عنوان                                                                                                    صفحه

فصل اول: مقدمه و کلیات

مقدمه. 3

1-1 بیان مسأله. 4

1-2 سوالات تحقیق.. 5

1-3 فرضیه‏های تحقیق.. 5

1-4 اهمیت وضرورت تحقیق.. 6

1-5 پیشینه تحقیق.. 6

1-6 اهداف تحقیق.. 7

1-7 تعاریف واژه‏های کلیدی.. 7

1-8 حدود وقلمرو تحقیق.. 8

1-9. روش تحقیق.. 8

فصل دوم: بنیاد نظری

2-1 ادبیات داستانی.. 10

2-1-1 انواع ادبیات داستانی.. 11

2-1-1-1 داستان. 15

2-1-1-2 قصه. 17

2-1-2 تفاوت داستان كوتاه وقصه. 18

2-2 عناصرداستان.. 19

2-2-1 طرح (پیرنگ) 19

2-2-1-1 انواع طرح (پیرنگ) 20

2-2-1-1-1 پیرنگ بسته. 21

2-2-1-1-2 پیرنگ باز. 21

2-2-1-2 عناصرساختاری طرح (پیرنگ) 22

2-2-2 شخصیت.. 27

2-2-2-1 انواع روش‏های شخصیت پردازی.. 29

2-2-2-2 انواع شخصیت از نظر تحول‏پذیری (ایستا / پویا) 30

2-2-2-3 انواع شخصیت از نظرمیزان کمال (ساده / جامع) 31

2-2-2-4 انواع شخصیت از نظرکاربرد. 33

2-2-3 گفت‏وگو. 35

2-2-3-1 انواع گفت‏وگو. 36

2-2-3-1-1 گفت‏‏وگوی دو طرفه. 36

2-2-3-1-2 گفت‏وگوی تک گویی (درونی) 36

2-2-4 لحن.. 38

2-2-4-1 انواع لحن گفتاری شخصیت‏ها 40

2-2-5 زاویه دید (زاویه روایت) 40

2-2-5-1 انواع زاویه دید. 42

2-2-6 توصیف… 46

2-2-6-1 توصیف صحنه وصحنه‏پردازی.. 47

2-2-6-1-1 وظایف صحنه. 48

2-2-6-1-2 اجزای صحنه. 48

2-2-6-2 توصیف شخصیت‏ها 49

2-3 عناصرقصه. 50

2-3-1 راوی.. 51

2-3-2 شخصیت‏ها در قصه‏ها 51

2-3-3 زمان و مکان در قصه. 52

2-4 ولادیمیر پراپ و عناصرخویشکاری.. 53

فصل سوم: شرح  حال شاعر، آثار و سبک

3- شرح حال شاعر، آثاروسبک… 58

3-1 زندگی‏نامه سلمان ساوجی.. 58

3-2 آثار. 63

3-3 سبک و اندیشه. 67

3-4 پیشروان و پیروان.. 69

فصل چهارم: بررسی و تحلیل مثنوی جمشید و خورشید

4 بررسی وتحلیل مثنوی «جمشیدوخورشید» 75

4-1 خلاصه اثر «جمشیدوخورشید». 75

4-2 بررسی عناصرداستان.. 84

4-2-1 طرح (پیرنگ) 84

4-2-1-1 عناصرساختاری طرح. 84

 

