شاهنامه مجموعه و جهانی است از حکمت، دانش، اخلاق، آموزه های معرفتی و چگونه با بزرگی و شرف زیستن. حماسه های شاهنامه، خود اندیشه هایی سترگ، والا، ظلم ستیز و بزرگی آفرین را در خود، ذخیره دارند. شاهنامه کتاب شاهان نیست. زندگی بزرگان و امیران و نیاکان فرهیخته، قدرتمند، خداجو و زندگی آموز است. آنجا هم که سرگذشت انیران، اهریمنان و پتیارگان است، سراسر عبرت و پند است. خوبان، همیشه بر بدان و اهریمنان سرانجام پیروز می شوند. کاوه و فریدون بر ضحّاک دست می یابند و او را از صفحه ی روزگار محو و نابود می کنند.

شاهنامه سراسر آموزه های اخلاقی است. مگر نه این است که فردوسی را حکیم می خوانند. آری او در همه ی فراز و نشیبها، در همه ی مقاطع سرگذشتها، در آغاز و پایان داستانها، درس اخلاق و زندگی می دهد.

این پایان نامه تحت عنوان « آموزه های اخلاقی در شاهنامه » سیری است در آموزشهای زندگی و اخلاقی در شاهنامه، مستند به اشعار حکیم طوس. نگارنده ی این پایان نامه، شواهد آموزه های اخلاقی را جای جای شاهنامه، برگزیده و با برجسته ترین آموزه های اخلاقی مندرج در شاهنامه، آنها را با ابیات شیوا، دلنشین و زیبای آن فرزانه و حماسه سرا، پرداخته و توصیف و تعریف ارائه نموده است.

همه ی بخشهای این نامه ی باستان روزگار از اسطوره و اسطوره و تاریخ و تاریخ محض، معرفت آموز است. حکیم طوس، فرد و جامعه، هر دو را به چالش و بوته ی تهذیب راستی، درستی، فرهنگمداری و دانش دوستی و خداجویی دعوت می کند.

سیر این دعوت و به چالش کشیدن نفس سرکش و رام نمودن طبیعت انسانی را در این پایان نامه، از زبان بزرگترین شاعر حماسه سرای ایران می شنویم.

واژگان کلیدی: آموزه های اخلاقی، شاهنامه، فردوسی، حماسه، حکمت،  پند.

فهرست مطالب

 

مقدمه                                                                                                            1

فصل اول :کلیات تحقیق

1-1بیان مسأله                                                                                                  5

1-2اهمّیّت و ضرورت تحقیق                                                                                 5

1-3اهداف تحقیق                                                                                              6

1-4 فرضیه‌های تحقیق                                                                                        7

فصل دوم:پیشینۀ تحقیق

پیشینۀ تحقیق                                                                                                  9

فصل سوم: روش تحقیق

3-1-روش تحقیق                                                                                              11

3-2-تحقیق توصیفی تحلیلی                                                                                  11

3-3-نوع مطالعه، روشها و ابزارهای گردآوری اطّلاعات                                                      12

3-4-اسناد عمده ی مورد استفاده در این تحقیق                                                           12

3-5-محدودیّت ها و موانع                                                                                     12

فصل چهارم :یافته ها و داده های تحقیق

4-1-اخلاق و مکارم اخلاقی                                                                                   14

4-1-1-رابطه اخلاق و هنر                                                                                    15

4-2-ادبیّات حماسی                                                                                           16

4-2-1-در ادبیّات ملل دو نوع منظومه ی حماسی می توان یافت                                         16

4-2-2 -نبرد نیکی با بدی در حماسه و اسطوره                                                            18

4-2-3-اخلاق فردی و جمعی از منظر حماسه سرای ایران                                                         24

4-2-4-پندگفتن بوزر جمهر یا بزرگمهر نمودار و تبلور آموزه‌های اخلاقی                                25

4-2-5-سخن سرآمد نیکیهاست                                                                              31

4-3- حماسه و آموزه های اخلاقی                                                                           34

4-3-1- خدای آفریننده، آفریننده کرات آسمانی                                                           35

4-3-2-خدای آرام کننده زمین                                                                              36

4-3-3- افروزنده ی آتش از خاک                                                                            36

4-3-4-نگارگر و نگارنده                                                                                       37

4-3-5-خداوند جهان را از عدم خلق کرد                                                                             37

4-3-6-خدای جهان، آن جهاندار و مدبّر                                                                     38

4-3-7-خدای جان و روزی  دهنده و بخشنده                                                              39

