کلید واژه ­ها:  قاجار، نهادهای آموزشی، دختران، مدارس ملی،  مدارس دولتی.

 فهرست مطالب

 عنوان                      صفحه

 

1-1-  کلیات… 2

1-2- هدف تحقیق.. 4

1-3- اهمیت و ضرورت تحقیق.. 5

1-4- پیشینه تحقیق.. 5

1-5- روش تحقیق.. 7

1-6-  سوالات تحقیق.. 7

1-7 –  فرضیه های تحقیق.. 8

1-8- نقد و ارزیابی منابع.. 8

 

2-1- تحولات آموزشی، فرهنگی و اجتماعی در دوره ی فتح علیشاه 13

2-1-1- تحولات آموزشی.. 14

2-1-2-تحولات فرهنگی.. 17

2-1-3- تحولات اجتماعی.. 18

2-2 – تحولات آموزشی، فرهنگی و اجتماعی در دوره ی محمدشاه 20

عنوان                                           صفحه

 2-2-1- تحولات آموزشی.. 20

2-2-2-تحولات فرهنگی.. 22

2-2-3- تحولات اجتماعی.. 23

2-3-تحولات آموزشی،فرهنگی و اجتماعی در دوره ی ناصری.. 25

2-3-1-تحولات آموزشی.. 25

2-3-2- تحولات فرهنگی.. 27

2-3-3-تحولات اجتماعی.. 30

2-4-تحولات آموزشی ، فرهنگی و اجتماعی در دوره ی مظفری 32

2-4-1-تحولات آموزشی.. 33

2-4-2-تحولات فرهنگی.. 34

2-4-3-تحولات اجتماعی.. 35

2-5-آموزش و تعلیم و تربیت دختران.. 37

 

3-1- آشنایی با فرهنگ و تمدن و نهادهای آموزشی اروپاییان.. 46

3-1-1- عبداللطیف شوشتری.. 47

3-1-2- آقا احمد بهبهانی (کرمانشاهی ) 48

3-1-3- ابوالحسن خان شیرازی (1190-1262ق) 49

3-1-4-میرزا صالح شیرازی.. 49

3-1-5-میرزا مصطفی افشار 52

3-1-6- عبدالفتاح گرمرودی.. 54

3-2- فعالیت میسیونرهای مذهبی و گسترش مدارس جدید. 55

3-2-1- هیئت مبلغان آمریکایی.. 55

عنوان                             صفحه

 3-2-2- میسیونرهای لازاریست… 57

3-2-2-1- دوره ی محمد شاه (1264-1250ق) 58

3-2-2-2- دوره ی ناصرالدین شاه (1313-1264ق) 60

3-2-2-3- دوره ی بعد از ناصرالدین شاه تا جنگ جهانی اول (1333-1313ق) 61

3-2-3- آلیانس فرانسه. 63

3-2-4- آلیانس جهانی یهود. 64

3-2-5- انجمن میسیونری کلیسای انگلستان.. 66

3-3 روزنامه ها 67

3-3-1-روزنامه ی اختر. 67

3-3-2-روزنامه ی تربیت… 69

3-3-3-روزنامه ی ثریا 70

3-3-4-روزنامه ی مجلس…. 72

3-3-5-روزنامه ی تمدن.. 73

3-3-6-روزنامه ی حبلالمتین.. 75

3-3-7-روزنامه ی شمس…. 76

3-3-8-روزنامه ی ایران نو. 77

3-4- حامیان آغازین تحصیلات جدید دختران.. 79

3-4-1- میرزا حسین خان سپهسالار(1260-1207ق) 79

 

 

3-4-2- میرزا فتحعلی آخوندزاده( 1295-1227ق) 80

3-4-3- میرزا ملکم خان (1326-1249ق) 83

3-4-4- حاج میرزا حسن رشدیه(1363-1267ق) 84

3-4-5-میرزا آقا خان کرمانی: (1314-1270ق) 86

3-4-6- حاج میزرا یحیی دولت آبادی (1359-1279 ق) 87

عنوان                     صفحه

 

