فهرست مطالـــب

عنوان                                                                                                           صفحه

چکیده…………………………………………………………………………………………………………………………………… 1

مقدمه…………………………………………………………………………………………………………………………………….. 3

فصل اول: کلیّات تحقیق

1-1- بیان مسأله…………………………………………………………………………………………………………………… 6

1-2- پیشینه تحقیق———— ………………………………………………………………………………………………………………. 8

1-3- هدف و ضرورت تحقیق——— …………………………………………………………………………………………….. 11

1-4- پرسش­های تحقیق……………………………………………………………………………………………………….12

1-5- فرضیه ­های تحقیق………………………………………………………………………………………………………..12

1-6- روش تحقیق…………………………………………………………………………………………………………….. 13

فصل دوم: اعتراض و رویکرد آن در شعر فارسی

مقدمه………………………………………………………………………………………………………………………………….15

2-1- اعتراض………………………………………………………………………………………………………………………..16

2-2- ادبیات اعتراض———— ……………………………………………………………………………………………………………..17

2-3- شعر اعتراض…………………………………………………………………………………………………………………24

 

عنوان                                                                                                                 صفحه

2-4- شیوه­­های بیان اعتراض در شعر فارسی……………………………………………………………………………..31

2-4-1- بیان اعتراض به شیوه­ مستقیم……………………………………………………………………………………32

2-4-1-1- هجو………………………………………………………………………………………………………………….. 34

2-4-2- بیان اعتراض به شیوه­ غیر مستقیم—– ……………………………………………………………………………..34

2-4-2-1- گفتگو یا پدیده­های فرا زمینی………………………………………………………………………………….35

2-4-2-2- نوستالژی………………………………………………………………………………………………………………37

2-4-2-3- داستان­های تمثیلی……………………………………………………………………………………………….. 38

2-4-2-4- طنز …………………………………………………………………………………………………………………… 40

2-4-2-5- نماد و سمبل…………………………………………………………………………………………………………43

2-4-2-6- شعر انتظار………………………………………………………………………………………………………….. 46

2-5- ابعاد اعتراض در شعر فارسی…………………………………………………………………………………………..47

2-5-1- اعتراضات شخصی…………………………………………………………………………………………………… 47

2-5-1-1- اعتراض به خویشتن…………………………………………………………………………………………….. 47

2-5-1-2- اعتراضات عاشقانه——— ……………………………………………………………………………………………….. 48

2-5-1-3- اعتراض به مرگ یا دوری از عزیزان— ……………………………………………………………………….. 52

2-5-1-4- اعتراض به پیری———- ………………………………………………………………………………………………….. 53

2-5-1-5- اعتراض به تنهایی——— ………………………………………………………………………………………………… 54

2-5-1-6- اعتراض به فقدان آدمیّت——- ………………………………………………………………………………………. 55

2-5-2- اعتراضات سیاسی———– ……………………………………………………………………………………………………. 57

 

عنوان                                                                                                                 صفحه