4-3-8-خداوندی که همه چیز تحت فرمان اوست                                                                   39

4-3-9-خدای ازلی و ابدی                                                                                    39

4-3-10-خدای دادگر                                                                                         40

4-3-11-خدای یاور و فریادرس                                                                              40

4-3-12-خدای صاحب هیمنه و پیروزی                                                                    41

4-3-13-برکشیدۀ خدا، افکندنی نیست                                                                     41

4-3-14-هر که را، بر کشیدن: عزّت و والایی دادن                                                                  42

4-4-آموزه ی تسلیم در برابر خداوند و خشنودی او                                                                  42

4-4-1-تفویض نمودن کار بدو                                                                                42

4-4-2-پناه بلندی و پستی اوست                                                                                      44

4-4-3- تنها راه رستگاری، گراییدن و توکّل بر یزدان است                                                         44

4-4-4-تنها، نیایش و نماز به درگاه او                                                                       44

4-4-5-دعا رمز بندگی و پیروزی                                                                                      45

4-4-6-در قرآن، دعای از روی تضرّع و زاری، ستوده شده است                                          46

4-4-7-خداوند پناه جویندگان به درگاهش را به راه راست رهنمون می‌شود                                      47

4-4-8-نبوت و ولایت در شاهنامه                                                                                     48

4-4-9-سیره ی معلمان اخلاق در آموزه‌های سلوک و رفتارهای اخلاقی                                 49

4-4-10-تفویض نمودن کار به خداوند                                                                      50

4-4-11-تنها از او درخواستن                                                                                51

4-4-12-بازگشت به درگاه خدا و پوزش خواستن                                                                   52

4-4-13-رستگاری و سرانجام نیک                                                                          53

4-4-14- کردار شایسته، بهترین توشه و یار و یاور است                                                  54

4-4-15-پناه بردن در قحطی و شداید به یزدان                                                            54

4-4-16-عدل و دادگری                                                                                                55

 

4-4-17-عبادات، بویژه نماز و روزه، سلامت، نعمت و مهرورزی آور است                                59

4-4-18-حماسه سرای ملّی در جای دیگر درباره ی نماز و نیایش چنین گوید                         61

4-4-19- آفریدگان مظهر آفرینش آفریننده اند                                                            67

4-4-20-بی نام و یاد او، همه چیز ناقص و اَبتر است                                                      68

4-5-دیدگاه‌های فردوسی درباره شایست ها                                                                 69

4-5-1- جایگاه خرد                                                                                           69

4-5-2-خردمندی آرایش و زیب جان است                                                                 72

4-5-3-اندیشه، نتیجه و رهاورد خردمندی و خرد ور زیست                                                        73

4-5-4-خرد ورزان به خدا نزدیک ترند                                                                      73

4-5-5-خردورز، فروتن است                                                                                  74

4-5-6- جان با نبود خرد، نباشد بهتر است                                                                 74

4-5-7-آموزۀ دانش و دانایی                                                                                  76

4-5-8-داستانهای فلسفی و آموزه های تربیتی آنها                                                                  83

4-6-تجلّی آموزه های حِکمی و اخلاقی در گفتار و سخن قهرمانان                                       84

4-6-1-گفت و شنود قهرمانان                                                                                86

4-6-2-سخن گفتن با پروردگار                                                                               86

4-7-گفتار حِکمی به عنوان ابزار عینی ذهنیّات                                                             87

4-7-1-نیایش با خداوند به عنوان یک نهاد حماسی                                                        87

4-7-2-توجّه به جهان ماورای طبیعت (غیب)                                                               88

4-7-3-ردّ پای پندار در داستانها                                                                             88

4-7-4-پاکی و پیراستگی از هرزه درایی و ناپسندگویی                                                    88

4-8- میانه روی در گرایش به خردورزی و احساس و عاطفه                                                        89

4-8-1-به گزینی واژگان و ترکیبات در آموزه‌های حِکمی و اخلاقی شاهنامه                                      100

4-8-2-به اندیشی، به گزینی و بلاغت و مقطع و موقعی شناسی در شاهنامه                                     107

4-8-3-بی‌نیازی و غنای روح فردوسی                                                                       110

4-9- مقام زن از دیدگاه حکیم فرزانه و آموزه های سفارش شده ی او                                   111

4-10-آیین دوست یابی و معاشرت در آموزه های حِکمی شاهنامه                                       116

4-11-بی اعتباری دنیا از منظر حکیم حماسه سرا                                                                   121

4-12-جبر و اختیار در شاهنامه و گزینه های حِکمی فردوسی                                           124

4-12-1-شاهنامه، فروغ جاودانه ی شعر کهن                                                              127

4-12-2-استبداد ستیزی و مبارزه با ستمگران                                                             131

4-13-تفسیر زندگی و راز و رمزهای حکمت عملی در شاهنامه                                           132

4-13-1-بشردوستی و شفقت به همنوع                                                                    134

4-13-2-وطن دوستی و میهن گرایی نمونه بارز اخلاقی و راستین                                                136

4-13-3-باورهای فراطبیعی و آسمانی و تجلّی آن‌ ها در آموزه های حِکمی و اخلاقی                            138

4-13-4-کیخسرو مظهر نیایش                                                                               141

4-13-5-جهان‌بینی توحیدی فردوسی                                                                      142

فصل پنجم)نتیجه‌گیری)

 

5-1-نتیجه گیری                                                                                              155

5-2-منابع و مأخذ                                                                                             157

مقدمه:

شاهنامه سرگذشت یک ملّت دیرین و باستانی است. ملّتی که خود و جهان را در شاهنامه تصویر کرده است. زندگی و مرگ، شکست و پیروزی، شادی و رنج، آرزو جویی و عزت طلبی، تلاش در غلبه  بر قدرت‌های اهریمنی، ستیز با ستمگران و دُژخیمان، یاری جستن خوبان از یزدان و یاری شدن و بر همه ی قدرت‌های شیطانی پیروز شدن، عدالت‌گستری، شرف و والایی جستن، از راستی و درستی پیروی کردن و ده‌ها آموزش دیگر را، در پهنه و گستره ی نامه ی باستان، به روشنی مشاهده می‌کنیم. پیش از  فردوسی هم، فرزانگان، شاعران و نویسندگانی، عظمت، تاریخ، اسطوره و حماسه و اخلاق و سِیَر آریاییها، و ایرانیان باستان را به رشته ی نظم کشیده بودند و یا داستان‌هایی منثور از سرگذشت نیاکان، همراه با سیره و روش زندگی و اخلاق و رفتار پارسیان و ایرانیان باستان را قلم و رقم زده و در صفحات کاغذ نقش کرده بودند.

شاهنامة ابومنصوری و گرشاسب نامه اسدی طوسی و گشتاسب نامة دقیقی از این نوع اند. فردوسی خود از سروده‌های دقیقی در آغاز شاهنامه یاد نموده است:

 

 

جوانیش را خوی بد یار بُد یکایک از او بخت برگشته شد ز گشتاسب و ارجاسب بیتی هزار

همه ساله تا بُد به پیکار بد به دست یکی بنده بر، کشته شد بگفت و سرآمد بر او روزگار (شاهنامه، 1968 : 14/1)

گشتاسب نامه ی (و ارجاسب نامه) دقیقی هزار بیت بیش نبوده است آن هم نه به فخامت، جزالت، زیبایی و شیوایی سخن استاد توس. فردوسی خود، هزار بیت دقیقی را در آغاز شاهنامه آورده است. سروده های دقیقی نیز عاری و خالی از حکمت و پند نیست. گویی در نامه های باستان، سخن از پند و اندرز و ارائه آموزه های اخلاقی رکن و اصل بوده است.

باری سخن از حکمت و آموزه های نامه ی باستان فردوسی است. اگر از این فرزانه تنها بخشی از پند و حکمتهایش مانده بود، ما را به آکنده بودن شاهنامه از اخلاق انسانی و اسلامی، راهبر و رهنمون بود، چه رسد به اینکه نه اغلب که همه ی فرازهای سروده های فردوسی عزیز، مشحون و مزیّن به نکات اخلاقی و راهبرد و کارایی گفتار و رفتار انسانی، شایسته و مبتنی بر اصول حکمت آمیز است.

آدمی جویای حکمت و اخلاق است. تشنه ی فضایل و کمالات است و دوست دارد که او را از همان آغاز عمر، در جوانی، ره نمایند و بدیها و کژیها و نادرستیها را بدو بازشناسند، تا در پرتو چراغ حکمت و اخلاق، به درستی و راستی ره سپرد. نیرومند باشد و از سستی به دور. و چونان تیر، راست بر هدف رود.