4-1- تأثیرات انقلاب مشروطه درشیوه دانش اندوزی دختران.. 90

4-1-1-مقایسه ی شیوه ی دانش اندوزی دختران در قبل از مشروطه و بعد از مشروطه. 95

4-2- کوشش های اولیه برای ایجاد مدارس دخترانه به سبک جدید. 95

4-3- نقش احزاب و جریان های سیاسی درتوسعه و تضییق مدارس دخترانه. 99

4-3-1- حزب دموکرات ایران (عامیون) 100

4-3-2- حزب اجتماعیون اعتدالیون.. 100

4-3-3- حزب جمعیت ترقی خواهان ایران.. 101

4-3-4- حزب ترقی و تمدن تام. 101

4-3-5- حزب سوسیال دموکراسی ایران.. 102

4-3-6- حزب اصلاحیون عامیون.. 102

4-3-7- حزب جمعیت ایران جوان.. 103

4-4- دولت و مدارس جدید. 103

4-5- پراکنش جغرافیایی مدارس دخترانه. 109

4-5-1-مدارس دخترانه ی تبریز. 109

4-5-2-مدارس دخترانه ی مراغه وتوابع.. 112

4-5-3-مدارس دخترانه ی ارومیه. 113

4-5-4-مدارس دخترانه ی خوی.. 114

4-5-5-مدارس دخترانه ی اردبیل.. 114

4-5-6-مدارس دخترانه ی میانه. 114

4-5-7- مدارس دخترانه ی رشت و توابع.. 115

4-5-8- مدارس دخترانه ی اصفهان.. 117

4-5-9- مدارس دخترانه ی یزد. 119

عنوان                           صفحه

 4-5-10-مدارس دخترانه ی مشهد. 121

4-5-11-مدارس دخترانه ی بیرجندو توابع.. 122

4-5-12-مدرسه دخترانه ی شاهرود. 123

4-5-13-مدرسه دخترانه ی ساری.. 123

4-5-14-مدارس دخترانه ی بابل.. 123

4-5-15-مدارس دخترانه ی اراک… 123

4-5-16-مدرسه ی دخترانه ی قم.. 124

4-5-17-مدارس دخترانهی قزوین.. 124

4-5-18-مدارس دخترانه ی همدان و توابع.. 125

4-5-19-مدارس دخترانه ی زنجان.. 126

4-5-20- مدارس دخترانه ی کرمانشاه 126

4-5-21-مدارس دخترانه ی کردستان (سنندج) 127

4-5-22-مدارس دخترانه ی فارس و بوشهر. 128

4-5-24-مدارس دخترانه ی کرمان.. 132

4-6- تأثیرات سیاسی – اجتماعی و فرهنگی مدارس دخترانه در امور جامعه. 134

4-6-1-تأثیرات سیاسی.. 136

4-6-1-1-تشکل ها و انجمن های زنان.. 136

4-6-1-2- حق رأی زنان.. 139

4-6-1-3-مبارزه با التیماتوم روسیه. 140

4-6-1-4-تحریم کالاهای خارجی.. 142

4-6-2-تأثیرات اجتماعی.. 143

4-6-2-1-وارد شدن زنان به عرصه کار 143

4-6-2-2- شرکت زنان در تاسیس بانک…. 144

عنوان                     صفحه

 4-6-2-3-بهداشت… 145

4-6-3-تأثیرات فرهنگی.. 147

4-6-3-1-ورود زنان به صحنه ی تئاتر. 147

4-6-3-2-ورود زنان به عرصه ی روزنامه نگاری.. 148

4-6-3-3-زنان هنرمند. 152

. 153

.. 157

کلیات

 جامعه ایران در عصر قاجار وارد مرحله­ جدیدی از تغییر و تحول ساختار سیاسی – اجتماعی گردید که با دوران قبل از آن تفاوت چشمگیری داشت. از جمله در زمینه­ حضور زنان در عرصه­ اجتماعی و سیاسی و فرهنگی، این تحول قابل ذکر است. تا قبل از انقلاب مشروطه اصولا مراکز یا سازمانی که از سوی دولت یا افراد در خصوص آموزش و تعلیم و تربیت دختران ایجاد شده باشند، وجود نداشت. مراکز آموزشی در چهارچوب مکتب­خانه­ها و تدریس خصوصی در منازل محدود می­شد و محتوای آموزشی آن­ها نیز دگرگون نشده بود، اما در اواسط این دوره به خصوص در آستانه­ی انقلاب مشروطه اولین سنگ بنای آموزش به سبک جدید گذاشته شد. در جامعه­ بسته و مردسالار ایران دوره­ قاجار اگرچه آموزش فقط سهم مردان بوده است، اما زنان با توجه به فرصت­های محدودی که در این زمان برای آن­ها فراهم شده بود با اقدامات مناسب و با حضور مستقیم و غیر مستقیم در زمینه­ احقاق حقوق خود تلاش­ هایی را آغاز کردند. در این دوره زنان ایرانی پیش از آنکه منتظر حمایت دولت و حمایت­های قانونی باشند به سازماندهی­ خود پرداختند و به شیوه ­های خلاق دست به تأسیس و اداره­ی مدارس جدید دخترانه زدند و حتی در راه تأسیس مدارس دخترانه، آن­ها با مخالفت­هایی جدی از سوی جناح سنتی جامعه مواجه شدند.

نخستین تلاش­ های زنان برای تأسیس مدارس ملی دخترانه از سوی خانم طوبی ­رشدیه و بی­بی­خانم وزیراف صورت گرفت، اما مدارس آن­ها با مخالفت دولت بسته شد. به این ترتیب تا آغاز انقلاب مشروطه هیچ مدرسه­ی دخترانه­ای اجازه­ی تأسیس نیافت. با تغییر شرایط کشور چون فروکش کردن استبداد، احساس ضرورت ایجاد تحول در جامعه، پیدایش روزنامه­ها، و از همه مهم­تر انقلاب مشروطه، تحول جدیدی در زمینه تأسیس مدارس ملی به وجود آمد. در پی گشایش مجلس اول گروهی از مشروطه­خواهان از تأسیس مدارس دخترانه حمایت کردند. و همچنین زنان کوشش و جدیت بیشتری برای تأسیس مدارس دخترانه به عمل آوردند. در اواخر سال 1325ق پس از یک دوره فعالیت­های گسترده از سوی زنان، شرایط برای تأسیس مدارس دخترانه مهیا شد. با تصویب متمم قانون اساسی، اصل 18 و 19 آن به تحصیل اجباری بدون ذکر جنسیت پرداخته بود. در این شرایط زنان توانستند با استناد به این اصول حمایت نمایندگان مجلس را برای تأسیس مدارس دخترانه کسب کنند. در سال 1326ق خانم طوبی­آزموده مدرسه­ی” ناموس” را تأسیس کرد. گشایش مدارس ملی دخترانه در سال­های بعد همچنان ادامه یافت. مدارسی چون عفاف، تربیت، حجاب، شمس المدارس در سال 1327ق توسط زنان تأسیس شد.

با پایان یافتن استبداد صغیر و استقرار مجدد نظام پارلمانی، زنان توانستند با آزادی عمل بیشتری مدارس دخترانه را تأسیس کنند. در این دوره بیشتر، احزاب سیاسی بر لزوم تأسیس مدارس دخترانه تأکید می­کردند و خواستار سوادآموزی دختران و زنان  ایران بودند. با توجه به اینکه در آبان 1329ق قانون معارف به تصویب دولت رسید و وزارت فرهنگ عملا ایجاد شد، اما باز هم روند تأسیس مدارس ملی دخترانه توسط زنان ادامه پیدا کرد. در این سال مدارسی چون صدوقی، الحسان، عفتیه، ترقی­بنات، تربیت ­بنات تأسیس شد. در سال 1337ق تحول عظیمی در زمینه تأسیس مدارس دخترانه به وجود آمد. به همت وزیر معارف، احمدخان­ نصیرالدوله بدر، دوباب مدرسه ابتدایی دولتی رایگان برای دختران تأسیس شد و مقررگردید در هر ناحیه­ی شهر یک مدرسه دولتی رایگان تأسیس شود. و همچنین در اواخر سال 1337ق مرکزی به نام دارالمعلمات برای ادامه­ تحصیل دختران ایجاد شد. با توجه به این کوشش­ها و فعالیت­ها، شرایط برای گسترش مدارس دخترانه در سایر مناطق کشور فراهم شد و به تدریج در سایر شهرستان­های بزرگ کشور تأسیس مدارس دخترانه گسترش پیدا کرد.

