• بین دو ادبیات روابط تاریخی وجود داشته باشد. (کفافی، ۱۳۸۹، ۱۷)

لذا همین دو اصل از نظر برخی پژوهشگران حوزه ی ادبیات تطبیقی می تواند مشکل ساز باشد. به این معنا که «اختلاف زبان در بین آثار ادبی در پژوهش های تطبیقی می تواند عاملی در وابسته کردن ملل ضعیف به دولت های قدرتمند غربی باشد» (المناصره، ۱۹۸۴، ۱۱۸).
مشکل دیگر در مکتب ادبیّات تطبیقی فرانسه آن است که در این مکتب «به نقد و اثر ادبی پرداخته نمی شود، بلکه تنها خود را در مسایل بیرونی اثر که به تأثیرپذیری و تأثیرگذاری و بررسی منابع و شهرت و انتشار مربوط است، محصور و محدود شده اند»(ولک و وارن، ۱۳۷۳، ص ۴۳).
در مجموع مکتب ادبیات تطیبقی فرانسه را می توان در سه حوز ه ی زیر مورد نقد و بررسی قرار داد:

1. فقدان تعریفی روشن از دو مسأله مهم موضوع و روش این دانش.
2. بی توجهی به اثر ادبی.
3. محوریّت یافتن ملیّت در پژوهش های تطبیقی(حسان، ۱۹۸۳، ۱۵).

۳-۲-۱- مکتب ادبیات تطبیقی امریکایی:

مکتب امریکایی در ادبیات تطبیقی به دنبال انتقادهای شدیدی که به ویژه توسط منتقد و نظریه پرداز امریکایی «رند ولک» در ۱۹۵۸ به مکتب فرانسوی صورت گرفت، به منصه ی ظهور رسید. عمده ی انتقادات «ولک» بر رویکرد تاریخی مکتب فرانسه بوده است.
در این مکتب برخلاف مکتب فرانسه به روابط میان ادبیّات مختلف بر مبنای اصل تأثیر و تأثر توجهی نمی شود. آن چه در این مکتب اصالت دارد، اصل تشابه و همانندی است. «همین اصل تشابه و همانندی موجب شد که در این مکتب ادبیّات با دیگر معارف بشری از جمله هنرهای زیبا مثل نگارگری، معماری، رقص، موسیقی و حتّی بررسی رابطه ادبیات با علوم تجربی نیز در حوزه پژوهش های ادبی و نقدی قرار گرفت ادبیّات تطبیقی در این مکتب با نقد مدرن گره خورده است» (عبومد ۱۹۹۹، ۹۳).
در این مکتب، ادبیّت یک اثر ادبی مرکز توجّه می باشد. منظور از ادبیّت یعنی تمام آن ویژگی هایی که یک اثر را به اثر ادبی تبدیل می سازد. لذا در بررسی و تطبیق آثار ادبی باید به میزان ادبیّت آن توجه داشت نه روابط تاریخی و رابطه تأثیر و تأثّر از نظر پژوهشگران این مکتب، پدیده های ادبی، جریان های ادبی و مکاتب و گونه های ادبی، محدود به زبان و مکان نیستند.
«ادبیّات تطبیقی بی توجهی به موانع سیاسی، نژادی و زبانی به بررسی ادبیّات می پردازد. بررسی تطبیقی نباید در روابط تاریخی محصور بماند، چون، پدیده های بسیار ارزشمند مشابهی در زبان ها یا انواع ادبی رایج (در جهان) وجود دارد که با یکدیگر پیوند تاریخی ندارند. علاوه بر این ادبیّات را نمی توان در تاریخ ادبیّات محدود کرد و نقد ادبی و ادبیّات معاصر را از آن دور نمود» (مکی، ۱۹۸۷، ۱۹۶).
«هنری مارک» به عنوان یکی از پژوهشگران برجسته ی ادبیات تطبیقی امریکایی در تعریف آن می گوید: «ادبیّات تطبیقی یعنی مطالعه ی ادبیّات در فراسوی مرزهای یک کشور و بررسی رابطه ی ادبیات با دیگر حوزه های معرفت بشری مثل هنرها (نقّاشی، پیکرتراش، معماری، موسیقی)، فلسفه، تاریخ، علوم اجتماعی، سیاست، اقتصاد، جامعه شناسی و…) و علوم و ادیان خلاصه این که ادبیّات تطبیقی یعنی مقایسه ی ادبیّات یک کشور با ادبیّات یک یا چند کشور دیگر و هم چنین مقایسه ی ادبیّات با دیگر حوزه های معرفت بشری (خطیب، ۱۹۹۹، ۵۰)
با توجه به تعاریف ارائه شده توسط پژوهشگران ادبیات تطبیقی امریکایی، می توان چنین نتیجه گرفت که ادبیّات تطبیقی از مرزهای محدود تاریخ گرایی و تأثیر و تأثر در ادبیّات ملل مختلف به عرصه ی وسیع تری پای نهاد که مهم ترین ویژگی این مکتب را می توان چنین بیان کرد: ادبیّات تطبیقی امریکایی نوعی مطالعات فرهنگی است و علاوه بر آن بیش تر به نقد ادبی نزدیک تر است تا بررسی تاریخی پدیده های ادبی.

۳-۳- مکتب سوم؛ ادبیّات تطبیقی مارکسیستی:

رویکرد سوم را نمی توان از حیث معرفتی یک مکتب مستقل به حساب آورد، چون تنها به خاطر شباهت های ظاهری با نظریه ی ادبیّات مارکسیستی به مکتب ادبیات اسلاوی یا کشورهای اروپای شرقی معروف است. ظاهراً شباهت های صوری بین نظریه ادبیات مارکسیستی یا ادبیات تطبیقی (آن هم در مکتب فرانسه) موجب راهزنی برخی از پژوهشگران ادبیّات تطبیقی از جمله علوش و عبود شده است.
در این مکتب سوم «بررسی روابط ادبیّات مختلف براساس نقاط مشترک و مشابه میان آنهاست که این نقاط مشترک و مشابه بر اثر بسترهای اقتصادی و اجتماعی مشترک و تأثیر آنها بر ادبیّات و هنرشان بوده است» (علوش،۱۳۷۹، ۷۷).
قائلان به این مکتب متوجه تناقض آشکار میان مکتب ادبیات تطبیقی فرانسه و نظریه ی ادبیات مارکسیستی نشده اند و تنها به شباهت ظاهری این دو مکتب توجه داشته اند.
شباهت ظاهری این دو مکتب آن است که هر دو نگرش تاریخی به ادبیّات دارند. در ماتریالیسم فرهنگی «استقلال و همچنین نبوغ فردی و مؤلف و استقلال اثر ادبی را رد می کنند و متون ادبی را از بافت های تاریخی شان جدایی ناپذیر می دانند. نقش مؤلف کاملاً نادیده گرفته نمی شود، بلکه این شرایط تاریخی است که نقش مؤلف را تعیین می کند» (وسلیم برتنز، ۱۳۸۲، ۲۲۸).
به عبارت دیگر متن ادبی، همیشه بخشی از یک نظام بسیار گسترده فرهنگی، سیاسی، اجتماعی و اقتصادی است. وجه مشترک ادبیات تطبیقی در مکتب فرانسه با نظریه ی ادبی مارکسیستی آن است که هر دو نبوغ و فردیّت را در ادبیات به گونه ای زیر سوال می برند. در مکتب فرانسه، ادبیات تطبیقی همیشه نوعی رابطه آن هم از نوع تأثیرگذاری و تأثیرپذیری وجود دارد و در نظریه ی ادبی مارکسیسم نیز ادبیات اساساً ناشی از زیر ساخت های اجتماعی و اقتصادی است.

۳-۴- ادبیات تطبیقی در ایران معاصر:

اگر از پیشینه تاریخی پژوهشهای تطبیقی در معنای ابتدایی آن در ایران صرف نظرکنیم، در دوره معاصر، ایرانیان قدری دیرتر از اعراب به کاروان «ادبیات تطبیقی» پیوستهاند و شاید اولین کسانی که در دوره معاصر متوجه ادبیات تطبیقی شدهاند، ایرانی نبودهاند، نمونه بارز آن دکتر محمد عمر دودپوتا، نویسنده هندی و مولف کتاب «تاثیر شعر عربی بر تکامل شعر فارسی» است. این کتاب فیالواقع اولین کتابی است که درباره ادبیات تطبیقی ایران و عرب به معنای امروزی آن نوشته شده است (محقق؛ مقاله سخنرانی درباره ادبیات تطبیقی، روزنامه صبح ایران شماره ۳۰۵۴، ۹/۳/۱۳۸۷).
جناب دکتر مهدی محققّ، ادیب و پژوهشگر معاصر بر آن است که ایران بنیانگذار ادبیات تطبیقی است، ایشان میگویند: «این که غربیها پیشگام ادبیات تطبیقی هستند، سخن گزافی بیش نیست، مولوی جلال الدین بلخی از پیشگامان ادبیات تطبیقی در دنیا بوده است، چرا که امروزه همه دنیا زیر سیطره فکری و معنوی او هستند، در ایران بسیاری از شعرا و فلاسفه و نقادان تاکید بر ادبیات تطبیقی داشتهاند؛ به عنوان مثال تطبیق دو شاعر در فرهنگ فارسی وجود دارد، و یا ابوسعید نیشابوری در متاب الأنصاف فی مسائل الخلاف دو مکتب را با هم مقایسه کرده است. در ادبیات تطبیقی زبان و ادب فارسی و عربی، بسیاری از عربها لغات و وزن شعر و ضربالمثلها و مضامین شعری خودشان را از ما ایرانیان اقتباس کردهاند. (همان: ص ۴).
استاد ابوالحسن نجفی، خانم دکتر فاطمه سیاح را نخستین استادی میداند که در میان معاصران به ارائه دروسی در ادبیات تطبیقی پرداخته است، وی مجموعهای با عنوان «مجموعه نقد و سیاحت» تالیف نموده و در آن پیرامون ادبیات تطبیقی سخن گفته است.
اما دکتر سیروس شمسیا، نظریه دیگری دارد. ایشان میگوید: «استادان معاصر ایران، متاسفانه به همه مهارت و استعدادی که در دو ادب فارسی و عربی داشتهاند دست به مطالعه تطبیقی آن نزدهاند. حیرتآور است که زبان و ادبیات دو ملت این همه با هم در آمیخته باشد. ولی در مطالعه تطبیقی آن تقریبا هیچ مأخذ مهم و قابل توجهی در دست نباشد (دودپوتا؛ ص ۱۳).
ایشان در این میان و از باب مثال، از مرحوم بدیع الزمان سنندجی نام میبرد و میگوید: «ایشان با همه اشرافی که در ادب عربی داشت، این کار را نکرد. او اصولاً میلی به تالیف نداشت». و یا مرحوم ملا باقر شریف اردکانی صاحب کتاب ارزشمند «جامع الشواهد»؛ وی با وجود شرح دقیق همه شواهد شعری عربی، هیچ علاقهای برای ذکر معادلهای فارسی بر آن شواهد، حتی به صورت جسته و گریخته از خود نشان نداده است. البته این گفتار به آن معنا نیست که اولاً استادان و ادیبان معاصر ایران، هیچ توجهی به ادبیات تطبیقی ننمودهاند. بلکه توجه ایشان به این موضوع در حد بایسته و شایستهای نبوده است (همان:ص ۱۴).
در میان معاصران ایرانی، گذشته از خانم فاطمه سیاح، میتوان به افراد زیر به عنوان ادیبان معاصری که در پژوهشهای خود، به ادبیات تطبیقی توجه نمودهاند، اشاره نمود.
استاد ابوالحسن نجفی در سالهای ۱۳۴۶-۱۳۴۹ در دانشگاه اصفهان درس ادبیات تطبیقی ارائه کرده است. او متنی مختص با عنوان: «ادبیات تطبیقی» نوشته است، این متن اولین متن چاپ شده به زبان فارسی درباره ادبیات تطبیقی است.
دکتر جواد حدیدی با تالیف کتاب «از سعدی تا آراگون» مطالعه ارزندهای در زمینه ادبیات تطبیقی فارسی و اروپایی تحریر کرده است. او به راستی بزرگترین چهره ادبیات تطبیقی ایران و نماینده راستین مکتب فرانسه بود. بحث پیرامون نقش دکتر جواد حدیدی در رواج علمی ادبیات تطبیقی در ایران معاصر و جایگاه ایشان خود موضوعی جداگانه است( امین مقدسی؛۱۳۸۶: ص۲۸).
عنوان ادبیات تطبیقی در ایران معاصر هم مانند جهان عرب با اظهار نظرهایی مختلف و بعضاً متضاد همراه بوده است. اگر چه در مجموع همان عنوان «ادبیات تطبیقی» مشهور و متداول است. در ایران در دهههای۳۰ به بعد، رشته ادبیات تطبیقی و دروس مربوط به آن در چند دانشگاه مهم کشور ارائه میشد. اگر چه این اقدام مهم ادامه پیدا نکرد واز سال ۱۳۵۷ شمسی به بعد، به طور کلی از حرکت باز ایستاد. اما در چند سال اخیر، بار دیگر توجه به مبحث و جایگاه ادبیات تطبیقی در دانشکدههای ادبیات دانشگاههای کشور در میان استادان ادبیات مطرح گردیده است و کم و بیش کارهایی نیز صورت گرفته و یا در شرف انجام است؛ از جمله ایجاد رشته ادبیات تطبیقی در دانشگاه شهید باهنر کرمان و چند دانشگاه دیگر که این رشته را ایجاد کردهاند (زرین کوب؛ ۱۳۶۹: ص۳۱۳).

۳-۵- بررسی رویکرد گرایی احمد غزالی و مولوی در آثار خود:

بیگمان، ادبیات غنی پارسی با وجود تجلی آثار فاخر شعرا و ادبا از قرون گذشته تا به امروز به عنوان یکی از گرانبهاترین و پرنغزترین شکل ادبیات در سطح بینالملل متجلی گردیده و عمده محبوبیت و مقبولیت عامه آن به دلیل تنوع سبکها و گرایشهای ادبی است که شعرا و ادبای این پهنه سرزمینی در الهامگیری از مراجع طبیعی و رخدادهای پیرامونی توانستهاند به تبیین اندیشه های ذهنی خود در قالب ادبیات نثر و نظم دست یابند (احمدی:۱۱، ۱۳۹۲).
در ادبیات ملل و بخصوص در ادبیات پارسی، از مهمترین زمینههایی که همواره به منظور رصد و پایش سبک معنایی شعرا میتواند وجه مستمسک قرار داشته باشد، بررسی اندیشه ها و تفکرات شاعر و تبیین زوایا ذهنی وی دررابطه با ماهیت اشیاء، مخلوقات، کائنات، جهان پیرامون، دیدگاه های مذهبی، جهانبینی ماوراء و… بوده است که میتواند در ارزیابی همه جانبه آثار ادبی یک شاعر مثمر ثمر باشد.
در ادبیات فارسی، میتوان به کرات به شباهت بسیاری از اندیشه های ادبا در ماهیت بخصوص ادبای نامی سدههای ۵ تا هشتم به طور مثال شیخ احمد غزالی و خواجه مولوی اشاره داشت که خود برگرفته از مضامینی نظیر عشق و عرفان، جهانبینی الهی است. در حقیقت اندیشه های خواجه مولوی را به نوعی تاثیرپذیری از اندیشه های احمد غزالی در باب عرفان و عشق برشمردهاند (اردلان:۸۷، ۱۳۸۵).
از مهمترین شعرا و ادبای پهنه ادبیات پارسی میتوان به مجدالدین ابوالفتح احمد بن محمد غزالی یکی از فقهای بزرگ سده پنجم هجری در مذهب شافعی و زاده توس و نیز خواجه شمس الدین محمد بن بهاءالدّین مولوی شیرازی شاعر بزرگ سده هشتم ایران اشاره داشت.
اندیشه های احمد غزالی را میتوان به وضوح در آثارش بخصوص در کتاب سوانح العشاق به صورت ملموس دریافت که با احساسات و تخیلات شاعرانه گره خورده است. بسیاری از حقایقی که در سوانح بیان شده حاصل تجارب چندین و چند ساله غزالی در امر سیر سلوک است. او نه تنها در مسیر عشق و عرفان صاحب نظر است بلکه یکی از ویژگیهای ممتاز در اندیشه غزالی، تفکرات سیاسی غزالی، آمیختگی اخلاق و سیاست است (تقوی:۴۲، ۱۳۸۴).
غزالی از دریچه مذهب و اخلاق به سیاست مینگرد، از این رو از نظر وی سیاست، علم قدرت وکسب قدرت به تعریف مصطلح نیست، بلکه وسیله اصلاح خلق و هدایت آنان در طریقی است که برای دنیا و آخرت منجی است. در ادامه میتوان اشاره داشت که مراتب بعدی در اندیشه های احمد غزالی عمدتاً میتواند بر مبنای ماهیت سلوک صوفیانه وی و تبین معنایی روندهای ادبی در شعر بر مبنای استعارات و کنایات و به طور کل صنایع ادبی در باب عشق و آن هم عشق عارفانه متجلی ساخت. بسیای از حقایق و اصطلاحات عرفانی در آثار غزالی رنگ و بوی دینی و مضمون الهی دارد.
در ادامه به بررسی اندیشه های مولوی پرداخته شده است.در اندیشه های مولوی، عرفان جایگاه متعالی دارد و وی را به اعماق محصور خشکه مقدسان راهب منش نمیکشاند بلکه اخلاق فردی توأم با اخلاق اجتماعی را در مولوی به تعالی میکشاند تا آنجا که شدیدترین انتقادات به بداخلاقیهای فردی و اجتماعی را میتوان در اشعار مولوی مشاهده کرد. (دشتی:۴۳، ۱۳۸۸)
از دیگر جنبه­ های اندیشه مولوی میتوان به موضوع عشق اشاره داشت. ژرفترین و عمیقترین مفهوم در اشعار مولوی عشق است که میتوان هم رگه هایی از عشق مجازی و هم رشحاتی از عشق حقیقی را در کلام او یافت، خود را بنده عشق میداند و از دیدگاه او عشق روح و حقیت عالم هستی است، عشق است که انگیزه آفرینش است، آدمی و پری همه طفیل هستی عشقاند. باب دیگر اندیشه های مولوی، آزادمنشی متوکل به قضا و قدر الهی است. او مرحله تکمیل سیر متعالی شخصیت انسانی در تقوی و دانش را توکل میداند و تکیه صرف به دانش و اعمال بشری را حتی کفر میپندارد اما از منظری دیگر خود را نوشنده باده الهی الست میداند و در برابر رضای خدا دم برنمیآرد (زرین کوب: ۱۱۸، ۱۳۷۳).
شاید در بررسی اولیه به ماهیت تا حدودی یکسان اندیشه های عرفانی و سلوکانه این دو ادیب شهیر بتوان اشاره داشت، لیک بنا بر اهیمت اندیشه های شعرا و ادبا در بررسی جایگاه آثار آنان و پویش معنایی آن، مقایسه اندیشه مولوی و احمد غزالی میتواند حائز اهمیت باشد.

۳-۶- بررسی زندگینامه و شرح مختصر سبک ادبی مولوی و احمد غزالی:

۳-۶-۱- احمد غزالی:

شیخ المشایخ مجدالدین ابوالفتوح احمدبن محمد غزالى طوسى برادر کهترحجهالاسلام ابوحامد محمدبن محمد غزالى است. وى نیز مانند برادر، آغاز غمر را در تعلیم علوم دینى گذراند و از جملهی فقهاء زمان در مذهب شافعى شد لیکن علاقه و توجه بیشترى به وعظ داشت و گفته اند که او را در وعظ بیانى نیکو بود. احمد غزالى از تاریخ ۴۸۸ تا ۴۹۸ هـ که حجهالاسلام محمد غزالى به سفر ده سالهی خود رفت، به نیابت از او در مدرسهی نظامیهی بغداد تدریس مى کرد. وى در طریقت، پیرو ابوببکر نساج بوده و سلسلهی ذهبیه او را از کبار اقطاب خود شمرده اند و او خود چند تن از مشایخ بزرگ تصوف را تربیت کرده است.
وفاتش در قزوین اتفاق افتاده و این واقعه را به سال ۵۲۰ و ۵۱۷ هـ نوشته اند و اقوال نامعتبر دیگرى نیز در این باره هست. از مهمترین آثارى که به او نسبت داده اند یکی: کتاب لباب الاحیاء است که اختصارى است از کتاب احیاء علوم الدین؛ و دیگر کتاب الذخیره فى علم البصیره؛ و دیگر کتاب بحرالحقیقه است.
در این کتاب اخیر غزالى چنین پنداشته است که براى وصول به مرتبه فنا باید از هفت بحرگذشت، و آنگاه گفته: ”بحر اول معرفت است و گوهر وى یقین است، بحر دوم جلال است و گوهر وى حسرت است، بحر سوم وحدانیت است و گوهر وى حیات، بحر چهارم ربوبیت است و گوهر وى بقا، بحر پنجم الوهیت است و گوهر وى وصال است، بحر ششم جمال است و گوهر وى رعایت، بحر هفتم عزت است و گوهر وى فقر است.“ رساله دیگرى به نام رسالهالعشقیه نیز به شیخ احمد نسبت داده اند.
مهمترین اثر غزالى کتاب سوانح العشاق او است که از آن نسخ متعدد در دست است و به طبع رسیده. این کتاب را غزالى به خواهش یکى از دوستان و پیروان خود در معانى و احوال و اسرار عشق، بدان نحو که مورد توجه و تأمل صوفیان است، نوشته و هر یک از اسرار و معانى را در فصلى مورد بحث قرار داده و در ضمن این فصول تمثیلات کوتاه و حکایات مختصر براى توضیح بیان خود گنجانیده است و به اشعار مختلف از غزل و رباعى پارسى و تازى استشهاد کرده که همه لطیف و دل انگیز است. شیوه انشاء سوانح بسیار ساده و در عین سادگى پرمغز و پرمعنى است.
گرم روى و سوختگى نویسنده از همه جاى کتاب مشهود است و این امر موجب شده که در عبارات سوانح به قدر دیوانى از شعر لطف و حال دیده شود. از احمد غزالى مکاتیبى به فارسى باقى است، این مکتوب ها بر روش مکاتیب مشایخ و علماء عهد، آمیخته به اشارات مختلف از آیات و احادیث، است که در سیاق کلام و با اتصال به اجزاء آن مى آید و در آنها بسیارى از مبانى اعتقادات صوفیه مورد بحث قرار مى گیرد.
احمدغزالى در اثناء کلام خود به اشعار و خاصه رباعى هاى بسیار استشهاد کرده که مسلماً قسمتى از آنها از او است و همه آنها لحن اشعار عرفانى اواخر قرن پنجم و اوایل قرن ششم را دارد.
وى اشعارى را که از دیگران نقل کرده با قید ”گفته است“ و ”مى گوید“ از اشعار خود متمایز ساخته است. در اینجا برخى از ابیاتى را که مسلماً از او است براى ملاحظه نمونه اى از اشعار او نقل مى کنیم:
با عشق روان شد از عدم مرکب ما روشن ز چراغ وصل دایم شب ما
زآن مى که حرام نیست در مذهب ما تا روز اجل خشک نیابى لب ما
از بس که دلم طریق عشقت سپرد اشکم به من و تو برهمى رشک برد
بنگر که بدیده درهمى چون گذرد تا نگذارد که دیده در تو نگرد