 

 

 

زِ نیرو بود مرد را راستی ابا نیرو و فرّ و برز است مرد

زِ سستی، کژی زاید و کاستی بدین گونه، دهقان از او یاد کرد

(همان: 200/3)

سراسر شاهنامه، سرگذشت قهرمانیها و راستیهاست. قهرمانانی که طرفدار ستمدیده و خصم ستمگرند. اگر به قصد تفأّل هم  شاهنامه را ده بار بگشایید، به ضِرس قاطع در هر ده گشایش، ده چشمه ی پند و اخلاق خواهید دید. فردوسی مسلمانی راست اعتقاد و درست باور است و درس دین و ولایت اهل بیت هم می دهد و ما را به پیروی از پیامبر(ص) و علی(ع)- وصی پیامبر(ص)، سفارش می کند و می گوید من خود با همین آرمان می زیم:

 

 

خردمند گیتی چو دریا نهاد چو هفتاد کشتی بر او ساخته میانه یکی خوب کشتی عروس پیامبر بدو اندرون با علی به دل گفت اگر با نبی و وصی اگر خلد خواهی به دیگر سرای گرت زین بد آید گناه من است بر این زادم و هم بر این بگذرم

برانگیخته موج ازو تندباد همه بادبانها برافراخته بیاراسته، همچو چشم خروس همان اهل بیت نبی و ولی شوم غرقه دارم دو یار وفی به نزد نبیّ و وصی گیر جای چنین است و این دین و راه من است چنان دان که خاک پی حیدرم

(شاهنامه: 1968 : 14/1)

استاد سخن حماسی، همه جا، خواننده را با ارائه ی بهترین آموزه های معرفتی و اخلاقی به سرمنزل سعادت و بهروزی، رهنمون است. لطف سخن آهنگین حماسی و پرهیمنه ی او، در دل و ذهن هر خواننده ای  و در ژرفای وجود هر دوست دارنده ی حماسه ای، نفوذ می کند و تأثیر می گذارد.

در این پایان نامه، خواننده آنچه را که در زندگی باید از نظر اخلاق فرا گیرد از زبان استاد طوس می شنود. اینک می رویم تا از زلال سخن و چشمه ی اخلاق و آموزه های او، وجود خود را سیراب سازیم.

به همین منظور در پژوهش پیش رو بر اساس تحقیقات کتابخانه ای صورت گرفته ضمن پرداختن به پنج فصل اول که شامل مقدمه و بیان مسئله و فصل دوم پیشینه تحقیق و توضیح و تبیین روش تحقیق و نیز فصل چهارم یافته های تحقیق که مشتمل بر عناوین: اخلاق و مکارم اخلاقی، نبرد نیکی با بدی در حماسه و اسطوره، پند گفتن بزرگمهر نمودار و تبلور آموزه های اخلاقی، آموزه تسلیم در برابر خداوند و خشنودی او ، آیین دوستیابی و معاشرت در آموزه های حکمی شاهنامه  و فصل پنجم نتیجه گیری.

-1- بیان مسأله:

در این پایان نامه سعی شده اطلاعات جامع و مستندی درباره ی آموزه های اخلاقی در شاهنامه با تکیه بر اشعار حماسی و حکمت آمیز و سراسر پند و اندرز شاهنامه ارائه شود و در فصلهای جداگانه مطرح گردد. اینکه آموزه های اخلاقی چیست و چگونه است و حکیم بزرگوار حماسه سرای، چگونه آنها را در نامه ی باستان خویش به  کار گرفته و مایه ی رهنمون و رهنمود ساخته، نکته ای است که رفتن به سراغ شاهنامه، مُحرز و روشن می گردد. اشعار شاهنامه برای ما باز می گویند که چگونه فردوسی طوسی، با قلم سحّار و ذوق وقّاد و طبع فروزان و دل پر از حکمت و ذوق پر شکوفه ی خویش، خوان حکمت و آموزه ی معرفت گسترده و ایرانیان، بلکه جهانیان را به بهره برداری از این خوان بی دریغ صلا زده است و دیریست که از صلا و فراخوان او می گذرد. چه بسیار خوانندگان که در طول قرنها از این شاهنامه ی گرانبها میوه ی معرفت و بار آموزش چیده و برداشته اند و اکنون هم نگارنده سفره ای به قدر وسع خویش از طعام گران نعمت و خوان پربرکت شاهنامه، از دست هنرمندِ استاد طوس، نه از مایه ی محقّر خویش تهیّه دیده است.

نگارنده در پی این است که فرازهای شاهنامه، در آغاز و انجام، چگونه از اخلاق و معرفت و چگونه زیستن دادِ سخن داده اندو هر فرازی چه پیامی اخلاقی و یا چه پیامهای مشحون از معرفت و مردم شناسی و انسان شناسی و پایبندی به اصول اخلاقی را بازگو و مطرح می کند؟

استاد سخن سرا، از چه منابعی در القای حکمت و اخلاق مایه گرفته و به چه آثار و کتبی از پیشینیان نظر داشته است؟ در شاهنامه از چه نامه های باستانی نام برده است؟ و اینکه از چه شیوه هایی در بیان مسائل مورد نظر خویش بهره جسته است؟ او چگونه برخی از آیات و احادیث اسلامی را در قالب شعر، روایت کرده است؟ و چگونه از حریم دین و مذهب خویش، که گرانبهاترین گوهر وجود او بوده، دفاع نموده است؟ طرح شیوه ی بیان مسائل معرفتی و آموزه های اخلاقی در شاهنامه و پرداختن به راه و رسم حماسه سرای بزرگ در این شیوه، ما را با باورهای مذهبی و معرفتی او بیشتر از پیش آشنا می سازد و این نکته روشن تر می شود که شاهنامه، پیش از آنکه کتاب جنگ و لشکرکشی و بر تخت نشستن باشد، داستان زندگی برتر و والای نیاکان راست کردار و راست گفتار ماست. ایرانیان کهن به گفته ی هرودوت مورّخ یونانی مظهر راستی و درستی بوده اند و این از مَطاوی سخن فرزانه ی حماسه استاد مسلّم فردوسی طوسی، آشکار و مُحرز است.

1-2- اهمّیّت و ضرورت تحقیق:

گرچه در پهنه و گستره ی اخلاق و طرح مسائل معرفتی و انسان شناسی و شیوه ی بهزیستی روانی فردی و جمعی، در گذشته ی دور و در ایران کهن، آثاری توسّط فرزانگان ایران و جهان، به ساحتِ فکر و ذهن انسانهای جویای حکمت، تقدیم و اهداء شده است امّا از آنجا که نگارنده، با شاهنامه پیوندی دیرین و ناگسستنی دارد و طرح آموزه های اخلاقی این کتاب بی مانند برای وی، خود بس، شیرین، دلچسب و مایه ی جان و روح و روان است، برای ادای دین به ساحتِ کبیر و روح پر فتوح استاد حماسه و خوشه چینی از خرمن او، بر آن شدم که به اندازه ی وسع خویش در این وادی، یعنی آموزه های اخلاقی در شاهنامه وجیزه ای تقدیم خوانندگان و همکلاسان خویش بنمایم. طبعاً کار نگارنده، گرچه کوچک است امّا از آنجا که بر دانشجویان شناخت ابعاد شاهنامه بویژه بُعد انسان شناسی و حکمت و پند و اندرز آن، فرض و لازم است هر چند مختصر، در وادی اخلاق و آموزشهای انسان ساز شاهنامه قدمی چند زده و رقمی هرچند کوتاه و مختصر، بر صفحه ی تحقیق و پژوهش زده باشم.

1-3- اهداف تحقیق:

هدف از ضرورت تحقیق این که هر چند مختصر و کوتاه، پاره ای از آموزه های اخلاقی شاهنامه، که احتمالاً در کتب و آثار مربوط کمتر بدان پرداخته شده است و یا برخی از آموزه ها احیاناً به قلم تحقیق پژوهندگان و نویسندگان نیامده است، توسّط این نگارنده البتّه تا آنجا که در توان اوست، مطرح و توضیح و ارائه شود. نگارنده هدفی جز روشن نمودن برخی از زوایای اخلاقی و آموزه های معرفتی شاهنامه ندارد و در این راه با دقّت در مطالب حکمت آمیز این حماسه ی منظوم، دُرِّ تحقیق را به وسع خویش به یاری خدا، فراچنگ خواهد آورد.

تحلیل و بررسی آموزه های انسان ساز و سراپا حکمت، تراویده از قلم فردوسی بزرگ، مَطمحِ نظر و منظور اصلی نگارنده است. در این راه چگونگی پردازش مسائل اخلاقی و چند و چون شیوه های القای حکمت شاعر، نیز منظور نظر و از اهداف تحریر این پژوهش است.

بیان شیوه های مُتقن و سراپا حکمت شاعر طوس، ما را به سرچشمه ی معارف و آموزشهای انسان ساز او،رهنمون خواهد شد که اهمّ آنها عبارتند از: