با بررسی عوامل اصلی ورود تشیع به منطقه می توان به عوامل چندی هم چون همجواری با قم که یکی از اولین کانون های تشیع ایران است و موقعیت جغرافیای منطقه به عنوان گذرگاه ارتباطی بین همدان و اصفهان و قم و عوامل فرهنگی و اجتماعی موثر در آمادگی ذهنی مردم که زمینه نفوذ این مذهب را مهیا می کرد، اشاره کرد.

تداوم تشیع در فراهان تا دوره صفویه که تشیع در ایران رسمی می شود با فراز و فرود هایی همراه است که علت ان را باید در نوع دیدگاه حاکمان منطقه به این مذهب، سیر مهاجرت علویان به این سرزمین و تبادلات فرهنگی بین فراهان با نواحی همسایه مثل قم و کرج ابودلف، جستجو کرد.

هدف این تحقیق نیز ان است که به بررسی هر کدام از عوامل مذکور و میزان تاثیر آنها بر تحولات مذهبی منطقه بپردازد تا عوامل موثر در تشیع منطقه را مشخص کند.

کلمات کلیدی : تشیع، فراهان، فرهنگ، مذهب

کلیات تحقیق

ارزش و اهمیت تحقیق (اهداف و ضرورت تحقیق)

فراهان از مناطق باستانی استان مرکزی است که از گذشته تاکنون دارای سابقه درخشان در تاریخ ایران است. وجود بزرگانی چون امیرکبیر و قائم‌مقام فراهانی و … نشان از این اهمیت در تاریخ است. از گذشته نیز نام فراهان به‌عنوان یکی از قدیمی‌ترین مکان‌ها، در ایران باستان ریشه دارد و نشان از وجود تمدنی دیرینه در این سرزمین است. یکی از موارد مهم این برتری، تشیع فراهان است که از گذشته‌ای دور این منطقه به تشیع معروف بوده و همواره در تاریخ، نام آن جزء سرزمین‌های شیعه به شمار می‌آمده است.

بررسی تشیع منطقه می‌توانست از موضوعات اساسی و مهم در تاریخ فراهان باشد و با توجه به این‌که تحقیق کامل و جامعی در این زمینه صورت نگرفته بود، ضرورت آن بیشتر احساس می‌شد. به همین دلیل این‌جانب بر آن شدم تا با کمک خداوند و در حد مقدور و با توجه به منابع موجود در خصوص تشیع منطقه تحقیق کنم و نتیجه آن را به‌صورت یک مجموعه ارائه دهم.

بحث و بررسى در موضوع تاریخ تشیّع شهرها ازآن‌رو ضرورى است كه پیشینۀ مذهبى مردم این مرزوبوم و به‌ خصوص رفتارهاى اجتماعى برخاسته از مذهب را نشان مى‌دهد و مى‌تواند در شناخت علل برخى رویدادها در نسل‌هاى بعدى، به مورخ و جامعه‌شناس یارى رساند. باآنکه نفس آشنایى با تاریخچۀ مناطق و بررسى تواریخ محلی ارزشمند است، معرفى شخصیت‌هاى تاریخى، كه بسا در لابه‌لاى كتاب‌هاى قدیم گمنام مانده‌اند و همچنین آشنایى دقیق‌تر و علمى با آثار برجای‌مانده از آن دوره‌ها، بر ضرورت چنین مباحثى مى‌افزاید.

طرح مسئله

تشیع فراهان از دیرباز موردتوجه و اشاره منابع مختلف تاریخی قرار داشته است، ولی فقدان وجود یک اثر مستقل دراین‌باره، بنده را بر آن داشت تا به بررسی مستقل این موضوع بپردازم. مسئله اصلی این تحقیق بررسی ورود تشیع به منطقه فراهان است. در همین راستا سؤال تحقیق این‌گونه مطرح شد.

سوال اصلی

 ورود و گسترش تشیع به منطقه فراهان چگونه صورت پذیرفته است؟

البته این موضوع در محدوده زمانی تا سال 905 هجری قمری، یعنی از ورود مذهب تشیع به ایران و منطقه جبال تا آغاز دوره سلطنت صفویان که مذهب شیعه در ایران رسمی شد را شامل می‌شود.

سؤالات فرعی

 1- دلایل و زمینه‌های ورود و گسترش تشیع به منطقه فراهان چیست؟

 2- مهم‌ترین چالش‌ها و موانع ورود تشیع در فراهان چه بود؟

 3- رشد و گسترش تشیع در فراهان چه فراز و نشیب‌هایی را طی کرد؟

 4-رشد و گسترش تشیع چه اثرات و پیامدهای سیاسی، اقتصادی و اجتماعی بر فراهان داشت؟

فرضیات تحقیق

فرضیات اصلی تحقیق این است که عوامل مهم و مؤثر در تشیع منطقه فراهان، رواج تشیع در قم و نزدیکی آن به منطقه، عبور علویان مهاجر از این ناحیه و توجه مردم منطقه به اندیشه های ضد استبدادی و تلاش برای مقابله با ظالم تشیع است. فرضیه رقیب تحقیق نیز می‌تواند وجود عقاید شیعی از همان ابتدای ورود تشیع به ایران باشد.

ادبیات تحقیق

با توجه به موضوع مدنظر در این تحقیق که بررسی ورود تشیع به منطقه فراهان است و با توجه به جست‌وجوهایی که در منابع مختلف کتابخانه‌ای و رقمی انجام شد، رساله یا کتابی تحت عنوان تشیع فراهان یافت نشد ولی رساله‌ها و کتاب‌هایی در خصوص جغرافیای تاریخی منطقه فراهان وجود دارد. به‌طورکلی تعدادی کتاب، پایان‌نامه و مقاله در خصوص فراهان انتشاریافته است، ولی هیچ‌یک به صورت دقیق و تخصصی به تشیع فراهان نپرداخته

 است. البته ناگفته نماند که این عدم توجه به تشیع فراهان به دلیل موضوع رساله ها و کتاب ها است که هدف اصلی انها در واقع چنین موضوعی نیست.  در ادامه به معرفی چند نمونه می‌پردازیم.

كتابی از آقای سیفی تحت عنوان «سیرى كوتاه در جغرافیاى تاریخى تفرش و آشتیان»، در حوزۀ تاریخ محلى منطقه تفرش، آشتیان و فراهان که به‌طور غیرمستقیم اطلاعات محدودی دربارۀ تحولات تشیع امامیه در فراهان ارائه مى‌دهد. ولی به صورت دقیقی به جغرافیای تاریخی تفرش اشاره کرده است. کتاب «فراهان‌نامه» اثر آقای رضا مرادی غیاث آبادی که بیشتر به مطالعات مردم شناختی و گویش‌های رایج فراهان پرداخته است و در مورد تشیع منطقه اطلاعاتی نمی‌دهد. همچنین کتاب‌هایی از آقای مصطفی زمانی نیا به چاپ رسیده است که بیشتر نگاهی تاریخ توصیفی گونه داشته. گویا هدف نویسنده بیشتر بیان حوادث مختلف تاریخی بوده که با منطقه ارتباط دارد و منحصراً از تشیع فراهان در ادوار مختلف حرفی به میان نمی‌اید. در مورد پایان‌نامه‌های انجام‌شده اولین مدرک، مربوط به رساله پایان‌نامه آقای علیرضا سلطانی سرابی است که موضوع آن ویژگی‌های جغرافیایی (طبیعی، تاریخی، اجتماعی، اقتصادی) بخش فراهان است. با توجه به مشاهده این رساله در آن مطالب کامل و جامعی در مورد مذهب و دین منطقه بیان‌نشده بود و بیشتر شرایط حال جامعه فراهان در دوران صفویه و قاجاریه مدنظر قرار داشته است. در این رساله محقق سعی کرده به بررسی زمانی حوادث در بستر مکان بپردازد و بیشتر دستاوردهای این رساله در خصوص بعد از تشکیل دولت صفویه در ایران است.

رساله بعدی که شباهت کلی به این بحث دارد، مربوط به خانم الهام فهیم بود که با موضوع جغرافیای تاریخی فراهان به بررسی منطقه پرداخته بود ولی با توجه به منابع استفاده‌شده اطلاعات دقیقی از وضعیت مذهبی نمی‌دهد در این اثر نیز همانند نوشته پیشین مطالب تکراری جغرافیای تاریخی بررسی‌شده که بیشتر توصیفی بوده و تحلیلی در آن به کار نرفته است و بیشتر کلیات تاریخی منطقه بررسی‌شده است ولی اطلاعات مناسبی در خصوص جغرافیای تاریخی می دهد که بنده نیز از برخی اطلاعات آن در این پژوهش استفاده کرده ام.

در ساله دیگری که به لحاظ موضوعی شباهت زیادی به موضوع این رساله داشت پایان‌نامه آقای مسعود هرورانی بود که در این رساله نیز به جغرافیای تاریخی فراهان و آشتیان پرداخته ‌شده است ولی با توجه به مطالبی که در آن بیان‌شده و نویسنده خود، آنها را بررسی کرده، مطالب متفرق و اندکی در خصوص ویژگی‌های دینی و مذهبی و بررسی علمی این موضوع بیان‌شده و مانند سایر رساله ها به جغرافیای تاریخی دوره های جدیدتر فراهان بیشتر دقد شده که این موجب غفلت از تاریخ دوره های کهن تر منطقه شده است.

در خصوص مقالات منتشره در مورد فراهان از استاد ابراهیم دهگان در خصوص بنای تاریخی قلعه فردقان، یکی از روستاهای قسمت شمالی فراهان کنونی مقاله‌ای چاپ‌شده است. در مورد شهر زلف آباد فراهان نیز آقای اسماعیل شراهی مقاله‌ای منتشر کرده که در آن کلیه سفال‌های مکشوفه از محوطه باستانی زلف آباد موردبررسی قرارگرفته است. این مقاله بیشتر با دید باستان‌شناسی بوده و توضیح کامل و دقیقی در خصوص تشیع منطقه وجود ندارد. در پایان باید به این نکته اشاره‌کنم که فراهان از سابقه تاریخی بسیار و پرفرازونشیبی برخوردار است که جای انجام تحقیقات و پژوهش‌های زیادی دارد و این امر باید بیشتر موردتوجه محققین این حوضه قرار گیرد.

اهداف

هدف کوتاه‌مدت این پژوهش، ارائه اطلاعات دقیقی در خصوص سیر تشیع منطقه فراهان و علل و نتایج رواج این مذهب در منطقه و تأثیرات آن است. هدف بند مدت و نهایی این تحقیق ترغیب سایر محققین و اندیشمندان برای بررسی‌های دقیق‌تر موضوع تشیع در فراهان است تا به چارچوبی دقیق و معتبر درباره تشیع فراهان رسید.

روش تحقیق

روش تحقیق اصلی این پژوهش بر اساس آنچه در عنوان آن آمده است و با توجه به قدیمی بودن موضوع، کتابخانه‌ای است و بر اساس جستجو در منابع و کتب قدیمی پیش می‌رود ولی با پیشرفت در بحث به منابع باستان‌شناسی موجود نیز توجه شده و حتی در برخی از موضوعات از روش‌های میدانی نیز استفاده کرده‌ایم.

در کل می‌توان گفت اولویت اصلی با منابع مکتوب و منابع دست‌اول است و در مراحل بعدی به شواهد قابل‌مشاهده هم توجه شده است و در پایان سعی شده با در نظر داشتن یک روش ترکیبی نتیجه‌گیری شود.

در برخی از مراحل کار بر اساس نوع اطلاعات جمع‌ آوری‌شده از روش‌های تحلیلی هم کمک گرفته‌ایم و درمجموع روش پژوهش توصیفی-تحلیلی است.

محدوده زمانی و مكانی

این پژوهش زمینه‌های ورود و گسترش تشیع به منطقه فراهان از مناطق تاریخی ایران را بررسی می‌کند. این منطقه درگذشته بزرگ‌تر از اندازه کنونی بوده و علاوه بر فراهان، محدوده‌هایی از ساروق و اراک را نیز شامل می‌شده است.

فراهان تاریخی محلی است در نزدیکی همدان (قزوینی،1373: 500) که در آن نمکزاری به مسافت چهار فرسنگ در چهار فرسنگ وجود داشته است، (قزوینی،1373: 500) این منطقه با کویر میقان امروزی برابر است. این منطقه درگذشته با وره (نزدیک آشتیان) و طبرس (تفرش) همسایه بوده (یعقوبی، 2536: 49) و روستای باستانی فردجان (فردقان) نیز مرز شمالی منطقه بوده است. (ابن فقیه، 1349: 75) قسمت جنوب و جنوب غربی فراهان با شهر و منطقه قدیمی کرج ابودلف (حدود کرهرود اراک) همسایه بوده (قمی، 1385: 26) همچنین بر اساس کتاب تاریخ قم، فراهان در قسمت شمال غربی با منطقه انار (قمی، 1385: 231) که امروزه در قسمت غربی شهرستان کمیجان قرار دارد، همسایه بوده است. فراهان در قسمت غرب نیز تا آخر منطقه ساروق امتداد داشته (مستوفی، 1381: 112) و به منطقه کرج ابودلف می‌رسیده است. (شکل 1)

محدوده زمانی پژوهش از آغاز ورود اسلام به ایران تا تأسیس حکومت شیعه‌مذهب صفویه در ایران را شامل می‌شود.

سازمان‌دهی تحقیق

این تحقیق در 3 فصل تنظیم‌شده است. در کلیات تحقیق به بررسی روش تحقیق، سؤالات تحقیق و بررسی پیشینه تحقیق و عمدتا به مسائل کلی که هر پژوهشی دارد پرداخته شده  است.

در فصل اول به اوضاع سیاسی، اقتصادی و اجتماعی فراهان پرداخته‌ایم. در این فصل اوضاع سیاسی در منطقه فراهان و شهرهای مهم آن ازجمله زلف آباد، ساروق و نواحی همسایه منطقه مثل انجدان و کرج ابودلف می‌پردازیم. در قسمت بعدی این فصل نیز مسائل اقتصادی و اجتماعی فراهان را بررسی می‌کنیم.

فصل دوم، فصل اصلی تحقیق است که در آن اوضاع تشیع در فراهان را بررسی خواهیم کرد؛ ولی قبل از بررسی تشیع منطقه، به تاریخچه‌ای از تشیع در ایران و شهرهای مهم آن می‌پردازیم. پس‌ازآن به تشیع فراهان می‌پردازیم و عوامل جغرافیایی، سیاسی، اقتصادی و فرهنگی ورود تشیع به منطقه را بررسی خواهیم کرد.

در فصل سوم و پایانی تحقیق به مهم‌ترین نمادهای تشیع در منطقه، یعنی اماکن مقدسه و شخصیت‌های معروف در تشیع می‌پردازیم و در آن به معرفی اجمالی از مهم‌ترین امام‌زاده‌های منطقه و اشخاص شیعه معروف فراهان اشاره خواهیم کرد.

مشكلات و موانع پژوهش:

تاریخ محلی یعنی جایی که ریشه‌های مردمی یک تمدن قرار دارد. درگذشته تاریخ از بالا به پایین نوشته می‌شد یعنی مورخان درباره‌ی تاریخ سیاسی مناطق و کشورها می‌نگاشتند یا صرفاً از این منظر به تاریخ نگاه می‌کردند، اما در زمان حال ضرورت مطالعه‌ی زندگی از سطوح پایین به بالا برای مورخان فعال در حیطه‌ی تاریخی و فرهنگی آشکار گشته است؛ اما به علت عدم توجه منابع، آگاهی از دیدگاه‌ها، رفتار و نقش مردم محلی در جامعه مشکل است. در مواجهه با این مشکل، مورخان محلی باید تلاش نمایند تا از طریق جمع‌ آوری شواهد و مدارک پراکنده به آشکارسازی نقش مردمی بپردازند که نه‌تنها خود درباره‌ی خویش کم نوشته‌اند بلکه منابع نیز به‌ندرت از آنها یادکرده‌اند. در این رابطه بررسی مسائلی مانند کشاکش‌های طبقاتی، رقابت‌های مذهبی، ایجاد حس مسئولیت‌پذیری در اجتماع باید موردتوجه واقع شوند. این تحقیق نیز به‌عنوان زیرمجموعه‌ای از تاریخ محلی، جدای از این مشکلات نبود ولی سعی شد با جمع‌ آوری اطلاعات موجود تا حد امکان تحقیقی کامل ارائه دهد.

نقد و بررسی منابع