2-5-3- اعتراضات اجتماعی………………………………………………………………………………………………….. 59

2-5-4- اعتراضات دینی———– ……………………………………………………………………………………………………….. 63

2-5-5- اعتراضات فلسفی———- …………………………………………………………………………………………………….. 68

2-6- سیر تاریخی اعتراض در شعر فارسی—– ………………………………………………………………………………..69

2-6-1- اعتراض در ادبیات کلاسیک …………………………………………………………………………………….. 69

2-6-2- اعتراض در شعر مشروطه……………………………………………………………………………………………77

2-6-3- اعتراض در شعر شاعرانِ پس از کودتای 28 مرداد 1332………………………………………………. 81

2-6-3-1- جریان رمانتیک فردگرا——– …………………………………………………………………………………………. 81

2-6-3-2- جریان رمانتیک جامعه­گرا……………………………………………………………………………………… 85

2-6-3-3- جریان سمبولیسم اجتماعی……………………………………………………………………………………. 88

2-6-3-4- جریان شعر مقاومت چریکی—— …………………………………………………………………………………. 92

2-7- سیر اعتراض در شعر شاعران زن معاصر…………………………………………………………………………. 96

فصل سوم: سال­شمار و عوامل تأثیرگذار در اشعار اعتراض­آمیز فروغ

مقدمه ………………………………………………………………………………………………………………………………..103

3-1- سال شمار زندگی فروغ­فرخ­زاد…………………………………………………………………………………… 103

3-2- عوامل سیاسی، اجتماعی و ادبی——- ………………………………………………………………………………….. 109

3-2-1- اشغال ایران توسط متفقین——– ……………………………………………………………………………………… 112

3-2-2- کودتای 28 مرداد 1332——- ………………………………………………………………………………………… 116

3-2-3- قیام 15 خرداد 1342…………………………………………………………………………………………….. 121

عنوان                                                                                                                 صفحه

3-3- حوادث تولد تا مرگ———- …………………………………………………………………………………………………. 125

3-4- زنانه بودن زبان شعری———- …………………………………………………………………………………………………141

3-5- تابو شکنی……………………………………………………………………………………………………………….. 147

3-5-1- تابوشکنی فروغ در ادبیات غنایی…………………………………………………………………………….. 148

3-5-2- تابوشکنی اخلاقی فروغ………………………………………………………………………………………….. 151

3-5-3- تابوشکنی و ممنوعیّت­های دینی و فلسفی………………………………………………………………… 154

فصل چهارم: بررسی مجموعه آثار فروغ از دیدگاه اعتراضی  مقدمه…………………………………………………………………………………………………………………………………

.158

4-1- دوره­ اول شعر فروغ………………………………………………………………………………………………..159

4-1-1- مجموعه­ی اسیر…………………………………………………………………………………………………… 160

4-1-2- مجموعه دیوار…………………………………………………………………………………………………….. 162

4-1-3- مجموعه عصیان…………………………………………………………………………………………………….164

4-2- دوره­ دوم شعری فروغ…………………………………………………………………………………………….169

4-2-1- تولدی دیگر………………………………………………………………………………………………………….169

4-2-2- ایمان بیاوریم به آغاز فصل سرد—– …………………………………………………………………………….. 173

4-3- بسامد واژه ­ها در آثار اعتراضی فروغ—– …………………………………………………………………………… 176

4-3-1- بسامد واژه ­ها در سه مجموعه اول—– ………………………………………………………………………….. 178

4-3-2- بسامد واژه ­ها در دو مجموعه پایانی……………………………………………………………………….. 179

 

 

عنوان                                                                                                                 صفحه

فصل پنجم: اعتراضات در شعر فروغ­فرخ­زاد

مقدمه———– ……………………………………………………………………………………………………………………………… 182

5-1- اعتراضات شخصی———- …………………………………………………………………………………………………… 183

5-1-1- اعتراض به ازدواجی زودهنگام—— ………………………………………………………………………………. 183

5-1-2- اعتراضات پیرامون فرزندش کامیار…………………………………………………………………………. 186

5-1-3- اعتراضات ناشی از درد غربت……………………………………………………………………………………187

5-1-4- اعتراض به خویشتن………………………………………………………………………………………………. 188

5-1-5- اعتراض پیرامون شعر و شاعری خویش……………………………………………………………………. 189

5-1-6- اعتراضات عاشقانه…………………………………………………………………………………………………. 194

5-1-7- نوستالژی اعتراض در شعر فروغ……………………………………………………………………………… 202

5-1-7-1- نوستالژی حسرت بر گذشته………………………………………………………………………………….203

5-1-7-2- نوستالژی کودکی……………………………………………………………………………………………….. 205

5-1-7-3- نوستالژی معشوق ……………………………………………………………………………………………… 206

5-2- اعتراضات سیاسی………………………………………………………………………………………………………. 208

5-2-1- اعتراضات سیاسی – اجتماعی——- …………………………………………………………………………………. 208

5-2-1-1- اعتراض به روشن­فکران……………………………………………………………………………………… 210

5-2-1-2- اعتراض به شاعران———- …………………………………………………………………………………………….216

5-2-2- اعتراضات سیاسی – چریکی——- …………………………………………………………………………………… 217

5-2-3- اعتراض به فقر، فاصله طبقاتی و بی­عدالتی………………………………………………………………….222

عنوان                                                                                                             صفحه

5-3- اعتراضات اجتماعی———– ……………………………………………………………………………………………………. 225

5-3-1- اعتراضات فمنیسمی……………………………………………………………………………………………….. 225

5-3-2 اعتراضات سیاه———— ………………………………………………………………………………………………………… 237

5-3-2-1- نگاه بدبینانه به انسان……………………………………………………………………………………………239

5-3-2-2- یأس و ناامیدی………………………………………………………………………………………………….. 242

5-3-2-3- تنهایی………………………………………………………………………………………………………………. 246

5-3-3- اعتراض به دروغ، تزویر و نیرنگ در جامعه…………………………………………………………………252

5-3-4- اعتراض به زندگی تصنعی امروزی………………………………………………………………………….. 254

5-3-5- اعتراض به فقدان عشق و انسانیّت در جامعه………………………………………………………………256

5-4- اعتراضات دینی –  فلسفی…………………………………………………………………………………………….260

5-4-1- اعتراض به آفرینش و برخی بنیادهای دینی- فلسفی……………………………………………………..262

5-4-2- اعتراض به فقدان ایمان در جامعه……………………………………………………………………………..270

5-4-3- اعتراض به تزویر و ریاکاری……………………………………………………………………………………272

5-4-4- اعتراض به خرافات و برخی باورهای دینی…………………………………………………………….. 275

 فصل ششم: نتیجه گیری و پیشنهادها

نتیجه ­گیری………………………………………………………………………………………………………………………….280

پیشنهادها……………………………………………………………………………………………………………………………..283

فهرست منابع…………………………………………………………………………………………………………………….. 284

چکیده انگلیسی …………………………………………………………………………………………………………………..293

چکــیده

یکی از جنبه­ های اجتناب­ناپذیر شعر، وجه اعتراضی آن است. از زمانی که شاعر با بهره گرفتن از احساس، اندیشه و تخیّل خود، شعرسرود، عنصر اعتراض، جزء لاینفک شعر او گشت. این اعتراض در تاریخ شعر فارسی، در قرن­ها و سبک­های مختلف، ابعاد و روش­های متفاوتی به خود گرفته است. در برهه­ای از تاریخ این سرزمین، در رهگذر کودتای 28 مرداد سال 1332، سکوت و خفقان، حکمرانی خود را بر سرزمین ما آغاز می­ کند، روشن­فکران و شاعران منزوی شده و تنها پناه­گاه خویش را در سرزمین عشق­های زمینی می­جویند و رژیم می­کوشد تا جوانان را از سیاست دور کند. در این میانه، ناگهان زنی از راه رسید. زنی که بر خلاف پیشینیانِ خود، بی­پروا، به تشریح و بیان احساساتِ زنانه­ی خود می­پرداخت و چون سنّت­شکن بود و بی­پرده حرف می­زد، نامش بر سر زبان­ها افتاد. فروغ فرخ­­زاد با انتشار پنج مجموعه­ی شعری، با نام­های اسیر، دیوار، عصیان، تولدی­دیگر و ایمان­بیاوریم­به­آغاز­فصل­سرد،یکی از چهره­ های برجسته­ی شعر معاصر ایران است. از این رو حوادث مختلف شخصی، از زمان تولد تا مرگ، به ویژه شکست در ازدواج و دوری از فرزند، طعنه­ها و سرزنش اطرافیان در واکنش به شعر او و از سویی دیگر فضای ملتهب جامعه، حوادث و اتفاقات سیاسیِ پس از کودتای 28 مرداد و ویژگی­های شخصیّتی فروغ، از او در عرصه­ شعر، زنی معترض ساخت.  فروغِ معترض، با طی کردن سیر و سلوک

 

فکری و زبانی و با انتشار پنج مجموعه­ی خویش، ابعاد گوناگون اعتراض را به شیوه ­های مختلف، بیان می­ کند. سه مجموعه­ی نخستین او چون آیینه­ای است که منعکس­کننده­ دغدغه­های فردی و اعتراضات شخصیِ زنی تنهاست. شکست در ازدواج، دوری از فرزند، وصف لحظات جانگداز دوری از معشوق، درد غربت، طرد شدن از خانواده، نکوهش خداوند به دلیل ناکامی­ها و شکست در زندگی فردی، بخصوص در مجموعه­ی عصیان، از جمله مضامینی هستند که فضای اعتراضی این سه مجموعه را پر کرده ­اند. زنی بی­پروا که در کنار بیان این احساسات، با محکوم کردن مرد، به­عنوان مسبّب اصلی اسارت، بر او می­شورد. فروغ در دو مجموعه­ی پایانی، از منِ شخصی می­گذرد و به منِ جهانی می­رسد و ابعاد گوناگون اعتراضات اجتماعی و سیاسی را به تصویر می­کشد. اعتراض به سکوت روشن­فکران و بی ­تفاوتی مردم، در قبال جامعه­ پس از کودتا، انتقاد از بی­ عدالتی و فقر، به تصویر کشیدن جامعه­ای با بافت سنتی آمیخته با جهل و خرافات، اعتراض به بی اعتمادی و دروغ، نکوهش زندگی تکراری و مصنوعی در جامعه و در نهایت فریاد بلند تنهایی، یأس و بدبینی، از جمله مضامینی است که فروغ در دو مجموعه­ی پایانی خویش، با به کار بردن واژه ­ها و اوزان مدرن شعری و با رهایی از قالب چارپاره، به تصویر می­کشد. بنابراین پرداختن به مقوله­ی اعتراض در پهنای ادبیات فارسیِ این سرزمین و عوامل تأثیرگذار بر اشعار اعتراض­آمیز فروغ و همچنین بررسی مجموعه آثار فروغ از دیدگاه اعتراضی، به جهت مشخص کردن تحوّل فکری او و در آخر، تشریح  ابعاد گوناگون اعتراض در آثار فروغ از جمله موضوعاتی هستند که فصـل­های دوم تا پنجم این پایـان نـامه را به خـود اختصـاص داده­اند.

     کلـید واژه­هـا : فـروغ فـرخ­زاد، اعــتراض، عصـیان، بی­پـروایی، مــنِ فردی، مــنِ اجتماعی

مقــدمه

در جامعه، زنانی هستند که چون نمی­خواهند خفّاش صفت در تاریکی­ها پروازکنند و میل ندارند که در این راه، ریا و نفاقی به­کاربرند، به مصونیّت ­ظاهری که در پشت نام شوهر دارند، اهمیّت نمی­ دهند و حتّی به حرف مردم و آن­چه به رسوایی تعبیر می­ شود، وقعی نمی­گذارند و زندگی و آرامش ظاهری خود را برهم می­زنند. فروغ فرخ­زاد یکی از این زن­ها بود. با این تفاوت که سرنوشت بسیاری از این زنان، سرگشتگی در زناشویی­های متعدد، با عشق­های بی­فرجام و ماجراهای تلخ و شیرینِ هواهای دل است، تا سرانجام شیارهای شکستگی بر رخسارشان و برف پیری بر سرشان بنشیند و تن تب­دارشان را رفته­رفته به برودت مرگ نزدیک کند؛ اما فروغ به عنوان یک شاعر، پس ­از رهایی از رنجیر زناشویی، دیگر تن به اسیری نداد؛ بلکه عصیان کرد و برای همیشه رها شد و رها زیست؛ زیرا اگر او از شوهر گسست، به شعر پیوست.  پیوند او با شعر، در دالان پرپیچ­ و خم ادبیات این سرزمین، نخستین­ها را درپی­داشت. فروغ­فرخ­زاد نخستین زنی بود که نظام مردسالاری در شعر را درهم شکست. او نخستین زن شاعری بود که در شعر خود، زبان زنانه را به­کاربرد. فروغ اولین کسی بود که در حوزه­ شعر، بی­پروا و با شهامت تمام، با علمِ قرارگرفتن در مقابل تیر طعنه­ها و اتّهامات، از معشوق مرد سخن گفت. او کسی بود که به خود جرأت داد تا در حوزه­ اخلاق، برای نخستین بار در شعر، به تابوشکنی اخلاقی دست ­بزند. او شاعری بود که برای نخستین بار، آداب، رسوم اجتماعی و قراردادهای زندگی زناشویی را درهم شکست. فروغ فرخ­زاد نخستین زنی بود که با شهامت تمام، بسیاری از مفاهیم و مسائل هستی و آفرینش را به چالش کشاند و با زبانی اعتراضی، به گفتگو با خداوند نشست. همه­ی این نخستین­ها، در جامعه­ای با