در این پایان نامه طی چهار فصل به بحث و بررسی در باب موضوع مورد نظر پرداخته می­ شود، درفصل اول کلیات بحث را مورد نظر قرار داده و به اهمیت و ضرورت انجام این تحقیق پرداخته و هدف از انجام آن بیان می­ شود، و نیز ضمن بیان سوالات تحقیق و بروش­های گردآوری داده­­ها،  به مروری بر تحقیقات پیشین پرداخته می­ شود.

در فصل دوم با عنوان «تحولات آموزشی، فرهنگی و اجتماعی از سلطنت فتحعلی­شاه تا سلطنت مظفرالدین­شاه» ابتدا به تحولات آموزشی در هر دوره و در ادامه با بیان تحولات فرهنگی و اجتماعی در دوره­ های مورد نظر جایگاه آموزش و تعلیم دختران مورد بررسی قرار می­گیرد.

در فصل سوم با عنوان «عوامل موثر بر تحول نظام آموزشی در ایران» ابتدا به آشنایی با فرهنگ و تمدن و نهادهای آموزشی اروپاییان و سپس به فعالیت میسیونرهای مذهبی و در ادامه به بررسی مسائل آموزشی و اهمیت تعلیم و تربیت دختران در نگاه روزنامه­های قبل و بعد از مشروطه و حامیان آغازین تحصیلات جدید مدارس دخترانه پرداخته می­ شود.

در فصل چهارم با عنوان «انقلاب مشروطه و پیدایش مدارس جدید دخترانه» به مباحث اصلی وارد شده و به بررسی تأثیرات انقلاب مشروطه در شیوه­ دانش­اندوزی دختران در عصر مورد نظر و نیز از باب پاسخگویی به سوالات مطرح شده در تحقیق، به نوع مواد آموزشی مدارس دخترانه پرداخته شده است. در ادامه به بررسی کوشش­های اولیه و موانع پیش روی زنان در زمینه­ ایجاد مدارس جدید دخترانه و نیز درجهت پاسخگویی به سوالات تحقیق، به موانع تأسیس مدارس دخترانه و نوع نهادهای آموزشی آن­ها،نقش احزاب و جریان­های سیاسی در توسعه و تضییق مدارسه دخترانه، نقش دولت در تأسیس مدارس و پراکنش جغرافیایی مدارس دخترانه و در پایین به تأثیرات سیاسی، اجتماعی و فرهنگی مدارس دخترانه بر امور جامعه پرداخت شده است.

1-2- هدف تحقیق

 هدف از تحقیق در این موضوع، بررسی آموزش و نهادهای آموزشی دختران در دوره­ قاجار و از سویی شناسایی دیگر عوامل بستر­ساز آموزش دختران و همچنین موانع پیش روی آنان به طور اخص می­باشد.

1-3- اهمیت و ضرورت تحقیق

با توجه به نقشی که آموزش در کنش فردی و اجتماعی انسان­ها ایفا می­ کند و نیز نوع آموزش­هایی که وابسته و برگرفته از نهادهای آموزشی است، شناسایی آموزش و نهادهای آموزشی دختران به عنوان مادران و مربیان بعدی جامعه از اهمیت ویژه­ای برخوردار است و از آنجا که مطالعه­ ای با محدودیت بحث یاد شده در تحقیقات موجود در اختیار نیست بررسی آن ضرورت می­یابد.

 1-4- پیشینه تحقیق

  تاکنون درباره آموزش و نهاد­های آموزشی زنان در دوره قاجار تحقیقات و مقالات چندی تالیف و انتشار یافته است که شامل تحقیات داخلی و خارجی می­باشد. در تمامی تصنیفات و تألیفات انجام شده تنها بذکر برخی از جنبه­ های آن پرداخته که در ذیل به معرفی آن­ها می­پردازیم: