چکیده

پژوهش حاضر با هدف مدل سازی کاهش نابرابری های آموزشی مناطق 24 گانه آموزش و پرورش استان آذربایجان غربی با بهره گرفتن از 8 دسته شاخص از عناصر زمینه، درونداد، برونداد و فرایند سیستم های آموزشی انجام گرفته است. در این پژوهش نابرابری آموزشی به عنوان نابرابری در  برخورداری از شاخص های زمینه٬ درونداد٬ فرایند و برونداد سیستم های آموزشی با توجه به منطقه محل سکونت دانش آموزان٬جنسیت٬ مذهب، قومیت و نژاد و وضعیت اجتماعی- اقتصادی آنها مورد بررسی قرار گرفته است. نوع تحقیق توصیفی- تحلیلی و پیمایشی است. جامعه آماری تحقیق شامل کلیه مناطق آموزشی و دانش آموزان مقطع متوسطه مناطق آموزش و پرورش استان آذربایجان غربی می باشد که با بهره گرفتن از فرمول کوکران و با روش نمونه گیری تصادفی طبقه ای نسبتی تعداد 815 نفر دانش آموز (پسر و دختر) به عنوان نمونه انتخاب شده اند. برای جمع آوری داده های مورد نیاز از دو شیوه اسنادی و پیمایشی با بهره گیری از پرسشنامه استفاده شده است که روایی و پایایی پرسشنامه ها تائید شده است. اعداد و ارقام موجود در اسناد و اطلاعات استخراج شده از پرسشنامه ­ها با بهره گرفتن از فرمول­های برنامه ­ریزی آموزشی به شاخصهای آموزشی تبدیل شده است. تجزیه و تحلیل داده ­ها با بهره گرفتن از نرم­افزار SPSS , EXEL  و با روش های آمار توصیفی و استنباطی صورت گرفته است. در تجزیه و تحلیل داده‌ها از آزمونهای تی مستقل، تحلیل واریانس، تحلیل خوشه ای، تصمیم گیری چند معیاره تاپسیس، آنتروپی ، ضریب پراکندگی ، تحلیل رگرسیون، تحلیل مسیر و شبکه‌های عصبی استفاده شده است. بررسی رتبه‌بندی مناطق آموزش و پرورش استان آذربایجان غربی نشان می‌دهد که منطقه آموزشی بوکان و منطقه آموزشیصومای برادوست به ترتیب با میزان تاپسیس 0.690  و 0.116 به عنوان برخوردارترین و محروم‌ترین مناطق آموزش و پرورش استان آذربایجان غربی از لحاظ شاخص‌های تلفیقی می‌باشند. استفاده از مدل ضریب پراکندگی برای اندازه گیری نابرابری نیز نشان می دهد که در مناطق استان بیشترین میزان نابرابری با 91/0 در شاخص بروندادهای غیرشناختی و کمترین میزان نابرابری با 307/0 در شاخص‌ پیشرفت تحصیلی بوده است.  براساس نتایج تحلیل مسیر ، شاخص های امکانات علمی آموزشی دانش آموزی  با میزان 864/0 دارای بیشترین و متغیر شاخص های نیروی انسانی  با میزان 118/0 دارای کمترین تأثیرات کلی بر برخورداری و توسعه‌ی مناطق آموزش و پرورش استان آذربایجان غربی بوده‌اند.  نتایج شبکه عصبی نیز نشان می‌دهد که بخش فرایند مدرسه بیشترین تأثیر و بخش امکانات فیزیکی کمترین تأثیر را در پیشگویی برخورداری و توسعه مناطق آموزش و پرورش استان آذربایجان غربی داشته‌اند.  بررسی و تحلیل فرضیات تحقیق نشان می دهد که بین مناطق از نظر برخورداری از شاخص های آموزشی تفاوت وجود دارد. همچنین بین دختران و پسران نابرابری وجود دارد. بین دانش آموزان متعلق به وضعیت اجتماعی – اقتصادی مختلف نابرابری وجود دارد اما بین دانش آموزان متعلق به قومیت و زبان و مذاهب مختلف نابرابری دیده نشد.

متناسب با یافته های پژوهش توجه جدی برنامه ریزان و سیاستگذاران آموزشی بر متغیرهای تاثیرگذار لازم و ضروری می باشد. در این راستا با رویکرد برنامه ریزی استراتژیک به منظور تحقق توسعه آموزشی پایدار با بهره گرفتن از تکنیک تجزیه و تحلیل  SWOTبرای هر منطقه استراتژی مناسب ارائه شده است.

 

واژگان کلیدی: نابرابری آموزشی،  شاخص های آموزشی،  مناطق آموزش و پرورش،  استان آذربایجان غربی.

فهرست مطالب

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

عنوان	صفحه
فصل اول : کلیات پژوهش	1
1-1.          مقدمه	2
1-2.          بیان مساله	3
1-3.          ضرورت و اهمیت پژوهش	19
1-4.          اهداف پژوهش	23
1-5.          فرضیه ها و سوالات پژوهش	24
1-6.          متغیرهای پژوهش	24
1-6-1. تعاریف مفهومی و عملیاتی متغیرهای پژوهش	35
فصل دوم: ادبیات نظری و پژوهشی	36
2-1. مقدمه	36
2-2 . توسعه پایدار	38
2-2-1. آموزش و توسعه	39
2-2-2.نابرابری  آموزشی و توسعه	42
2-2-3.آموزش  و  توسعه پایدار	43
2-3. نابرابری آموزشی	43
2-3-1. آموزش و پرورش	43
2-3-2. مفهوم نابرابری آموزشی	44
2-3-3. پیشینة تاریخی نابرابری آموزشی	49
2-3-4. عدالت و برابری	50
2-3-5. نظریه های نابرابری آموزشی	51
2-3-5-1. کارکردگرایی و برابری فرصت­های آموزشی	51
2-3-5-2. تضادگرایان و نابرابری آموزشی	52
2-3-5-3. مارکسیسم و نابرابری آموزشی	54
2-3-5-4 . سرمایه داری و نابرابری آموزشی	55
2-3-5-5.سوسیالیسم و نابرابری آموزشی	56
2-3-5-6.کمونیسم و نابرابری آموزشی	56
2-3-5-7.آنارشیسم و نابرابری آموزشی	57
2-3-5-8.رادیکالیسم و نابرابری آموزشی	57
2-3-5-9.لیبرالیسم و نابرابری آموزشی	58
2-3-5-10.محافظه­کاری و نابرابری آموزشی	59
2-3-5-11. عدالت و برابری در قرآن کریم	57
2-3-5-12. برابری و عدالت از دیدگاه نهج­البلاغه	60
2-3-5-13. عدالت و برابری از دیدگاه امام خمینی (ره)	63
2-3-5-14. جمع بندی نظریه های نابرابری آموزشی	65
2-3-6. ابعاد نابرابری های آموزشی	66
2-3-7- عوامل موثر بر نابرابری های آموزشی	67
2-3-7-1. عوامل مربوط به دانش آموز	71
2-3-7-1-1 .وضعیت اجتماعی ـ اقتصادی (SES)	71
2-3-7-1- 2- اندازه ­گیری وضعیت اقتصادی ـ اجتماعی	77
2-3-7-1-3 – سرمایة فرهنگی و نظریة بازتولید فرهنگی بوردیو	79
2-3-7-1-4. جنسیت	85
2-3-7-1-5. نابرابری، قومیت و نژاد	86
2-3-7-1-6. زبان و نابرابری آموزشی	87
2-3-7-1-7. آرزوهای تحصیلی و نابرابری	90
2-3-7-2. عوامل مربوط به معلم	91
2-2-7-3. عوامل سطح نظام آموزشی	94
2-3-7-4. عوامل مدرسه ای	94
2-3-7-5-  فرایندهای آموزشی	96
2-3-7-5-1. جو مدرسه	100
2-3-7-6.  نابرابری بروندادهای آموزشی	102
2-3-7-6-1. پیشرفت تحصیلی ( برونداد شناختی)	102
2-3-7-6-2. بروندادهای غیرشناختی	105
2-4-  شاخص های آموزشی	110
2-4-1. تعریف شاخص	110
2-4-2. سیستم شاخص ها(نشانگرها)	114
2-5. برنامه ­ریزی و مدیریت  آموزش و پرورش	118
2-5-1-برنامه‌ریزی استراتژیک در آموزش و پرورش	120
5-2-2.  اصول برنامه‌ریزی استراتژیک در آموزش و پرورش	122
2-5-4-فرایند برنامه ریزی استراتژیک	123
2-5-5. سطوح برنامه ریزی استراتژیک در نواحی آموزش و پرورش	124
2- 6 . سابقه عملی و پیشینه تحقیق در ایران و خارج از کشور	124
2-6-1 – پیشینه تحقیق در ایران :	124
2-6-2. تحقیقات خارجی	129
2-7. جمع بندی	137
فصل سوم: روش پژوهش	145
3-1. مقدمه	146
3-2. نوع پژوهش	146
3-3. جامعه٬ نمونه و روش نمونه گیری	147
3-3-1.روش نمونه گیری و حجم نمونه	149
3-3-2.تعیین حجم نمونه	149
3-4. شاخص ها و معرف های تحقیق	150
3-5. ابزارهای اندازه گیری	153
3-5-1. روایی پرسشنامه ها	151
3-5-2. پایایی پرسشنامه ها	161
3-6. روش اجرا و جمع آوری داده ها	162
3-7. روش تجزیه و تحلیل داده ها	163
3-7-1. مدل سوات	163
3-7-2.تکنیک تاپسیس	168
3-7-3. شبکه های عصبی	169
3-7-4. تحلیل مسیر	172
3-8. آزمون پیش فرضها	174
فصل چهارم: تجزیه و تحلیل داده ها	175
4-1. مقدمه	176
4-2. یافته های توصیفی	176
4-2-1. توصیف داده های جمعیت شناختی	176
4-2-2. توصیف داده ها	187
4-3. تحلیل فرضیه ها و سوالات	202
4-4. برنامه ریزی استراتژیک	219
فصل پنجم:  بحث و نتیجه گیری و ارائه استراتژی	230
5-1. مقدمه	231
5-2. بحث و نتیجه گیری	235
5-3. محدودیت های پژوهش	239
5-4. پیشنهادات	240
منابع و ماخذ	244

فهرست شکل ها

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

صفحه	عنوان
18	شکل 1-1. مدل مفهومی تحقیق
144	شکل 2-1. مدل مفهومی تحقیق
158	شکل 3-1. نمودار اسکری داده های تحقیق
165	شکل 3-2. عوامل موثر در تحلیل محیطی
167	شکل 3-3 ماتریس سوات
171	شکل 3-4. لایه های یک شبکه عصبی مصنوعی
213	شکل 4-1. نمودار تحلیل مسیر عوامل مؤثر بر برخورداری مناطق آموزش و پرورش آذربایجان غربی
215	شکل 4-2. رابطه گرافیکی ورودی و خروجی داده‌ها و ارتباط آن‌ ها از طریق لایه‌های پنهان
217	شکل 4-3. نمودار مقادیر واقعی و پیش‌بینی شده برخورداری مناطق آموزش و پرورش آذربایجان غربی
217	شکل 4-4. ضریب رگرسیون خطی بین مقادیر واقعی و پیش‌بینی شده برخورداری مناطق آموزش و پرورش

فهرست جداول

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

عنوان	صفحه
جدول 2-1. نمونه آیاتی از قرآن کریم درباره عدالت و برابری	62
جدول 2-2. نمونه نامه ها و خطابه های حضرت علی (ع) در نهج البلاغه	64
جدول 2-3. نمونه ای از سخنان امام خمینی درباره عدالت	66
جدول 2-4. سطح عینیت شاخص های آموزش و پرورش	133
جدول 2-5. سیستم شاخص های برابری آموزشی	136
جدول 3-1. توزیع جامعه و نمونه آماری تحقیق	148
جدول 3-2. پارامترهای موجود در فرمول کوکران	149
جدول 3-3. سیستم شاخص های نابرابری در آموزش و پرورش	151
جدول 3-4. شاخص های آماری پرسشنامه های تحقیق	157
جدول 3-5. ارزش و درصد واریانس عوامل پژوهش	159
جدول 3-6. بارهای عاملی سوالات پرسشنامه	160
جدول 3-7. ضرایب آلفای کرونباخ پرسشنامه های تحقیق	162
جدول 4-1. داده های توصیفی به تفكیک جنسیت	176
جدول 4-2. داده های توصیفی به تفكیک سن	177
جدول 4-3 توزیع جامعه آماری بر اساس رشته تحصیلی	178
جدول 4-4. توزیع نمونه آماری بر اساس پایه تحصیلی	179
جدول 4-5. توزیع نمونه آماری بر اساس زبان	180
جدول 4-6.  توزیع نمونه آماری بر اساس مذهب	181
جدول 4-7. داده های توصیفی به تفكیک محل سکونت	182
جدول 4-8. داده های توصیفی مربوط به ساختار خانواده	183
جدول 4-9. داده های توصیفی به تفكیک تحصیلات مادر	183
جدول 4-10. داده های توصیفی به تفكیک تحصیلات پدر	184
جدول 4-11. داده های توصیفی به تفكیک شغل مادر	185
جدول 4-12. داده های توصیفی به تفكیک شغل پدر	185
جدول 4-13. داده های توصیفی به تفكیک درآمد ماهیانه والدین	186
جدول 4-14 . داده های توصیفی مربوط به تعدا اعضای خانواده دانش آموزان	186
جدول 4-15. داده های توصیفی مربوط به توزیع وضعیت اجتماعی – اقتصدی دانش آموزان	187
جدول 4- 16. آماره های توصیفی متغیرهای تحقیق	187
جدول 4-17. آماره های توصیفی شاخص های مورد استفاده در پژوهش	188
جدول 4-18. رتبه‌بندی مناطق آموزش و پرورش استان آذربایجان غربی از نظر شاخص‌های زمینه	190
جدول 4- 19. رتبه‌بندی مناطق آموزش و پرورش استان آذربایجان غربی از نظر شاخص‌های امکانات	191
جدول 4-20. رتبه‌بندی مناطق آموزش و پرورش استان آذربایجان غربی از نظر شاخص‌های امکانات علمی آموزشی دانش آموزی	193
جدول 4-21. رتبه‌بندی مناطق آموزش و پرورش استان آذربایجان غربی از نظر شاخص‌های نیروی انسانی	194
جدول 4-22.  رتبه‌بندی مناطق آموزش و پرورش استان آذربایجان غربی از نظر شاخص‌های اقتصادی	195
جدول 4-23. رتبه‌بندی مناطق آموزش و پرورش استان آذربایجان غربی از نظر شاخص‌های فرایندی	197
جدول 4-24. رتبه‌بندی مناطق آموزش و پرورش استان آذربایجان غربی از نظر شاخص‌های بروندادهای غیرشناختی	198
جدول 4-25.  رتبه‌بندی مناطق آموزش و پرورش استان آذربایجان غربی از نظر شاخص‌های پیشرفت	199
جدول 4-26. رتبه‌بندی مناطق آموزش و پرورش استان آذربایجان غربی از نظر شاخص‌های تلفیقی	200
جدول 4-27. میزان نابرابری(ضریب پراکندگی) شاخص های تحقیق در مناطق آموزشی استان آذربایجان غربی	201
جدول4-28. سطح بندی مناطق آموزشی از نظر برخورداری از شاخص های آموزشی	201
جدول 4-29. سیستم شاخص های نابرابری در آموزش و پرورش	205
جدول 4-30. آزمونt  مستقل برای مقایسه نابرابری بر اساس جنسیت	205
جدول -31 : نتایج آزمونt  مستقل برای مقایسه میانگین شاخصهای برابری آموزشی بین دختران و پسران	206
جدول 4- 32. شاخص های فضا و  منابع انسانی	207
جدول 4-33 : نتایج آزمونt  مستقل برای مقایسه میانگین شاخصهای برابری فرایند آموزشی بین دختران و پسران	208
جدول  4-34. درصد قبولی در کنکور به تفکیک رشته و جنسیت	209
جدول شماره4-35 . نتایج آزمونt  مستقل برای مقایسه میانگین شاخصهای برابری آموزشی بین دختران و  پسران	210
جدول4-36.  نتایج آزمون تحلیل واریانس یک طرفه نابرابری با زبان پاسخگویان	210
جدول4-37 . نتایج آزمون تحلیل واریانس یک طرفه نابرابری با مذهب پاسخگویان	210
جدول4-38 . ضرایب همبستگی متغیرهای تحقیق	211
جدول 4-39. آماره‌های تحلیل رگرسیون چندگانه نابرابری مناطق آموزش و پرورش استان آذربایجان غربی	212
جدول 4-40. تحلیل واریانس رگرسیون چندگانه‌ی نابرابری آموزشی مناطق آموزش و پرورش آذربایجان غربی	212
جدول 4-41.  اثرات مستقیم و غیرمستقیم همبستگی بخش‌های مختلف برخورداری مناطق آموزش و پرورش آذربایجان غربی	216
جدول 4-42. اهمیت متغیرهای مستقل	219
جدول 4-43.   قوت و ضعف و تهدید و فرصت مناطق 24 گانه آموزش و پرورش استان آذربایجان غربی	219
جدول 4-44. میانگین ضرایب و استانداردسازی ضرایب متغیرها (از 10-1) در مدل سوات در مناطق آموزش و پرورش استان آذربایجان غربی	221

فهرست نمودارها

 

 

 

 

 

 

 

 

 

صفحه	عنوان
177	نمودار 4-1. نمودار ستونی توزیع جامعه آماری بر حسب جنسیت
178	نمودار 4-2. نمودار ستونی توزیع جامعه آماری بر حسب سن
179	نمودار 4-4. نمودار ستونی توزیع جامعه آماری بر حسب رشته تحصیلی
180	نمودار4-4. نمودار ستونی توزیع جامعه آماری بر حسب پایه تحصیلی
181	نمودار4-5. نمودار ستونی توزیع جامعه آماری بر حسب زبان
182	نمودار4-6. نمودار ستونی توزیع جامعه آماری بر حسب مذهب
223	نمودار 7-7.  ماتریس تحلیلی سوات

مقدمه

در سه دهه گذشته، کشورهای توسعه یافته و در حال توسعه، با فراز و نشیب فراوانی در زمینه های سیاسی، اقتصادی، اجتماعی،فرهنگی و آموزشی مواجه بوده اند. در رویارویی با بسیاری از چالش های بالقوه آینده، سیستم آموزشی به عنوان سرمایه ای ضروری در تلاش برای تحقق اهداف مربوط به توسعه، تلقی شده و مهم ترین ابزار موجود برای پیشبرد برنامه ها و واقعیت بخشیدن به آرمان های هر ملت محسوب گردیده است. در آغازین سالهای قرن جدید ، ضروری است که همه انسان ها مسوولانه به اهداف و ابزار تعلیم و تربیت توجه کنند. چالش های بزرگ در تمامی ابعاد وسیع جامعه، چشم اندازی از ضرورت مدیریت و برنامه ریزی را به ما نشان می دهد. چگونه ممکن است این چالش های بزرگ، توجه سیاستگذاران آموزشی را جلب نکند؟ برای رسیدن به این هدف، باید مسائل و چالش های پیش روی آموزش و  پرورش را بشناسیم  و بر آنان فائق آییم،  یکی از این مسائل، برابری آموزشی می باشد.  رسالت اصلی آموزش و پرورش، توان بخشیدن به فرد فرد انسان ها در جهت توسعه کامل استعدادها و نیز شناخت توانمندی های خلاق خویش است و این هدف بر سایر اهداف آن، ارجحیت دارد. حصول این هدف هر چند دشوار و طولانی است، اما در جهت جستجوی جهانی عادلانه تر و بهتر برای زیستن ، ضروری محسوب می شود(پورپاکی، 1393: 1).

آموزش و پرورش، کلید فتح آینده است و از دیرباز انتظار از آموزش و پرورش آن بوده که انسان های فردا را تربیت کند و نسل امروز را برای زندگی در جامعه فردا آماده سازد. آموزش و پرورش در تولید سرمایه انسانی نقش اساسی ایفا می­ کند و با ایجاد مهارت­ های مختلف در افراد در تولید نیروی کار مولد و به تبع آن رشد اقتصادی تاثیرگذار است. همچنین آموزش و پرورش با تعلیم دادن افراد موجب ایجاد تحرک اجتماعی و سیاسی در آنها می­ شود. در سطح کلان آموزش و پرورش منجر به تامین رفاه افراد و برقراری عدالت اجتماعی می­ شود و در نهایت آموزش ابزار توسعه است Frankema  and Bolt,2006:1)).

به خاطر اهمیت آموزش و پرورش در رشد و توسعه جوامع، بررسی چگونگی توزیع آموزش و پرورش در جوامع مختلف در سال­های اخیر  اهمیت پیدا کرده و توجه زیادی به بحث برابری در آموزش و پرورش و بهره­مندی کودکان به آموزش با کیفیت معطوف شده است. دسترسی برابر به آموزش از حقوق اساسی هر فرد به شمار می­رود(Qian and Smyth,2005:2). همه دولت­ها در دنیا درصدد ایجاد فرصت­های برابر برای همگان به منظور دسترسی یکسان به آموزش هستند و آن را در سرلوحه برنامه ­های آموزشی خود قرار می­دهند(چابکی، 1382: 71).

برابری آموزشییا به عبارتی دیگر برخورداری یکسان همگان از آموزش و پرورش برابر به این معنی است که هرکس در داخل نظام آموزشی فرصت و امکان توفیق مساوی داشته باشدفراهم کردن شرایط مساوی برای دست‏یابی به فرصت‏های آموزشی ازجهات عدیده به‏ویژه ازنظرسیاسی،اجتماعی واقتصادی حائزاهمیت است. بررسی مسأله دست‏یابی به فرصت‏های برابرآموزشی بادرنظرگرفتن‏سرمایه‏گذاری‏های دولت وخانواده‏هادراین زمینه،می‏تواندازجمله نگرانی‏های اساسی‏مدیران ارشدنظام آموزشی باشد (داش خانه، 1380: 45).

امروزه تمام محققان و اندیشمندان بر این اعتقادند که ازمیان تمام نهادهای موجود درجامعه، تنها از طریق سیستم آموزشی است که می توان برابری را در جامعه ایجاد کرد(Horn,2010:10؛PISA,2003: 3). در صورتی که شواهد نشان می دهد، در برخی جوامع نظام آموزشی به جای گسترش برابری به تداوم نابرابری های موجود در میان نژادها، طبقات و جنسیتها و سایر گروه های اجتماعی منجر می شود. در حال حاضر آموزش همگانی رایگان تا ده سال و بیشتر برای کودکان الزامی شده است ولی با وجود افزایش جهش در فرصتهای آموزشی ، نابرابری در بهره گیری از آنها هنوز پا برجاست و گروهی از جوانان بسیار زود از نظام آموزشی کناره می گیرند .در نتیجه این کناره­گیری نابرابری آموزشی بین افراد جامعه بیشتر می شود و در نتیجه تأثیر ژرفی بر دستاوردهای شغلی افراد می گذارد وبه دنبال آن فاصله طبقاتی در جامعه عمیق تر می گردد. به نظر می رسد نظام حاکم در جامعه موظف است نظام آموزشی مناسبی را ارائه دهدبه طوری که همه افراد جامعه بتوانند استعدادهای خود را بروز دهند.

 

1-2. بیان مسئله

آموزش مبنای توسعه است و سرمایه های انسانی[1] در دنیای امروز ارزشی گرانبهاتر از ثروتهای طبیعی و زیر زمینی پیدا كرده اند، این از آن روست كه انسانهای دانا و توانا سرمایه های حقیقی و واقعی هر كشور را تشكیل می دهند، چرا كه منبع پایدار هر جامعه، نیروی انسانی آن است كه از لحاظ فكری، عاطفی و اجتماعی تربیت شده باشد(فلاحی، 1388: 6).پایهتربیتوآموزشوبهفعلدرآوردناستعدادهایجوانانازطریقآموزشوپرورشباکیفیتوبرخوردارصورتمی‌پذیرد. بنابراینمی‌بایستقسمتعمده‌ای ازسرمایه‌گذاریكشورهامعطوفآموزشنیرویانسانیشودزیراكهبابالارفتنتواننیرویانسانیازطریقآموزشیشاهدرشد و توسعه چشمگیركشوردرهمهزمینه‌هاخواهیمبود .بنابراین چگونگی توزیع آموزش و پرورش اهمیت دارد. شناختفرایندتوسعهتنهاازراهبررسیمتغیرهاییحاصلمی‌شودکهعلتتفاوتونابرابری‌اند.هرجاكهنابرابری‌هایآموزشیبهحداعلایخودبرسدآهنگتوسعهنیزكاهشپیداخواهدكرد. اماگسترشهمگنوبرابرمراكزآموزشیبزرگ‌ترینعاملمهمدرجهتتوسعهمناطقخواهدگردید(موسوی و حسنی، 1390: 2).

از طرف دیگر، هدف نهایی توسعه، بهبود سطح زندگی افراد جامعه از طریق کاهش فقر، بیکاری و نابرابری است. تا اوایل دهة هشتاد میلادی با حاکم بودن الگووارة رشد، تصور بر این بود که تنها راه رسیدن به توسعه، افزایش رشد اقتصادی و به تبع آن، افزایش تولید و مصرف و استفادة بیش از پیش از منابع طبیعی و در نتیجه شکل گرفتن چرخة معیوب رشد اقتصادی، افزایش جمعیت، تخریب منابع و … بود. به منظور رفع مشکلات پیش آمده، سازمان ملل متحد در سال 1983 رویکرد جدید توسعة پایدار را مطرح ساخت. توسعه­ای که نیازهای نسل کنونی را برآورده سازد، بدون اینکه نسل­های آینده در رفع نیازهایشان با خطر مواجه شوند. مجمع عمومی سازمان ملل در سال 1997، با تاکیدی دوباره بر دستور کار 21، پس از گذشت پنج سال ازاجلاس ریو، با تصویب قطعنامه ای «نظام تعلیم و تربیت موثر و تخصیص منابع مالی متناسب برای همه سطوح تحصیلی به ویژه ابتدایی و متوسطه» را پس زمینه و اساس ضروری برای نیل به توسعه پایدار تعریف کرد و لزوم بازنگری و تصحیح جهت گیریهای تعلیم و تربیت درهمه کشورها را مورد تاکید قرار داد در این راستا دهه 1990 دهه آموزش برای توسعه پایدار نامگذاری شده است.دهه توسعه پایدار عرصه ای است که هرکس این فرصت را دارد که از آموزش منفعت ببرد و ارزشها٬ رفتارها و سبک های زندگی را که برای یک آینده پایدار لازم است یاد بگیرد(یونسکو، 1997).آرمان­ها و اصول توسعة پایدار، مفاهیم گسترده­ای از جمله برابری بین نسلی، برابری جنسیتی، تعادل اجتماعی، کاهش فقر، عدالت اجتماعی، حفاظت و احیای محیط­زیست و منابع طبیعی و ایجاد جوامعی که صلح برآنها حاکم است را دربر می­گیرد (آراسته و امیری، 1390: 30). فعالان عرصه های مختلف توسعه پایدار برآنند که بازدودن محرومیت از چهره جهان، دنیای آینده به محیطی با آزادی وصلح و برابری تبدیل شود.  آموزش، ابزاری است که با بهره گرفتن از آن می­توان ابعاد گوناگون توسعة پایدار را تحقق بخشید.

تمام جوامع در سراسر دنیا توجه ویژه ای به آموزش و پرورش و مدارس دارند  و یکی از نگرانی های اولیه و مهم دولتها افزایش میزان دسترسی به تعلیم و تربیت مناسب و برابر می باشد. زیرا مدارس مکانهایی هستند که کودکانشان در آنجا حضور دارند، فارغ التحصیلان مدارس در ادارات کشور استخدام می شوند و در کل آینده جامعه و فرزندانشان بستگی به مدارس دارد(Reagel,2006:24). با این حال از نظر بین المللی تقریبا یک سوم دانش آموزان مدارس متوسطه به موقع فارغ التحصیل نمی شوند. این میزان به طور معنی داری در مورد دانش آموزان مربوط به اقلیتهای قومی و مذهبی و نژادی بیشتر است ( هال، 2005 :1 ،به نقل از Reagel,2006)و هنوز هم شكاف جنسیتی و طبقاتی در بی سوادی زنان و دختران و طبقات اجتماعی مختلف در اكثر كشورها و به ویژه در كشورهای كمتر توسعه یافته به چشم می خورد(Samons,2010: 5). مساله ای كه در این میان مطرح است این است كه علاوه بر بحث كمیت و افزایش نرخ برخورداری از آموزش و پرورش لازم است به بحث افزایش كیفیت و استانداردهای آموزشی نیز توجهات ویژه ای صورت گیرد.

در دهه های 1960 و 1970 موضوع نابرابری عنوان اغلب مباحث مربوط به تعلیم و تربیت را در کشورهای صنعتی به خود اختصاص داده بود . امید زیادی می رفت که آموزش و پرورش منجر به رشد اقتصادی و تحرک اجتماعی و کاهش نابرابری های اجتماعی شود. اما مطالعات مهمی مانند مطالعات کلمن (1966) در ایالات متحده و تحقیقات انجام یافته توسط بوردیو در فرانسه(1970)زمانی که تاثیر مهم پایگاه اجتماعی – اقتصادی در مدرسه و در بازتولید نابرابری های اجتماعی را نشان دادند تا حدودی این عقیده و امید را زیر سوال بردند(Duru –b ellat, 2004: 9).

واژه نابرابری آموزشی این روزها در اكثر اسناد مربوط به سیاستگذاری ها، گزارشات و مباحث رسانه ای مورد استفاده فراوان واقع شده است. بخشی از این مباحث مربوط به تعاریف نابرابری و بخشی دیگر مربوط به شاخصهای سنجش آن است(Vibeke Opheim,2004:5).

کودکانبهدلیلتعلقبهطبقاتمختلفاقتصادی،اجتماعیوفرهنگیومیزاندانشوتحصیلاتخانوادهوفرصتهاییکهآنهابرایشانایجادمیکنندازموقعیتهاییکسانیبرخوردارنیستندومفهومنابرابریازهمانزماندرآنانشکلمیگیرد. باشروعتحصیلوبرخورداریهایمتفاوتازامکاناتآموزشیاینمسئلهخودراآشکارترنشانمیدهد Sabbagh, Resh, Mor, & Vanhuysse, 2006: 100)).

نابرابری فرصتهای آموزشی به عنوان تاثیر وضعیت اجتماعی- اقتصادی دانش آموزان بر عملکرد تحصیلی آنان تعریف می شود. یکی از ویژگی های مهم سیستم های آموزشی درجه ای است که سیستم برخورداری و موفقیت دانش آموزان متعلق به طبقات بالای اجتماع را افزایش می دهد(Horn,2010:4) . این تعریف از نابرابری مطابق با تعریف مطالعات پیزا(2004) و نویسندگانی مانند آمرمولر[2](2004) ٬ بیشاپ و مین[3](2004) و مارکس[4](2005) و برونلا و چکچی[5](2006) می باشد. در این رویکرد فرض می شود که موفقیت تحصیلی و عملکرد آموزشی دانش آموز به ویژگی های وضعیت و استانداردهای  زندگی او وابسته است( همان: 5)..

ازدیدگاهیدیگر،تلاش­هابرایتعریفبرابریوعدالتآموزشیبراساسنظریه­ هایعدالتاجتماعیوشمولاجتماعیاست. دراینراستا، چهارجنبهبهصورتزیرشناساییشدهاست:

1. برابری دستیابی رسمی؛
2. برابری شرایط؛
3. برابری شركت؛
4. برابری نتایج(Samons, 2010: 6).

بر این اساس محققان معتقدند که سیاستهای آموزشی تنها نباید بر بروندادها تمرکز نمایند بلکه بر دروندادها و شرایط نیز باید توجه شود (Horn,2010).

در تعلیم و تربیتتعاریفی از برابری شامل برابری در رفتار( طرز برخود)،برابری پیشرفت یا موفقیت علمی و برابری شکوفایی اجتماعی مطرح می باشد.  در برابری رفتار فرض می شود که هر کسی مستعد بدست آوردن آموزش اصلی و اساسی است و بنابراین از آموزش اساسی بهره می گیرد. این اصل با این فرض که هر دانش آموزی قادر است از شرایط یادگیری برابری سود ببرد، نتایج نابرابر را می پذیرد. برابری پیشرفت یا موفقیت علمی٬ برونداد محور است. فرض می شود که آموزش و پرورش می تواند ویژگی های یادگیری فرد ( ویژگیهای شناختی یا حسی) را تغییر دهد و اینکه تفاوتها تنها در سبک های یادگیری است و بنابراین آموزش و پرورش می تواند نتایج را یکسان کند. برابری شکوفایی نیز برونداد محور است. اما فرض می کند که ویژگی های فردی،فرهنگی و انگیزشی بین افراد وجود دارد. یعنی هر کس  هدفهای مختلفی را در زندگی جستجو می کند و آموزش و پرورش باید به افراد در تحقق هدفهای مختلف یاری رساند. این رویکرد می پذیرد که تفاوتهایی بین این هدفها وجود دارد. به عنوان مثال فرهنگ یا خرده فرهنگهای منتخبی وجود دارد و آموزش فردی را به عنوان راه حل پیشنهاد می کند(Horn,2010: 11).

در گزارش OECD[6]  بیان شده است که” برابری آموزشی به یک محیط آموزشی و یادگیری اشاره می کند که در آن افراد گزینه های مختلفی را در اختیار دارند و می توانند در طی زندگی بر اساس استعدادها و توانائی هایشان و نه بر اساس کلیشه ها،  انتظارات سوگیرانه و تبعیض آمیز، از بین آن گزینه ها انتخاب کنند.  تحقق برابری آموزشی مردان و زنان و اقوام و نژادهای مختلف را  قادر می سازد تا  مهارتهای موردنیاز برای یک شهروند مولد و توانمند بودن را در خود ایجاد کنند. عدالت آموزشی بدون توجه به جنسیت، نژاد، قومیت و پایگاه اجتماعی فرصتهای اجتماعی – اقتصادی برابری را برای تمام افراد فراهم می کند (Vellacott &Wolter,2004:5).

نظریهبرابری آموزشی ریشهدرنظراتراولز[7](1971) دارد. طبقنظرراولزسهاصلبرابری درفرصتهادرزمینهسیستمهای آموزشی عبارتنداز: 1) فراهمکردنتسهیلاتآموزشی برابربرای افرادواجدشرایط 2) فراهمآوردنحداقلمیزانآموزشبرای هرفردو 3) ایجادامکاناتوتدارکاتویژهبرای گروه های محروم( راولز، 1971) .

“از نظر فارل[8](1982)و لوین(1976) نابرابریآموزشی را بر اساس چهار رویکرد می توانمشخصنمود: 1) برابری دردستیابی 2) برابری مشارکت  3) برابری نتایج آموزشی و 4) برابری تاثیرات آموزشی بر مراحل