 

بافت سنّتی و مذهبی، از او شاعری معترض ساخت. از این رو، شعر فروغ، شعر اعتراض است.. شعر فروغ در ذات و سرشت و نهادش، شگفتی اعتراض و فریادی است که از ماهیّت جان و زبان زنانه پرده برداشت و از یگانه زبان و ذهنیّت تغزّلی مردانه، آشنایی­زدایی کرد. همان­گونه که هلن­سیکو، طرف­دار مکتب انتقادی اصالت زن و دیگر هم­اندیشان می­گویند: زن باید خود را از سانسور، رهایی بخشد و شایستگی­های خود، تمنّاهای خود و قلمرو پهناور هستی خود را که مهر و موم نگهداری شده است، بازیابد و به این ترتیب همواره، از سخنی که نظام مردسالار، آن را تنظیم می­ کند، فراتر خواهدرفت و بدین­سان فروغ فراتر رفت و در دوره­ای که زنان در پس پرده­ها و پستوها و حرم­سراها به سرمی­برند و نمی­توانستند موجودیّت مستقلّی داشته باشند، فروغ با زبان اعتراض خویش، با انتشار مجموعه­های شعری خود، قیامی تازه را جان بخشید. فروغ با انتشار اشعارخود و بیان حرف­ها و تجربه­های شخصی وناکامی­های زندگی خویش، عقده­ی دردناک و متورّم سکوت زن ایرانی را که باعث خفقان او شده بود، گشود.ابتدا ذهن و اندیشه­ی او در سه مجموعه­ی شعری نخستین خود یعنی سایه، دیوار و عصیان، از ناکامی­های شخصی زندگی خویش، با زبان اعتراض پرده برداشت و سپس همان ذهن که در مجموعه­ی پایانیِ تولدی دیگر و ایمان بیاوریم به آغاز فصل سرد، مظهر تجلّی اندیشه و عاطفه­ی انسانی و اجتماعی شده بود، فروغ را وا داشت تا از فضای مضامین شخصی و فردی که از تمنیّات و احساسات او برمی­خاست، فراتر رود و به اجتماع پیوند خورد و دردِ اجتماع و نابسامانی­های رشدیافته در آن را با زبان اعتراضی و دردآلود فریاد زند؛ ولی افسوس که در اوج شکوه و اعتراض بود که ناگاه دست تقدیر و سرنوشت، او را از ادامه­ فریادهایش بازداشت و وجودش را از پیکره­ی ادبیات اعتراض جدا ساخت؛ اما اعتراضش و نامش هنوز در گوش انسان­های دردکشیده و مظلوم تاریخ، طنین­افکن است.

-1- بیان مساله

شاعران و نویسندگان ادبی به دلیل ادراک بالاتر نسبت به سایراقشار جامعه، گاه به دلیل داشتن مشکلات فردی و گاه با درک نابسامانی­های جامعه و با احساس تعـهّد نسبت به اقشــار جامعه، اعتراض و درد خویش را در قالب اثری هنری عرضه می­ کنند که تاثیر آن بسیار بیشتر از بیان عادی مسأله است. در این میان، شعر یکی از قالب های هنری است که با به کارگیری زبان و قالبی آهنگین و موزون، راه نفوذ خود را تا عمق جان شنونده،­ در زمان­ها و مکان­های مختلف بازمی­ کند و رسالت خود را بهتر به انجام می­رساند. در ادب کهن فارسی، اگرچه می­توان عنصر اعتراض را دید و صدای شاعران معترض را شنید؛ اما هیچ گاه اعتراضشان به گفتمان تبدیل نشده و اعتراض آن­ها، غالبا به صورت پند و اندرز، و