چکیده

ادبیات را آیینه ی بازتاب موضوعات اجتماعی می­دانند و برای بررسی تحولات و دگرگونی­های یک سرزمین در ادوار مختلف، آثار ادبی آن ملت را یکی از منابع مهم به شمار می آورند؛ زیرا یکی از ابعاد شخصیتی شاعران و نویسندگان را می­توان هنرمندان مورخ دانست و بخش­هایی از آثارشان را هنر تاریخی یا تاریخ به زبان هنر به شمار آورد که علاوه بر بازتاب وضعیت سیاسی- اجتماعی به طرح انتقادات نیز روی می­آورند. انتقاد سازنده، مبارزه با پلیدی­ها و کج روی­ها و هدف آن اصلاح معایب و کاستی­هاست. قیصر امین­پور از شاعران معاصر است که مضامین اغلب اشعارش را به موضوعات اجتماعی اختصاص داده است. در ادوار آغازین شاعری او، محتوای شعرش آرمان­گرایانه بوده که به تدریج به سوی واقع گرایی، انسان مداری و جزیی نگری معطوف شده و از شعارگرایی در اشعارش کاسته و با واقعیت­های پیرامون خود همراه گردیده است. امین­پور با مشاهده­ ناهنجاری­ها، کج روی­ها، و تضاد در ارزش­های اجتماعی به انتقاد بر می خیزد و درون مایه ی انتقادات او را می توان در موضوعات اجتماعی، سیاسی، فرهنگی، دینی- عرفانی مورد برسی قرار داد. در بُعد اجتماعی به انتقاد از آسیب­های اجتماعی، ظلم و بی عدالتی، نبود ارزش­های فردی و اجتماعی می پردازد و آن را در سه دوره­ انقلاب، دفاع مقدس و پس از دفاع مقدس مورد توجه قرار می دهد. در انتقادات سیاسی به نقد از دو موضوع عمده روی می آورد: یکی عدم آزادی و دیگری، جناح بندی­های سیاسی. در بعد فرهنگی، اصول اخلاقی و فرهنگی شاعران و فراموشی آرمان­گرایی را به انتقاد می گیرد. در محور دینی- عرفانی به نقد عدم خودشناسی، وابستگی و دلبستگی های دنیوی، عدم توجه به مرگ و آخرت اندیشی، سطحی نگری در دین، تظاهر و ریاکاری می پردازد. روش انتقاد او در پاره ای از موارد طنزآمیز است و او احساس می کند با طرح موضوعات جدی به صورت شوخی در اصلاح ناهنجاری های اجتماعی بیشتر می تواند مؤثر واقع شود. عوامل ناهنجاری های اجتماعی، مروّجان بی عدالتی و پارتی بازی، دینداران ریاکار و سیاستمداران بد کردار و بی کردار، مهم ترین آماج­های انتقادات قیصر امین پور به شمار می آیند.

کلید واژه:

قیصر امین­پور، اشعار، انتقاد، اصلاح، جامعه، سیاست.

 

فهرست

فصل اول: طرح پژوهش…………………………………………………………………………………………………

 

1 1-1. بیان مسئله…………………………………………………………………………………………………………….

 

2 1-2. سوأل پژوهش……………………………………………………………………………………………………….

 

3 1-3. پیشینه­ی پژوهش……………………………………………………………………………………………………

 

3 1-4. حدود پژوهش……………………………………………………………………………………………………….

 

5 1-5. اهداف پژوهش……………………………………………………………………………………………………..

 

5 1-6. فصل­های پایان نامه …………………………………………………………………………………………………

 

5 1-7. روش شناسی پژوهش…………………………………………………………………………………………….

 

6 فصل دوم: چارچوب مفهومی…………………………………………………………………………………………..

 

7 2-1. ادبیات اجتماعی…………………………………………………………………………………………………….

 

8 2-1-1. جامعه………………………………………………………………………………………………………………

 

11 2-1-2. اخلاق………………………………………………………………………………………………………………

 

13 2-2. نقد و انتقاد……………………………………………………………………………………………………………

 

15 2-2-1. ادبیات انتقادی…………………………………………………………………………………………………..

 

18 2-2-1-1. ادبیات انتقادی قبل از مشروطه………………………………………………………………………..

 

18 2-2-1-2. ادبیات انتقادی بعد از مشروطه…………………………………………………………………………

 

21 2-2-3. شیوه ­های انتقاد………………………………………………………………………………………………….

 

26 2-2-3-1. هجو…………………………………………………………………………………………………………….

 

26 2-2-3-2. هزل…………………………………………………………………………………………………………….

 

27 2-2-3-3. طنز………………………………………………………………………………………………………………

 

28 2-2-4. شگردهای طنزپردازی…………………………………………………………………………………………

 

29 2-2-5. درون مایه­های انتقاد…………………………………………………………………………………………..

 

30 یادداشت­های فصل دوم…………………………………………………………………………………………………..

 

31 فصل سوم: قیصر امین­پور………………………………………………………………………………………………..

 

32 3-1. قیصر امین­پور………………………………………………………………………………………………………..

 

33 3-2. آثار قیصر امین­پور………………………………………………………………………………………………….

 

34 3-3. اندیشه­ی امین­پور…………………………………………………………………………………………………..

 

 

34 3-3-1. دوران انقلاب و دفاع مقدس……………………………………………………………………………….

 

36 3-3-2. بعد از دفاع مقدس……………………………………………………………………………………………..

 

37 فصل چهارم: بررسی دیدگاه ­های انتقادی در اشعار قیصر امین­پور……………………………………

 

38 4. انتقادات قیصر امین­پور……………………………………………………………………………………………….

 

39 بخش اول: انتقادات اجتماعی…………………………………………………………………………………………..

 

40 4-1. انتقادات اجتماعی…………………………………………………………………………………………………..

 

41 4-1-1. انقلاب……………………………………………………………………………………………………………..

 

42 4-1-1-1. نظام پادشاهی………………………………………………………………………………………………..

 

42 4-1-2. دفاع مقدس………………………………………………………………………………………………………

 

44 4-1-2-1. تجاوز دشمن به کشور……………………………………………………………………………………

 

44 4-1-2-2. آسیب جنگ بر کودکان…………………………………………………………………………………..

 

45 4-1-2-3. جنگ طلبی…………………………………………………………………………………………………..

 

47 4-1-2-4. مدعیان…………………………………………………………………………………………………………

 

49 4-1-2-5. عدم درک شهادت………………………………………………………………………………………….

 

50 4-1-3. پس از دفاع مقدس…………………………………………………………………………………………….

 

51 4-1-3-1. انتقاد از سبز فایل……………………………………………………………………………………….

 

52 4-1-3-1-1. تقابل بین زندگی روستایی و شهری……………………………………………………………..

 

52 4-1-3-1-2. بی تفاوتی در عصر امروز……………………………………………………………………………

 

62 4-1-3-2. انتقاد از بی عدالتی­های اجتماعی………………………………………………………………………

 

63 4-1-3-2-1. انتقاد به رابطه و پارتی………………………………………………………………………………..

 

63 4-1-3-3. انتقاد از بزرگ­سالی و عقل­گرایی……………………………………………………………………..

 

64 بخش دوم: انتقادات سیاسی…………………………………………………………………………………………….

 

69 4-2. انتقادات سیاسی……………………………………………………………………………………………………..

 

70 4-2-1. انتقاد از عدم آزادی…………………………………………………………………………………………….

 

70 4-2-1-1. عدم آزادی بیان……………………………………………………………………………………………..

 

71 4-2-1-2. عدم آزادی عمل…………………………………………………………………………………………….

 

75 4-2-2. انتقاد از جناح­های سیاسی…………………………………………………………………………………..

 

82 بخش سوم: انتقادات فرهنگی…………………………………………………………………………………………..

 

83 4-3. انتقادات فرهنگی……………………………………………………………………………………………………

 

84 4-3-1. انتقاد از شاعران…………………………………………………………………………………………………

 

85 4-3-2. انتقاد از فراموشی آرمان­گرایی………………………………………………………………………………

 

88 بخش چهارم: انتقادات دینی- عرفانی………………………………………………………………………………..

 

90 4-4. انتقادات دینی- عرفانی……………………………………………………………………………………………

 

91 4-4-1. عدم خودشناسی………………………………………………………………………………………………..

 

92 4-4-2. وابستگی­ها و دلبستگی­های دنیوی………………………………………………………………………..

 

94 4-4-3. عدم توجه به مرگ و آخرت اندیشی…………………………………………………………………….

 

96 4-4-4. سطحی نگری در دین. ………………………………………………………………………………………

 

97 4-4-5. انتقاد به تظاهر و ریاکاری……………………………………………………………………………………

 

99 بخش پنجم: انتقادات طنزآمیز…………………………………………………………………………………………..

 

101 4-5. انتقادات طنزآمیز…………………………………………………………………………………………………….

 

102 4-5-1. موضوعات سیاسی- اجتماعی……………………………………………………………………………..

 

104 4-5-1-1. عدم آزادی……………………………………………………………………………………………………

 

104 4-5-1-2. نابه سامانی­های اجتماعی………………………………………………………………………………..

 

106 4-5-2. موضوعات دینی………………………………………………………………………………………………..

 

109 4-5-3. موضوعات شخصی و فردی (حدیث نفس) …………………………………………………………

 

110 فصل پنجم: نتیجه گیری………………………………………………………………………………………………….

 

113 5. نتیجه گیری……………………………………………………………………………………………………………….

 

114 نمودار……………………………………………………………………………………………………………………………

 

118 فهرست منابع و مآخذ……………………………………………………………………………………………………..

 

119

 

 

.بیان مسئله:

صرف­نظر از اهداف و کارکرد­های هنری و زیبایی‌شناسی ادبیات و آثار ادبی، آن را برای تسهیل تکامل جوامع بشری و ابزاری برای مبارزه با ناهنجاری­ها و کج­روی­های اجتماعی دانسته و گفته­اند ادبیات «مفهومی است که هر صاحب نظری آن را به‌گونه‌ای هماهنگ با جهان­بینی اجتماعی، علمی و مذهبی خویش تعبیر نموده … رسالت حقیقی آن روشنگری اذهان و تلطیف احساسات بشری و بارور ساختن امیال پاک مهرورزی و همدردی میان انسان­ها و به کلامی ارج نهادن به آرمان­های والای انسانیت است» (عزب‌دفتری،12:1363) و «اثر ادبی وقتی به وجود می‌آید که نویسنده‌ای قادر باشد حقیقتی را آشکار کند و بپذیراند، یعنی حقیقت رابطه‌اش را با جهان» (نجفی،159:1364)، ازاین‌رو، کار یک نویسنده یا شاعر بیان ناگفته‌ها است؛ ناگفته‌هایی که هر کس قادر به بیان آن نیست؛ این ناگفته‌ها گاهی جنبه­ انتقادی دارند و این انتقادات گاهی با زبان تند و صریح بیان می­ شود و گاهی با کنایه و ابهام که این دو بستگی به شرایط شاعر یا محیط اجتماعی او دارد، اما شاعری که به انتقاد روی می­آورد، درواقع تضادها و هرج‌ومرج‌های سیاسی-اجتماعی را دستاویز و موضوع انتقادات خویش قرار می­دهد و آن را شیوه­ای برای نوگرایی، نواندیشی و نوسازی و در کوتاه سخن، اصلاح ساختارها و رفتارهای اجتماعی می­سازد. ازاین‌رو، آثار انتقادی غالباً زبان طنز به خود می­گیرند. شاعران نوپرداز بیشتر از شاعران کلاسیک، واقعیات پیرامون خویش را مورد توجه قرار می­ دهند و خود را متعهد به بیان آن می­دانند. قیصر امین­پور به اقتضای تعهد و رسالت شاعری با بیان برخی از مسائل انتقادی به انعکاس و تصویرگری­ کژی­ها و نارسایی­های موجود در جامعه خود پرداخته است و در میان شاعران معاصر از جمله کسانی است که در آثارش دیدگاه ­های انتقادی دارد و می­توان آن­ها را در چند ابعاد از جمله اجتماعی، سیاسی، فرهنگی، دینی- عرفانی، مورد بررسی قرار داد و از طنز نیز برای مطرح کردن بعضی از انتقادات خود بهره برد و این پایان نامه بررسی آن­ها را موضوع خود قرار داده است.

2.1.سؤال‏های پژوهش‏:

1. درون­مایه­های انتقادات قیصر امین­پور چیست؟
2. آماج انتقادات قیصر امین­پور چه کسانی هستند؟

3.1. پیشینه پژوهش:

اگرچه آثار زیادی درباره قیصر امین­پور به رشته تحریر درآمد ولیکن از بعد انتقاد، پژوهشی بدان نپرداخته است، حال این­که چند پژوهشی در قالب کتاب و مقاله در مورد اندیشه و سبک قیصر امین­پور نوشته شده که به قرار زیر می­توان عنوان کرد:

1. درگاهی، زین العابدین، آزادی در سروده­های قیصر امین­پور، در این مقاله نخست نکاتی در مورد مفهوم آزادی بیان شده است و آن­گاه پس از بیان انواع آزادی از جمله آزادی شخصی، فکری، اقتصادی، اجتماعی به ریشه ­های آن پرداخته شده است و سپس آزادی در سروده­های قیصر امین­پور که جزء دغدغه­های شاعر به شمار می­رفت، مورد بررسی قرار گرفت. در این پژوهش روشن شده که آزادی در نگاه امین­پور با برداشت­های مختلفی صورت گرفته است؛ رهایی از اسارت دشمن به ویژه در بحبوحه­ی جنگ، رهایی نفس از تعلقات در اواخر جنگ و سال­های آغازین پس از جنگ، آزادی انسان در مفهوم اجتماعی و سال­های پس از جنگ. و در این مقاله مجموعه سروده­های امین­پور با روش توصیفی- تحلیلی به ترتیب انتشار مورد بررسی قرار گرفت و سیر اندیشه­ی شاعر نیز نسبت به مفهوم آزادی مشخص گردید.
2. ترابی، سید ضیاءالدین، نقد نخستین مجموعه­ی شعر قیصر امین­پور، نویسنده در این نوشته به نقد و بررسی مجموعه­ی شعر تنفس صبح، از دیدگاه مختلف پرداخته است. ابتدا به نقد زبانی پرداخته و زبان ساده و فضای شفاف و