آذر ماه 1392

 

 

 

 

فهرست مطالب

عنوان                                                                                                                   صفحه    

مقدمه…………………………………………………………………………………………………………………………………………………………1                                                                         

فصل اول – طرح تحقیق

1-1 بیان مسئله ……………………………………………………………………………………………………………………………………….4

1-2 اهمیت و ارزش تحقیق……………………………………………………………………………………………………………………..5

1-3  پیشینه تحقیق…………………………………………………………………………………………………………………………………8

1-4 اهداف تحقیق…………………………………………………………………………………………………………………………………..12

1-4-1 هدف کلی تحقیق………………………………………………………………………………………………………………………..13

1-4-2 اهدف جزیی تحقیق…………………………………………………………………………………………………………………….13

1-5  سؤالات پژوهشی…………………………………………………………………………………………………………………………. 13

1-6 روش تحقیق……………………………………………………………………………………………………………………………………..13

1-7 کاربرد نتایج تحقیق………………………………………………………………………………………………………………………….14

1-8  مشکلات…………………………………………………………………………………………………………………………………………..14

فصل دوم – مبانی نظری تحقیق

2-1 مقدمه………………………………………………………………………………………………………………………………………………….18

2-2 تعاریف……………………………………………………………………………………………………………………………………………..18

2-2-1 خطر……………………………………………………………………………………………………………………………………………18

2-2-2 مخاطرات طبیعی……………………………………………………………………………………………………………………….19

2-2-3بحران………………………………………………………………………………………………………………………………………….19

2-2-4مدیریت بحران……………………………………………………………………………………………………………………………20

2-2-5واکنش بحران…………………………………………………………………………………………………………………………….20

2-2-6پایگاه‌های پشتیبانی مدیریت بحران…………………………………………………………………………………………20

2-2-6-1پایگاه‌های ویژه………………………………………………………………………………………………………………….20

2-2-6-2 پایگاه های چندمنظوره……………………………………………………………………………………………………20

2-2-7مکان یابی………………………………………………………………………………………………………………………………21

2-2-8 تقسیم بندی کلی بحران ها………………………………………………………………………………………………..21

2-2-9 ارزیابی بحران………………………………………………………………………………………………………………………23

2-2-10 جنبه های اجتماعی و مشارکت در ریسک………………………………………………………………………24

2-2-11 هدف از ایجاد پایگاه های پشتیبانی مدیریت بحران……………………………………………………….26

2-2-12 كاركرد های پایگاه پشتیبانی مدیریت بحران………………………………………………………………….27

2-2-13 مدیریت و کارکنان پایگاه های چند منظوره………………………………………………………………….27

2-2-14 سیستم اطلاعات جغرافیایی(GIS)…………………………………………………………………………………28

2-3 پویش تاریخی مکان یابی………………………………………………………………………………………………………29

2-4 نظریه های مکان یابی……………………………………………………………………………………………………………29

2-4-1 نظریه ی وان تونن……………………………………………………………………………………………………………30

2-4-2 نظریه مکان یابی بر مبنای مسائل زیست محیطی………………………………………………………….30

2-4-3 تئوری آکتور…………………………………………………………………………………………………………………….30

2-5 کاربرد مدل در جغرافیا………………………………………………………………………………………………………..31

2-6 مدل های مکان یابی……………………………………………………………………………………………………………32

2-6-1 مدل منطق بولین……………………………………………………………………………………………………………33

2-6-2 مدل همپوشانی شاخص ها…………………………………………………………………………………………….33

2-6-3 مدل منطق فازی……………………………………………………………………………………………………………34

2-6-4 مدل احتمالی بیزین………………………………………………………………………………………………………34

2-6-5 مدل های وزن دهی به معیارها…………………………………………………………………………………….35

2-6-6 مدل سطح جاذبه………………………………………………………………………………………………………….35

2-6-7 مدل های روی هم گذاری و ترکیب لایه های اطلاعاتی با هم دیگر……………………………..36

2-6-8 مدل فرایند تحلیل سلسله مراتبی (AHP) …………………………………………………………………….38

2-6-9 مدل مکانیابی تخصیص…………………………………………………………………………………………………….38

2-7 شاخص های مکان یابی………………………………………………………………………………………………………..39

2-7-1 ماتریس سازگاری…………………………………………………………………………………………………………….39

2-7-2 ماتریس ظرفیت……………………………………………………………………………………………………………….40

2-7-3 ماتریس مطلوبیت…………………………………………………………………………………………………………….40

2-7-4 ماتریس وابستگی…………………………………………………………………………………………………………….40

2-8 توابع GIS…………………………………………………………………………………………………………………………….41

2-8-1 توابع پیوستگی………………………………………………………………………………………………………………..41

2-8-2 عملیات همسایگی…………………………………………………………………………………………………………..42

2-8-3 پلیگون های تیسن………………………………………………………………………………………………………….42

2-9 کاربرد GIS در مدیریت بحران……………………………………………………………………………………………43

2-10 مکان گزینی به روش GIS ……………………………………………………………………………………………..43

 

2-11 جمع بندی……………………………………………………………………………………………………………………….44

 

فصل سوم : روش شناسی و ویژگی‌های جغرافیایی

3-1 مقدمه………………………………………………………………………………………………………………………………..46

3-2  سؤالات پژوهشی ……………………………………………………………………………………………………………..47

3-3  متغیر‌های استفاده شده……………………………………………………………………………………………………47

3-4 روش تحقیق……………………………………………………………………………………………………………………..48

3-4-1  اصول فرایند تحلیل سلسله مراتبی…………………………………………………………………………..49

3-4-2  مزایای فرایند تحلیل سلسله مراتبی………………………………………………………………………..49

3-4-3  مراحل فرایند تحلیل سلسله مراتبی…………………………………………………………………………….51

3-4-3-1  برپایی یک ساختار و قالب درختی و رده‌ای…………………………………………………………….51

3-4-3-2  تبیین ضریب اهمیت معیارها و زیر معیارها از طریق مقایسه زوجی…………………….51

3-4-3-3  عملیات وزن دهی معیارها………………………………………………………………………………………..52

3-4-3-4  برقراری سازگاری در قضاوت ها………………………………………………………………………………..54

3-5  نرم افزار Expert choice……………………………………………………………………………………………….54

3-6  معرفی قلمرو پژوهش………………………………………………………………………………………………………….55

3-6-1  ویژگی‌های جغرافیای طبیعی…………………………………………………………………………………………55

3-6-1- 1  وضعیت آب و هوای شهر سمیرم……………………………………………………………………………..55

3-6-1- 2  منابع آب و نحوةتأمین آن برای شهر……………………………………………………………………….56

3-6-1-2- 1  آبهای زیر زمینی…………………………………………………………………………………………………..56

3-6-1-2- 2  آبهای سطحی……………………………………………………………………………………………………….57

3-6-1- 3  توپوگرافی و ژئومورفولوژی شهرستان……………………………………………………………………….57

3-6-1-3- 1 زمین شناسی وضعیت لرزه خیزی در شهرستا……………………………………………………..58

3-6-1-3-2 مهمترین گسل‌های شهرستان سمیرم…………………………………………………………………..60

3-6-1-3-3  زمین‌لرزه‌های ثبت شده ………………………………………………………………………………………61

3-6-1-4 پوشش گیاهی منطقه…………………………………………………………………………………………………62

3-6-2 حدود و وسعت شهر سمیرم…………………………………………………………………………………………….62

3-6-3  ویژگی های جغرافیای انسانی…………………………………………………………………………………………63

3-6- 3-1  جغرافیای تاریخی………………………………………………………………………………………………………63

3-6-3-1-1 پیشینة تاریخی……………………………………………………………………………………………………….63

3-6-3-1- 2  وجه تسمیه…………………………………………………………………………………………………………..64

3-6-3- 2  ترکیب قومی و زبان مردم سمیرم…………………………. ………………………………………………..65

3-6-3- 3  تحولات جمعیتی شهرستان………………………………………………………………………………………65

3-6-3-3-1 ترکیب جنسی جمعیت……………………………………………………………………………………………66

3-6-3-3-2 توزیع جمعیت شاغل در شهر سمیرم سال 1390……………………………………………….67

3-6-3-4  بخش های عمدة اقتصادی شهرستان…………………………………………………………………………67

3-6-3-4-1 کشاورزی………………………………………………………………………………………………………………….67

3-6-3-4-2  خدمات……………………………………………………………………………………………………………………68

3-6-3-4-3  صنعت……………………………………………………………………………………………………………………..69

3-6-3-4-4  معادن………………………………………………………………………………………………………………………69

3-7 جمع بندی……………………………………………………………………………………………………………………………..69

فصل چهارم : تجزیه و تحلیل اطلاعات جهت مکان یابی پایگاه های پشتیبانی مدیریت بحران

4-1 مقدمه………………………………………………………………………………………………………………………………………72

4-2 معرفی پایگاه های پشتیبانی مدیریت بحران………………………………………………………………………….72

4-3 شناسایی معیارهای مؤثر در مکان یابی پایگاه های پشتیبانی مدیریت بحران…………………….73

4-3-1 معیار سازگاری…………………………………………………………………………………………………………………….75

4-3-1-1 کاربری مسکونی……………………………………………………………………………………………………………..76

4-3-1-2 بیمارستان……………………………………………………………………………………………………………………….78

4-3-1-3 فضای سبز………………………………………………………………………………………………………………………80

4-3-1-4 کاربری فرهنگی……………………………………………………………………………………………………………..81

4-3-1-5 کاربری ورزشی……………………………………………………………………………………………………………….82

4-3-1-6 آتش نشانی……………………………………………………………………………………………………………………..82

4-3-1-7 آموزشی…………………………………………………………………………………………………………………………..84

4-3-2 معرفی زیرمعیارهای ناسازگار………………………………………………………………………………………………85

4-3-2-1 جایگاه توزیع بنزین و گاز……………………………………………………………………………………………….85

4-3-3 معیار دسترسی………………………………………………………………………………………………………………………..85

4-3-4 تراکم جمعیت…………………………………………………………………………………………………………………………87

4-3-5 مساحت کاربری……………………………………………………………………………………………………………………..88

4-3-6 گسل………………………………………………………………………………………………………………………………………88

4-4 معرفی سایر پایگاه‌های پشتیبانی مدیریت بحران……………………………………………………………………..90

4-4-1 هلال احمر……………………………………………………………………………………………………………………………..90

4-4-2 داروخانه…………………………………………………………………………………………………………………………………92

4-4-3 مرکز پلیس……………………………………………………………………………………………………………………………92

4-5 آماد ه سازی لایه‌های اطلاعاتی………………………………………………………………………………………………..93

4-6 وزن دهی به معیارها و زیر معیارها در مدل AHP…………………………………………………………………94

4-7  تشکیل ماتریس مقایسات زوجی معیارهای مکان یابی پایگاه های پشتیبانی مدیریت بحران

………………………………………………………………………………………………………………………………………………………….95

4-8 تلفیق AHP با سیستم اطلاعات جغرافیایی( GIS) …………………………………………………………….100

4-9 جمع بندی……………………………………………………………………………………………………………………………..101

فصل پنجم : پاسخ به سؤالات پژوهشی، نتیجه گیری و ارائه ی پیشنهادات

5-1 مقدمه……………………………………………………………………………………………………………………………………..104

5-2 پاسخ به سؤالات پژوهشی………………………………………………………………………………………………………104

5-3 نتیجه گیری…………………………………………………………………………………………………………………………..106

5-4 پیشنهادات……………………………………………………………………………………………………………………………..111

ضمائم…………………………………………………………………………………………………………………………………………….113

منابع و مآخذ…………………………………………………………………………………………………………………………………….119

 

 

فهرست جداول

           عنوان                                                                                                               صفحه                                                                                                                                    

جدول 3-1 معیارها و ضوابط مکان یابی مراکز امداد رسانی…………………………………………………………………48

جدول 3-2  طیف درجه بندی در فرایند تحلیل سلسله مراتبی…………………………………………………………..52

جدول 3-3 محاسبه وزن ها در روش فرایند تحلیل سلسله مراتبی……………………………………………………..53

جدول 3-4 شاخص تصادفی بودن (R.I) ……………………………………………………………………………………………..54

جدول 3-5 نسبت جنسی در شهر سمیرم (1385 – 1335) …………………………………………………………..66

جدول 3-6 توزیع جمعیت شاغل در بخش‌های مختلف اقتصادی در شهر سمیرم سال 1390……….67

جدول 4-1 شعاع دسترسی به تجهیزات مدیریت بحران……………………………………………………………………….73

جدول 4-2 معیارها و ضوابط مکان یابی مراکز امداد رسانی…………………………………………………………………..74

جدول 4-3 ماتریس مقایسات زوجی معیارهای مکان یابی پایگاه های مدیریت بحران………………………95

جدول 4-4 ماتریس مقایسات زوجی زیر معیارهای معیار کاربری سازگار……………………………………………97

جدول 4-5 ماتریس مقایسات زوجی زیر معیارهای معیار کاربری ناسازگار…………………………………………98

جدول 4-6 ماتریس مقایسات زوجی زیر معیارهای معیار دسترسی ………………………………………………….98

 

فهرست نقشه ها

عنوان                                                                                                              صفحه

نقشه 4-1 پراکندگی کاربری مسکونی در شهر سمیرم…………………………………………………………………64

نقشه 4-2 پایگاه‌های پشتیبانی مدیریت بحران شهر سمیرم……………………………………………………….66

نقشه 4-3 طبقه بندی خیابان ها در شهر سمیرم…………………………………………………………………………77

نقشه 4-4 طبقه بندی انواع تراکم ها در شهر سمیرم…………………………………………………………………..79

نقشه 4-5 مکان های پیشنهادی برای پایگاه های پشتیبانی مدیریت بحران شهر سمیرم……….92

 

 

 

فهرست نمودارها

عنوان                                                                                                                                 صفحه

نمودار 4-1 نمودار سلسله مراتبی پارامترهای قابل بررسی جهت مکان یابی پایگاه های پشتیبانی مدیریت بحران………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………75

نمودار 4-2 وزن نسبی معیارهای مکان یابی پایگاه هایپشتیبانی مدیریت بحران…………………………………96

نمودار 4-3 وزن نسبی زیر معیارهای معیار کاربری های سازگار……………………………………………………………97

نمودار 4-4 وزن نسبی زیر معیارهای معیار کاربری های ناسازگار…………………………………………………………98

نمودار 4-5 وزن نسبی زیر معیارهای معیار دسترسی …………………………………………………………………………..99

نمودار 4-6 وزن نهایی عناصر مکان یابی پایگاه های پشتیبانی مدیریت بحران………………………………….99

 

مقدمه

بلایای طبیعی همواره به عنوان پدیده ای طبیعی در طول حیات كره زمین وجود داشته و خواهند داشت. وقوع بلایای طبیعی نظیر سیل، زلزله، طوفان و غیره در اغلب موارد اثرات مخربی بر سکونتگاه‌های انسانی و تلفات سنگینی بر ساكنان آن‌ ها گذاشته‌اند. ساختمان‌ها و زیرساخت‌های این گونه مناطق را نابود ساخته و پیامدهای ناگوار اقتصادی و اجتماعی بر شهرها و كشورها تحمیل كرده است. با وجود پیشرفت­های علمی فراوان، هنوز بشر قادر به جلوگیری و مقاومت در برابر این رخدادهای طبیعی نیست (قنواتی و همکاران، 1388: 16).  مدیریت بلایای طبیعی و توسعه پایدار، امروزه به عنوان موضوعی یکپارچه در نظر گرفته می­ شود. با توجه به محدود بودن منابع، توسعه واقعی بدون یکپارچگی با برنامه های کاهش بلایای طبیعی امکان پذیر نخواهد بود(هادیزاده، 1386: 29). زلزله بعنوان یک پدیده طبیعی به خودی خود نتایج نامطلوبی در پی ندارد. آنچه از این پدیده یک فاجعه می‌سازد، عدم پیشگیری از تأثیر و عدم آمادگی جهت مقابله با عواقب آن است. بنابراین، یكی از ضروری‌ترین اقدامات به كارگیری “اصول مدیریت بحران” است(شادی طلب،124:1371). اقدامات مدیریت بحران را می‌توان در سه بخش  1- پیشگیری 2- واکنش 3- بازسازی خلاصه کرد(درابک، 1383: 190) از همین رو عنوان مهم‌ترین بحث در استراتژی کاهش اثرات زلزله است(مك نامارا،689:1387). پایگاه های پشتیبانی مدیریت بحران به ویژه در شرایط بحرانی نقش بسیار مهمی را در سازماندهی و مدیریت بحران بر عهده دارند، لذا لازم است که با بررسی دقیق و مطالعه ای جامع، مکانی مناسب برای احداث این نوع از کاربری ها در سطح شهر سمیرم انتخاب گردد تا در جهت ارتقاء کارآمدی و بهره برداری از آن مؤثر واقع شود. در پهنه بندی خطر زمین لرزه در ایران، شهر سمیرم یکی از شهرهای ایران است که در جایگاه پهنه بندی با خطر نسبی بالایی قرار دارد. گسل شمال غربی – جنوب شرقی سمیرم در مجاورت بلافصل شهر قرار گرفته و در مناطقی نیز، شهر در امتداد این گسل بنا شده است(طرح جامع شهر سمیرم، 1379: 20).

هدف این پژوهش انتخاب مناسب ترین مكان جهت استقرار پایگاه های پشتیبانی مدیریت بحران در سطح شهر سمیرم می باشد.

فصل اول این مجموعه شامل طرح تحقیق می باشد. در این فصل به بیان مسأله، اهمیت و ضرورت تحقیق، اهداف، سؤالات پژوهشی، پیشینه و مشکلات و محدودیت های تحقیق پرداخته شده است. در فصل دوم مفاهیم و مبانی نظری موضوع ذکر شده است. در فصل سوم روش تحقیق استفاده شده در پژوهش و معرفی قلمرو پژوهش مورد بررسی قرار گرفته است. در فصل چهارم ضمن تجزیه و تحلیل و معرفی معیارهای مؤثر در مکان یابی این پایگاه‌ها به مکان یابی پایگاه های پشتیبانی مدیریت بحران در شهر سمیرم پرداخته شد و در نهایت در فصل پنجم پاسخ به سؤالات پژوهشی، نتیجه گیری و ارائه پیشنهادات صورت گرفته است.

 

 

فصل اول

طرح تحقیق

 

1-1 بیان مسأله

حوادث یا مخاطرات طبیعی پدیده هایی هستند که همه ساله در گوشه و کنار جهان رخ می دهند و تبعات زیانباری را به همراه دارند و انسان در وقوع آن نقشی ندارد ولی در کنترل و ایجاد راهکار‌هایی جهت به حداقل رساندن آسیب‌های مادی و معنوی آن نقش به سزایی دارد. مخصوصا در دنیای کنونی که جبر‌گرایی محیطی تقریبا مردود شناخته شده و تمامی انسان‌ها به سوی امکان‌گرایی روی آورده‌اند. انسان‌ها و دستاورد‌های علمی و همچنین نیروی عقلانی او می‌تواند اثرات حاصل از این مخاطرات را به حداقل ممکن برساند.

از این رو کشور ایران جزء یکی از کشورهای بلاخیز دنیا به شمار می رود. همانطور که آمار‌ها نشان می‌دهد از 40 نوع بلایای طبیعی که در جهان رخ می دهد، 31 مورد آن در ایران به وقوع می پیوندد. وجود چنین بلایای طبیعی در کشور باعث شده که ایران جزء 10 کشور نخست در زمینه ی بلاخیزی باشد. این خود عاملی برای تلاش  بیشتر در جهت دستیابی عملی به روش‌ها و راهکار‌هایی منسجم جهت مقابله و برخورد منطقی در به حداقل رساندن ابعاد فاجعه آمیز چنین رخداد‌‌هایی است (شجاع‌عراقی و همکاران،42:1390).

به طور طبیعی اولین اقدام انسان در برخورد با بحران و سوانح عبارت است از نجات و کاهش اثرات واقعه که با وجود زمان بسیار کم نیاز به واکنش سریع دارد، واکنش سریع که بخش بسیار مهم مدیریت بحران را تشکیل می دهد.شامل شناسایی، ارزشیابی، تصمیم گیری و اقدامات اضطراری موقت می باشد که تمام مراحل این واکنش در زمان بسیار کوتاه حتی گاهی در چند ساعت صورت می گیرد (فرجی و قرخلو، 144:1388). بنابر این آمادگی و شناخت بحران یکی از وظایف مدیریت است اما از آن مهم تر، پیش بینی و قدرت نگاه به آینده آن، این بحران خواهد بود که چون طوفانی ما را به هر سو که خواهد می کشاند( رودینی، 66:1383).

با توجه به مسائلی که گفته شد، یكی از وظایف اساسی و مهم برنامه ریزان شهری و ناحیه ای، تخصیص زمین به كاربری های گوناگون شهری با توجه به نقش و كاركرد شهر، اقتصاد شهر و همچنین تاثیر عوامل متقابل كاربری ها بر یكدیگر است (آل شیخ و حسینیان، 2:1385)، موضوع مكان یابی بهینه این پایگاه ها با در نظر گرفتن پارامتر ها و عوامل موثر مكانی در این پژوهش، مورد توجه قرار گرفته است.

در نتیجه انتخاب مکان مناسب برای استقرار پایگاه های پشتیبانی مدیریت بحران، مطالعه و بررسی همه جانبه ای را می طلبد، زیرا احداث پایگاه های مذکور در موقعیت های مناسب، سبب افزایش کارایی و بهره وری بیشتر آن در جهت دستیابی به اهداف مورد نظر بخصوص در شرایط بحرانی می باشد.