر نو، نشان داده و پدید آورده اند. این توصیفات و تابلوها خود طبیعت ثانوی­اند  و جذّابیت و زیبایی شان تا حدّ اعجاب و ستایش است. هر خواننده­ای به راستی به عظمت کار و نبوغ نوپردازان در نگرش به جهان و طبیعت و بازتاب تک تک آفریده ها در عرصة شعر نو، شناخت و آگاهی پیدا می کند. مسأله و موضوع اصلی این پایان نامه گزارش و تفسیر توصیفات نمادهای طبیعت و کیفیّت توصیف آنها در شعر معاصر است و اینکه نوپردازان بویژه نوپردازان بزرگ از چه شگردهایی در توصیف نمادهای طبیعت سود جسته اند؟

تاکنون هر پژوهنده­ای که دربارة شعرنو مطلب نوشته و کار یک یا چند شاعر نوپرداز را نقد و ارزیابی کرده است، بخشی از پژوهش خود را به بررسی صور خیال آن شاعر یا شاعران نوپرداز اختصاص داده است. از جمله این پژوهندگان می توان از محمد حقوقی، شفیعی کدکنی و سیروس شمیسا و تقی پور نامداریان و ابراهیم ضرّابی ها و … نام برد. به کار و تحقیق هرکدام از یادشدگان و جز‌آنها که بنگریم، در می یابیم که در لابه­لای توضیح و تفسیر و ارزیابی قطعه های شعر نو، طبیعت گاه در متن تحقیق و توّجه آنها بوده و گاه دست کم در حاشیه و نگاه جنبی آنها. نکتة حائز اهمیت و شایستة توجّه و دقت این است که کار ویژه و تحقیق بخصوصی با عنوان تجلّی نمادهای طبیعت در شعر معاصر، آن هم در حدّ یک پایان نامه، نداریم و از این جهت، این پایان نامه کار شایان توجّهی را در این زمینه هم در جهت کمّی و هم کیفی ارائه داده است.

تاکنون بررسی و پژوهش نمادهای طبیعت در شعرنو بعنوان یک موضوع خاص مطرح نشده است، به همین علّت نگارنده این موضوع را انتخاب کرد و علّت انتخاب این موضوع به این جهت است که نکات، نمونه ها، نگرشها و مؤلفه های این موضوع را در شعر شاعران نوپرداز می توان یافت امّا نه به صورت یک مجموعة مجزا و با عنوان مخصوص که از نمادهای طبیعت در شعرنو سخن گفته باشد. از این جهت پایان نامة مزبور در نوع خود کاری نو و در خور اعتنا و توجّه است. جمع آوری نمونه های جالب و شیوایی از این موضوع در آثار شاعران معاصر آن هم با طرح مسائل بلاغی و ظرافتها و شیوه های نو و شگرف و چشم گیر دربارة توصیف طبیعت کاری است که در این پایان نامه بدان پرداخته شده و نوآوری این پایان نامه محسوب می شود. دیگر از نوآوریهای این پژوهش، ارتباط نمادهای طبیعت با کهن الگوها و عناصر حماسی و اساطیری و عرفانی است که تفسیر و توضیح و توصیف این ارتباطها و وابستگی دیرینة آنها به یکدیگر در زبان و ادب فارسی و ذهنیّت و تعلّق خاطر شاعران کهن و نوپرداز به آنها نیز از جملة نوآوریهایی است که در این پژوهش بدان پرداخته شده است.

آثار معتنابهی دربارة تفسیر و توضیح و گزارش انواع شعر نیمایی تاکنون به قلم ادیبان و فرهنگیختان صاحب ذوق و آگاهی، ارائه شده است که بخش قابل توجّهی از این آثار دربارة تفسیر و تبیین نمادهای طبیعت در شعر نو است. از آنجا که نوپردازان معاصر بویژه نوپردازان بزرگ بخشی از شعرشان مربوط به توصیف طبیعت است، مفسّران نیز بالطّبع توصیفات آنها را، تفسیر و گزارش کرده اند که از  آنجمله دکتر تقی پورنامداریان “در سفر در مه” که گزارش مشبع و مفصّلی است از شعر شاملو. شاملو از میان نوپردازان بعد از سهراب سپهری، گرایش و عنایت خاصی به طبیعت و نمادهای آن دارد که تقی­پورنامداریان ظرایف و دقایق نمادهای مطرح در اشعار شاملو را در« سفر در مه»گزارش نموده است.

گرایش به گزارش از عناصر و نمادهای طبیعت و توجّه و دقّت توأم با ظرافت تخیّل در این حوزه، خود یکی از استوانه ها و اصول کار هنری سهراب است. چه در حوزة سرودن و توصیف و چه در وادی نگارگری و صورتگری.

افزون براینکه سهراب در مصاحبه ها و نوشته هایش، گاه بجهت موضوع و مسأله که پیش آمده و یا از او سؤال شده دربارة دیدگاه ها و نگرشهای خود از طبیعت چه در حوزة نگارگری و سبک طرّاحی ها و نقاشی هایش و چه در گزارش ها و توصیفاتی که از طبیعت در شعر داشته است، اظهارنظرها و قرائتها و تفسیرهایی ارائه کرده است.

نگاه ناب که تفسیری نسبتاً جامع بر اشعار سهراب سپهری است، گاه توضیحات کافی و پرمطلبی از سمبل ها و نمادهای طبیعی اشعار سپهری به مناسبت کلام و به مقتضای حال و وضع و نجوای سروده ها، آورده و در بیشتر موارد، خواننده را از مراجعه به سایر آثار و متون و حتّی کتب مرجع، بی نیاز می سازد.

دیگر از شاعران نوپرداز طبیعت گرا، “مهدی اخوان ثالث” است که طبیعت را با حماسه و اسطوره پیوند داده است. به تعبیری دیگر، طبیعت در شعر اخوان ثالث سر از گریبان حماسه و اسطوره در می آورد. او در “بدعتها و بدایع نیما یوشیج” و “عطا و لقای نیما یوشیج” خود به روشنی، جای جای پیوند و تعلّق عناصر و نمادهای طبیعی را با حماسه و اسطوره در مطاوی توضیحات و تفسیرهایی که از شعر خود و نیما ودیگران دارد نه بصورت یک بحث جداگانه و مجزّا، بلکه به مناسبتها، آورده و بیان داشته است.

گزارشهایی که از شعر فروغ توسط محمد حقوقی و استاد شمیسا و دیگران صورت گرفته، گاه به این نمادها که در شعر فروغ بوده – مانند باد، پاییز، زمستان، باغچه و… – اشاره های مجمل و خلاصه ای شده است.

شمس لنگرودی نیز در شرح آثار نوپردازان نیز اینگونه گزارشها و تفسیرهای نمادین دربارة شعر هریک از شاعران معاصر به مقتضای کلام آورده و بیان داشته است. البته این توضیحات باتوجه به حجم کتاب که چهارجلد و حدود سه هزار صفحه است، کم و ناچیز است.

شعر نادر نادر پور نیز با واژگان و ترکیبات تراش خورده و زیبا، سامان و جلوه می گیرد، او تجلّی شایان توجّهی به توصیف طبیعت دارد. تنها سه شعر “کف بین باد”، “سرمة خورشید” و “چراغی از پس نیزار”، توانایی شگفت انگیز و تحسین