اقلیت های دینی بعد از ظهور اسلام در ایران شرایط متفاوتی را تجربه کرده اند. دوره زمانی مورد بحث ما هم زمان با حکومت آل بویه در ایران شروع می شود، و با استقرار فرمانروایی مغولان در ایران خاتمه می یابد. آل بویه که اولین حکومت شیعی را در ایران تشکیل دادند، تسامح و تساهل را که از فرهنگ اصیل ایرانی اخذ کرده بودند با رأفت اسلامی درآمیختند و آن را سرلوحه کار خود قرار دادند. در این دوره اقلیت های دینی، به طور نسبی روزگار خوبی را سپری کردند، حتی بعضی از شخصیت ها و رجال سیاسی بویهی از همین اقلیت ها انتخاب شدند. با روی کار آمدن غزنویان در ایران، رویکرد مذهبی هیئت حاکمه به سمت سنی حنفی متمایل گردید، و سلطان محمود غزنوی به عنوان بنیانگذار این حکومت در این آیین، بسیار سخت گیر و متعصب بود. در کتب تاریخی اطلاعات زیادی در مورد وضعیت اقلیت های دینی در دوره غزنوی به دست نمی آید ولی در کتاب های ادبی و دواوین شعرا خصوصاً ناصرخسرو و عنصری، از سخت گیری محمود نسبت به شیعیان سخن به میان آورده اند. حتی می­توان فهمید که وضعیت اقلیت های دینی  غیر مسلمان بر شیعیان ترجیح داشته است. در روزگار سلجوقیان، به غیر از دوره طغرل بیگ و آلب ارسلان، اقلیت های دینی وضعیت خوبی داشته اند و در مناصب سیاسی و اداری سلجوقیان نفوذ می کنند. عمده گله مندی نظام الملک در سیاست نامه، آزادی عمل و نفوذ شیعیان در نظام سیاسی و فرهنگی دوره مذکور است، ولی نه تنها با اقلیت های دینی مخالفتی نشده، بلکه از نظام حکومتی ایران قبل از اسلام تمجید شده است.

 واژگان کلیدی: اقلیت های دینی، زرتشتیان، مسیحیان، یهودیان، آل بویه، غزنویان، سلجوقیان.

فهرست مطالب

عنوان                                                                                         صفحه

فصل اول: کلیات

1-1- مقدمه………………………………………………………………………………………………… 2

1-2- بیان مسئله………………………………………………………………………………………… 3

1-3- پرسش های تحقیق……………………………………………………………………………… 4

1-4- فرضیات تحقیق…………………………………………………………………………………… 4

1-5- سوابق تحقیق……………………………………………………………………………………… 5

1-6- اهداف تحقیق……………………………………………………………………………………… 5

1-7- سازماندهی تحقیق………………………………………………………………………………. 5

1 – 8 – روش تحقیق……………………………………………………………………………………. 6

1-9- بررسی و معرفی برخی منابع اصلی تحقیق………………………………………………. 6

فصل دوم: زرتشتیان

2- زرتشتیان……………………………………………………………………………………………….. 12

2-1- پیشینه زرتشتیان ایران………………………………………………………………………. 13

2-1-1- سابقه و خاستگاه زرتشت………………………………………………………………….. 13

2-2- جغرافیای زرتشتیان…………………………………………………………………………….. 14

2-2-1- سیستان………………………………………………………………………………………… 14

2-2-2- فارس، طبرستان……………………………………………………………………………… 14

2-2-3- یزد، کرمان، خراسان……………………………………………………………………….. 16

2-3- وضعیت سیاسی- اجتماعی و فرهنگی زرتشتیان ایران…………………………….. 17

2-3-1- زرتشتیان و حکومت های ایران پس از اسلام ……………………………………… 17

2-3-1-1- آل بویه و زرتشتیان…………………………………………………………………….. 18

2-3-1-2- غزنویان و زرتشتیان……………………………………………………………………. 19

2-3-1-3- سلجوقیان و زرتشتیان………………………………………………………………… 20

2-3-1-4- وضعیت اجتماعی زرتشتیان تا استقرار مغولان در ایران…………………… 20

2-3-2- رابطه مسلمانان ایران با زرتشتیان…………………………………………………….. 21

2-3-2-1- آزادی های فردی زرتشتیان ایران…………………………………………………. 21

2-3-2-2- آزادی های مذهبی زرتشتیان……………………………………………………….. 22

2-3-2-3- واکنش و عکس العمل زرتشتیان ایران در مقابل مسلمانان………………… 23

2-3-3- اماکن مذهبی زرتشتیان…………………………………………………………………… 25

2-3-3-1- شهرهایی که اماکن مذهبی فعال داشته اند…………………………………….. 25

2-3-3-2- دلایل دوام و پایداری اماکن مذهبی زرتشتیان………………………………… 26

2-3-3-3- دلایل زوال و تعطیلی اماکن مذهبی زرتشتیان………………………………… 25

2-3-4- اوضاع فرهنگی زرتشتیان ایران………………………………………………………… 27

2-3-4-1- خدمات فرهنگی زرتشتیان………………………………………………………….. 28

2-3-4-2- شخصیت های فرهنگی زرتشتیان…………………………………………………. 29

2-3-5- مهاجرت زرتشتیان………………………………………………………………………….. 30

2-3-5-1- نظریه های مختلف درباره مهاجرت زرتشتیان…………………………………. 30

2-3-5-2- دوره های مختلف و انگیزه های مهاجرت زرتشتیان…………………………. 32

فصل سوم: مسیحیان

3- مسیحیان……………………………………………………………………………………………….. 34

3-1- پیشینه مسیحیت در ایران…………………………………………………………………… 35

 

 

3-1-1- نظریه هایی پیرامون سابقه ظهور و حضور مسیحیت در ایران………………… 35

3-1-2- وضعیت مسیحیان در ایران بعد از دوره ساسانی…………………………………… 36

3-2- جغرافیای مسیحیان ایران……………………………………………………………………. 38

3-2-1- فارس و خوزستان……………………………………………………………………………. 38

3-2-2- سیستان و کرمان……………………………………………………………………………. 39

3-2-3- خراسان…………………………………………………………………………………………. 39

3-3- مسیحیان و حکومت های ایران پس از اسلام…………………………………………… 40

3-3-1- رابطه حکومت ها با مسیحیان……………………………………………………………. 40

3-3-1-1- آل بویه و مسیحیان…………………………………………………………………….. 42

3-3-1-2- غزنویان و مسیحیان……………………………………………………………………. 43

3-3-1-3- سلجوقیان و مسیحیان………………………………………………………………… 43

3-3-1-4- وضعیت اجتماعی مسیحیان تا استقرار مغولان در ایران…………………… 46

3-3-2- رابطه مسلمانان با مسیحیان……………………………………………………………… 50

3-3-2-1- آزادی های مذهبی مسیحیان……………………………………………………….. 50

3-3-2-2- آزادی های فردی و اجتماعی مسیحیان………………………………………….. 50

3-3-3- اوضاع فرهنگی مسیحیان ایران………………………………………………………… 52

3-3-3-1- خدمات فرهنگی مسیحیان…………………………………………………………… 52

3-3-3-2- شخصیت های فرهنگی مسیحیان…………………………………………………. 53

3-3-3-3- اقدامات فرهنگی مسیحیان………………………………………………………….. 54

3-3-4- اماکن مذهبی مسیحیان…………………………………………………………………… 54

3-3-5- دلایل مهاجرت مسیحیان…………………………………………………………………. 57

3-3-5-1- حاکمیت ترکان……………………………………………………………………………. 57

3-3-5-2- حمله مغول…………………………………………………………………………………. 57

3-3-5-3- زبان و فرهنگ…………………………………………………………………………….. 58

فصل چهارم: یهودیان

4- یهودیان…………………………………………………………………………………………………. 60

4-1- پیشینه یهودیان ایران…………………………………………………………………………. 61

4-1-1- سابقه، اصالت، و خاستگاه یهودیان ایران…………………………………………….. 61

4-2- جغرافیای یهودیان ایران………………………………………………………………………. 62

4-2-1- مراکز یهودی نشین ایران………………………………………………………………… 62

4-2-2- جمعیت یهودیان ایران…………………………………………………………………….. 65

4-3- وضعیت سیاسی، اجتماعی، فرهنگی یهودیان ایران………………………………….. 66

4-3-1- یهودیان و حکومت های ایران پس از اسلام………………………………………… 66

4-3-1-1- غزنویان و یهودیان………………………………………………………………………. 67

4-3-1-2- آل بویه و یهودیان……………………………………………………………………….. 68

4-3-1-3- سلجوقیان و یهودیان…………………………………………………………………… 69

4-3-1-4- وضعیت اجتماعی یهودیان تا استقرار مغولان در ایران……………………… 70

4-3-2- رابطه مسلمانان با یهودیان………………………………………………………………… 71

4-3-2-1- آزادی های فردی یهودیان……………………………………………………………. 71

4-3-2-2- آزادی های اقتصادی یهودیان……………………………………………………….. 72

4-3-2-3- آزادی های مذهبی یهودیان………………………………………………………….. 74

4-3-2-4- نگرش عمومی مسلمانان نسبت به یهودیان ……………………………………. 75

4-3-3- اوضاع فرهنگی یهودیان ایران………………………………………………………….. 78

4-3-3-1- خدمات فرهنگی یهودیان…………………………………………………………….. 78

4-3-3-2- شخصیت های فرهنگی یهودیان……………………………………………………. 79

4-3-4- مهاجرت یهودیان از ایران………………………………………………………………… 80

4-3-4- 1 –  دلایل مهاجرت یهودیان…………………………………………………………….. 8

فصل پنجم: مقایسه و جمع بندی از وضعیت اقلیت های دینی

5- مقایسه و جمع بندی از وضعیت اقلیت های دینی…………………………………………. 81

5-1- وضعیت عمومی اقلّیت های دینی ایران از سده چهارم تا هفتم هجری………… 82

5-2- نتیجه گیری………………………………………………………………………………………… 88

5-3- منابع………………………………………………………………………………………………….. 90

1-1-مقدمه 

حضرت محمد(ص) با استناد به آیه «لا اِکراهَ فِی الدّینِ قَد تَبَیَّنَ الرُّشدُ مِنَ الغَیِّ»(قرآن کریم،سوره بقره،آیه 156)

هیچ گاه عقیده خود را به کسی تحمیل نکرد و برای مخالفان و معاندان از تمام مذاهب زرتشتی، یهودی و مسیحی تا زمانی که خطری و تهدیدی برای اسلام نبودند، احترام قائل بودند، و حقوق آن ها را برابر دستورات شرع استیفا می نمودند.

با فتح ایران توسط مسلمانان گروه های مذهبی ایرانی اعم از یهودی، مسیحی و زرتشتی به عنوان اهل ذمه تحت پوشش و حمایت حکومت های اسلامی قرار گرفتند. این گروه های مذهبی در طول تاریخ ، بعد از حضور اسلام در ایران ، فراز و فرودهایی را تجربه کرده اند . حکومت های اسلامی در ایران به تبعیت از سیره پیامبر و ائمه معصومین در برخورد با اقلیت های دینی، منعطف و مهربان بودند، هر چند  در این دوره ها افراط و تفریط هایی  در تعامل با اقلیت های دینی بعضاً صورت می گرفته است ، ولی موضع حکومت های ناب اسلامی در مواجهه با اقلیت های دینی در ایران و خارج از ایران، تحت الشعاع بینش اسلامی و نگرش حکومتی بوده است. بعضی زمان ها این تعامل مثبت و توأم با مدارای زمام داران حکومت اسلامی بوده ، به نحوی که برای دین داران متعصب در بدنه حکومت ایجاد نگرانی می کرد . این شیوه یادآور منشور حکومتی حضرت علی (ع) به مالک اشتر نخعی می باشد که فرمود ای مالک:

«الناس، فانهم صنفان، ام اخُ لک فی الدین و اما نظیرا لک فی الخلق»(نهج البلاغه ،نامه59) مردم دو گروهند، یا برادر دینی تو هستند و یا در خلقت شبیه(هم نوع) تو می باشند با هر دو گروه عدالت پیشینه کن و رأفت پیش گیر.  در بعضی از زمان ها اقلیت های دینی مغضوب حکومت و زمام داران قرار می گرفتند، که در این پایان نامه سعی بر این است که سیر تاریخی اوضاع اقلیت های دینی ایران در سده های چهارم تا هفتم هجری با استناد به کتب تاریخی و ادبی و سفرنامه ها مورد بررسی قرار گیرد.

سوالاتی که در این پایان نامه باید جواب داده شود این است که:

1- آیا شیوه تعامل حکومت ها در این سده ها (چهارم ه . تا هفتم هجری) با اقلیت های دینی یکسان بوده است یا خیر؟

2- تأثیر گذاری اقلیت های دینی(مسیحی، یهودی و زرتشتی) بر سیاست، فرهنگ جامعه ایران چگونه بوده است؟

3- مدارای مردم با اقلیت های دینی و آزادی های دینی و فردی آن ها در طول این سده ها (چهارم هجری تا هفتم هجری) چگونه بوده است؟

 نگارنده با استناد به کتب تاریخی و ادبی و جغرافیایی اعم از قدیم و جدید تلاش کرده است که تاریخچه، جفرافیا، رابطه اقلیت های دینی با حکومت ها، رابطه مردم با اقلیت ها، آزادی ها و اماکن مذهبی، مهاجرت و دلایل مهاجرت اقلیت های دینی را مورد کنکاش قرار داده تا پژوهشی دقیق هر چند مختصر در اختیار خوانندگان این پایان نامه قرار گیرد.در این پایان نامه وضعیت سیاسی ، اجتماعی ، فرهنگی اقلیت های دینی از سده (چهارم هجری تا هفتم هجری) بررسی شده ، و به سؤالاتی که در ذهن خواننده ، پیرامون اوضاع سیاسی، مذهبی، آزادی ها، خدمات و شخصیت های فرهنگی اقلیت های دینی ( مسیحی ، یهودی و زرتشتی ) مطرح است ، پاسخی در حد توان داده شده است. از آنجا که شیوه کار کتابخانه ای و توصیفی بوده است ، بنابراین نگارنده برای جمع آوری منابع دست اول خصوصاً قرن های چهارم و پنجم بامشکلات زیادی روبرو بوده است .

1 – 2 – بیان مسئله

با ظهور اسلام در ایران اقلیت های دینی ( یهودی ، مسیحی و زرتشتی ) وضعیت های متفاوتی را تجربه کرده اند . این گروه های سه گانه، توانستند با سپردن تعهداتی به جامعه اسلامی که در آن جزیه و مالیات سرانه شرط لازم بود ، در سرزمین های اسلامی از جمله ایران به حیات سیاسی و اجتماعی خود ادامه دهند . با آغاز حکومت آل بویه تغییرات مثبتی در روند زندگی اقلیت های دینی ایران به وجود آمد، که ناشی از مدارای مذهبی سلاطین آل بویه با این گروه ها بود . در این دوره مسلمانان اعم از شیعه و سنی با زرتشتیان ، مسیحیان و یهودیان روابط حسنه و دوستانه ای داشته اند ، به گونه ای که تعامل مسلمانان با اقلیت های دینی با توجه به محدودیت هایی که برای آن ها پیش بینی شده بود به راحتی انجام می گرفت و در نهایت حسن همجواری باهم زندگی می کردند . این روابط به حدی صمیمی و بر اساس اعتماد بود که حتی عضد الدوله دیلمی پادشاه آل بویه از میان اقلیت های دینی خصوصاً مسیحیان برای خود مشاورانی انتخاب کرده بود . با شروع دوره ترکان به ویژه در دوره غزنویان روابط مبتنی بر تعصب مذهبی سخت گیرانه بود . به نحوی که گروه های غیر سنی به طور جدی مورد ایذا و اذیت قرار می گرفتند . این روند تا ظهور حکومت سلجوقی ادامه پیدا کرد . دردوره سلجوقی اقلیت های دینی ملزم به پرداخت جزیه و برخی محدودیت ها از جمله داشتن اسلحه و یا بستن غیار برای شناسایی از مسلمانان بودند . دربسیاری از شهرهای امپراطوری نظیر بغداد ، نیشابور ، همدان ، اصفهان ، نهاوند و شیراز ، اقلیت های دینی به صورت پراکنده زندگی می کردند . هرچند گاهی احساسات نامطلوبی از طرف مردم علیه اقلیت ها ظهور می کرد ولی روی هم رفته وضعیت آن ها در دوره سلجوقی قابل قبول و رضایت بخش بوده است . به طوری که یهودیان به راحتی به دادو ستد و تجارت می پرداختند و به آن ها سخت گیری نمی شد و تبعیض و تمایزی هم علیه آن ها قایل نبودند .

1 – 3 – پرسش های تحقیق

• 3 – 1 – پرسش اصلی

روند زندگی اقلیت های دینی از سده چهارم تا هفتم هجری چگونه بوده است؟

 1 – 3 – 2 – پرسش های فرعی

 1 ) وضعیت سیاسی ، اجتماعی ، فرهنگی ، و اقتصادی زرتشتیان چگونه بوده است ؟     

2 ) وضعیت سیاسی ، اجتماعی ، فرهنگی ، و اقتصادی مسیحیان چگونه بوده است ؟ 

3 ) وضعیت سیاسی ، اجتماعی ، فرهنگی ، و اقتصادی یهودیان چگونه بوده است ؟

  1 – 4 – فرضیات تحقیق

 1 ) با آغاز حکومت آل بویه ، حقوق اقلیت های دینی در ایران تغییرات مثبتی یافت .

2 ) همزمان با به قدرت رسیدن غزنویان در ایران ، مهاجرت عمده زرتشتیان به هند آغاز شد .