4-2-1-1-1 شروع و گره افکنی.. 84

4-2-1-1-2 بحران. 85

4-2-1-1-3 کشمکش و ناپایداری.. 85

4-2-1-1-4 گسترش… 88

4-2-1-1-5 تعلیق (هولوولا) 88

4-2-1-1-6 نقطه اوج. 89

4-2-1-1-7 گره گشایی.. 90

4-2-2 شخصیت‏پردازی.. 90

4-2-2-1 شخصیت از نظرماهیت (انسانی و غیرانسانی) 90

4-2-2-2 از نظر تحول‏پذیری (ایستا / پویا) 91

4-2-2-3 از نظرمیزان کمال شخصیت (ساده / جامع) 92

4-2-2-4 از نظرکاربرد. 93

4-2-2-5 از نظر نقش داستانی.. 93

4-2-2-5-1 شخصیت اصلی.. 93

4-2-2-5-2 شخصیت مخالف… 94

4-2-2-5-3شخصیت همراز. 95

4-2-2-5-4 شخصیت زمینه. 97

4-2-2-5-5 شخصیت مقابل. 98

4-2-3 گفت‏وگو. 98

4-2-3-1 گفت‏وگوی دوطرفه. 98

4-2-3-2 گفت‏وگوی تک گویی (درونی) 101

4-2-3-3 گفت‏وگوی تک گویی (نمایشی) 102

4-2-4 لحن.. 102

4-2-4-1 لحن گفتاری شخصیت‏ها 103

4-2-5 زاویه دید. 107

4-2-6 توصیف… 107

4-2-6-1 توصیف صحنه پردازی.. 107

4-2-6-2 توصیف شخصیت‏پردازی.. 109

4-3 بررسی عناصر قصه. 112

4-3-1 شروع و پایان قصه. 112

4-3-2 شخصیت‏ها در قصه. 113

4-3-3 زمان و مکان درقصه. 114

4-3-4 عوامل خرق عادت در قصه. 114

4-3-5 بررسی شخصیت‏ها براساس نظریه پراپ.. 118

4-3-5-1 وضعیت آغازین (تعیین زمان ومکان) 118

4-3-5-2 ترکیب خانواده 119

4-3-5-3 رفاه و بهزیستی.. 120

4-3-5-4 قهرمان آینده 121

4-3-5-5 نهی و تحذیر. 121

4-3-5- 6نقض و شکستن نهی.. 122

4-3-5-7 نخستین پدیدار شدن شریر. 122

4-3-5-8 پرس و جو و خبرگیری.. 123

4-3-5-9 فریب‏های شریر. 124

4-3-5-10 مصیبت‏مقدماتی.. 125

4-3-5-11 واکنش قهرمان. 125

4-3-5-12 شرارت.. 126

4-3-5-13 صورناپدیدشدن شریر. 126

4-3-5-14 لحظه ربطی.. 127

4-3-5-15 پدیده‏هایی که با قهرمان همراه است.. 128

4-3-5-16 هدف و مقصد قهرمان. 130

4-3-5-17 شیوه وارد شدن در قصه. 130

4-3-5-18 مقدمات برای انتقال عامل جادویی.. 130

4-3-5-19 تدارک.. 131

4-3-5-20 پدیدار شدن شاهزاده خانم در قصه. 132

4-3-5-21 پیروزیافتن بر شریر. 132

4-3-5-22. تغییرشکل. 132

4-3-5-23 عروسی.. 133

4-3-6 عناصریاری‏دهنده به شخصیت‏ها درجهت خویشکاری آن‏ها 134

4-4 خویشکاریبراساسنظریهپراپ.. 135

فصل پنجم: نتیجه‏گیری

5 نتیجه‏گیری.. 146

5-1 پیشنهاد. 146

فهرست منابع. 147

چکیده انگلیسی.. 153

چکیده

تاریخ داستان‏نویسی در ایران سابقه طولانی دارد. هنری که بسیار ارزشمند و بزرگ است و تأثیر اجتماعی چشمگیر و عمیقی به همراه دارد. ادبیات داستانی به آثار روایتی منثور که از ماهیت تخیلی برخوردار باشد و غالباً به قصه، داستان، رمان و انواع وابسته به آن‏ها گفته می‏شود. داستان نقل وقایع است به ترتیب توالی زمان و قصه به هر داستان منقول چه شعر و چه نثر گفته می‏شود. در داستان ترتیب حوادث، واقعی و تاریخی یا ساختگی است اما عموماً بنیاد قصه‏ها بر حوادث غیرواقعی و خارق‏العاده گذاشته شده است. در این تحقیق سعی شد که در مثنوی «جمشید و خورشید» سلمان ساوجی از شعرای بزرگ، خاصه از قصید‏ه‏سرایان ممتاز ادب فارسی است عناصر قصه و داستان که هر دو در آن وجود دارد و شخصیت‏های این اثر براساس خویشکاری پراپ مورد بررسی قرار گیرد و نتایج بررسی‏ها در این اثر نشان داد، اثر مزبور از طرحی ساده و بدیع برخوردار است و از مهم‏ترین عناصر قصه در این مثنوی حوادث خارق‏العاده – ایستایی شخصیت‏ها و سفرهای مخاطره‏آمیز قهرمان در آن دیده می‏شود. داستان این مثنوی به طور دقیق در حیطه‏ی یک نوع از انواع قصه نمی‏توان قرار داد بلکه آمیخته‏ای از قصه پریان و قصه عاشقانه است و از انواع شخصیت‏ها براساس نظریه پراپ شخصیت‏های جستجوگر(قهرمان) جستجو شونده – شریر و از انواع کارکردهای شخصیت‏ها، کمبود شرارت، حل مسأله در این اثر قابل درک و شناسایی هستند.

کلید واژه‏ها: داستان، قصه، سلمان ساوجی، مثنوی جمشید و خورشید، پراپ، خویشکاری

مقدمه

ادبیات به هر اثر ادبی شکوهمندی که در آن عامل تخیل دخیل باشد، گفته می‏شود و با جهان واقع ارتباط معناداری نیز دارد. به عبارتی به مجموعه تظاهرات هنری هر قوم که در قالب کلام ریخته شده باشد، ادبیات آن قوم یا ملّت به شمار می‏آید و رد واقع ادبیات هر قوم الزاماً به تار و پود گذشته و حال آن قوم وابسته است، به همین سبب تا حد زیادی به فرهنگی که آفریننده‏ی آن است، اختصاص دارد. بنابراین ادبیات منعکس‏کننده افکار، عقاید و مسائل قومی است که خالق آن است.

ادبیات داستانی شامل قصه، رمانس، رمان، داستان کوتاه و آثار وابسته به آن‏هاست. به آثاری که در آن‏ها تأکید بر حوادث خارق‏العاده بیشتر از تحول و پرورش آدم‏ها و شخصیت‏هاست. به عبارتی بافتی ساده دارند و حوادث، علت و معلولی نیستند، قصه می‏گویند و داستان روایتی است منثور از بازآفرینی وقایعی درباره اشخاص به‏گونه‏ای که سبب انتظار و صمیمیت باشد و خصلت بارز آن این است که بتواند ما را وادار کند بخواهیم بدانیم بعد چه اتفاقی می‏افتد.

اما هر آنچه داستان را بازگو می‏کند یا نمایش می‏دهد روایت نام دارد و داستان‏ها درباره‏ی حوادثی هستند که در تعریف برای مردم، حیوانات و هرچیز دیگری اتفاق افتاده‏اند یا اتفاق می‏افتند. روایت نه تنها در داستان و قصه بلکه در اسطوره، افسانه، حکایت اخلاقی، تراژدی، کمدی، حماسه، تاریخ، کتاب مصور، خبر، نقاشی و … حضور دارد.

ملک الشعرا خواجه جمال‏الدین سلمان بن خواجه علاء‏الدیم محمد ساوجی معروف به «سلمان ساوجی» از شعرای بزرگ، خاصه از قصیده سرایان ممتاز ادب فارسی است که یکی از مهم‏‏ترین آثار او که در نوع روایتی قرار می‏گیرد مثنوی «جمشید و خورشید»او است.

عناصر داستان و قصه در این نثر بررسی شده و میزان نزدیکی این اثر به داستان و قصه سنجیده شده است و همچنین شخصیت‏های این اثر براساس نظریه خویشکاری پراپ مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته است.

پراپ در کتاب قصه‏های پریان به توصیف قصه‏ها براساس اجزای سازنده‏ی آن‏ها و روابط متقابل این اجزا پرداخته است. پراپ پس از تجزیه و تحلیل صد قصه از قصه‏های روسی به سی و یک خویشکاری دست یافته است. او معتقد است می‏توان قصه‏های عامیانه و حتی رمانس‏ها را نیز با این الگو تجزیه و تحلیل کرد.

و از قصه پریان پراپ تنها عناصر خویشکاری او را در این پژوهش مورد استفاده قرار دادیم.

تدوین این پایان‏ نامه در 5 فصل، به شرح ذیل است:

فصل اول با عنوان کلیات تحقیق، فصل دوم که در آن مبانی نظری تحقیق شرح و توصیف شد. فصل سوم، شرح احوال و آثار سلمان ساوجی، سبک و اندیشه‏ی او که بیش از همه در مورد مثنوی جمشید و خورشید مورد بررسی قرار می‏گیرد. فصل چهارم به بررسی عناصر قصه و داستان در مثنوی جمشید و خورشید سلمان ساوجی پرداخته شده است. فصل پنجم که نتیجه‏گیری، پیشنهاد و منابع را تشکیل می‏دهد.

متون اصلی تحقیق در این پایان‏ نامه عبارتند از: کتاب کلیات سلمان ساوجی براساس نظریه «ریخت شناسی قصه‏های پریان» از ولادیمیر پراپ بررسی شده است.

1-1. بیان مسأله

ملک الشعرا خواجه جمال الدین سلمان بن خواجه علاء الدین محمد ساوجی معروف به «سلمان ساوجی» از شعرای بزرگ، خاصه از قصیده‏سرایان ممتاز ادب فارسی است که ولادت وی در اوایل قرن هشتم در حدود سال (709 ه) در شهر ساوه اتفاق افتاده است. کلیات دیوان، فراق‏نامه، قصیده بدیع‏الاسرار و مثنوی جمشید و خورشید از آثار او می‏باشد. سلمان در مثنوی گویی نیز چیره و تواناست و شاهد بر این مدعا دو اثر وی در این زمینه یعنی «فراق‏نامه» و «جمشید و خورشید» است. وی در مثنوی گویا می‏خواسته طرحی نو دراندازد و در مثنوی «جمشید و خورشید» با وارد کردن قالب‏های غزل و قطعه و رباعی و دو بیتی در ضمن و لابه‏لای این مثنوی تا حدودی به هدف خود دست یافته است. سلمان این مثنوی را در جمادی الثانی سال (763 ه) به نام اویس ایلکانی (757 -776 ه) ساخته است؛ چنان‏که خود شاعر در پایان داستان بدین امر اشاره می‏کند و می‏گوید: