1-2  بیان مسأله …………………………….. 5

1-3  سؤالات تحقیق…………………………….. 6

1-4 اهمیّت و ضرورت تحقیق………………………. 6

1-5  پیشینه تحقیق……………………………. 6

1-6  اهداف تحقیق…………………………….. 7

1-7  فرضیه های تحقیق…………………………. 7

1-8  تعاریف واژه های کلیدی……………………. 7

1-9  روش تحقیق………………………………. 8

1-10 حدود و قلمرو تحقیق………………………. 8

 

فصل دوم- بنیاد نظری:(توکّل و رضا)

2-1  مقدمه………………………………….. 9

2-1-1   تعریف لغوی و اصطلاحی عرفان……………… 9

2-1-2   حال و مقام در عرفان…………………… 12

2-1-3   تعریف لغوی و اصطلاحی توکّل………………. 13

2-1-4   انواع توکل…………………………… 14

2-1-5   مراتب و درجات توکل……………………. 14

2-1-6   مقام توکل……………………………. 16

2-1-7   توکل در قرآن…………………………. 16

2-1-7-1 اوصاف اهل توکل در قرآن………………… 17

2-1-7-2 ایمان اهل توکل……………………….. 18

2-1-7-3  تقوا و صبر اهل توکل………………….. 18

2-1-7-4  پیروزی اهل توکل……………………… 18

2-1-7-5  کسب روزی اهل توکل……………………. 19

2-1-7-6 اطاعت اهل توکل ازطبیب…………………. 19

2-1-7-7  مبارزه ی اهل توکل با سحر و جادو……….. 20

2-1-7-8  کاروتلاش اهل توکل…………………….. 20

2-1-7-9  پاداش اهل توکل………………………. 20

2-1-7-10 عدم تسلط شیطان بر اهل توکل……………. 21

2-1-8    حقیقت توکل در قرآن…………………… 22

2-1-9    توکل انبیا از منظر قرآن………………. 23

2-1-10   توکل در متون تفسیری………………….. 26

2-1-11   توکل در روایت و احادیث……………….. 27

2-1-12   عواقب اهل توکل نبودن…………………. 27

2-1-12-1 ذلّت ودوری از خدا؛آثار سوءاعتماد به غیر خدا 28

2-1-12-2  شداید دنیا؛ابزاری برای هوشیاری ازغفلت خدا 28

2-1-13    توکّل از دیدگاه  عرفا و نویسندگان بزرگ…. 29

2-1-13-1  سری سقطی…………………………… 29

2-1-13-2  ابراهیم خواص……………………….. 29

2-1-13-3  حمدون قصار…………………………. 29

2-1-13-4  ابو السعید ابوالخیر…………………. 29

2-1-13-5   قطب الدّین ابوالمظفر منصوربن اردشیر…… 29

2-1-13-6  امام محمّد غزّالی…………………….. 30

2-1-13-7   عطار نیشابوری……………………… 30

2-1-13-8   نجم الدّین کبری…………………….. 30

2-1-13-9   عبدالله بن علی سراج…………………… 30

2-1-13-10  عزیزالدّین نسفی…………………….. 31

2-1-13-11  مولوی…………………………….. 31

2-1-13-12  عزّالدّین محمودبن علی کاشانی………….. 31

2-1-13-13  حاج ملا احمد نراقی………………….. 31

 

بررسی اصطلاح رضا در متون نثر قرن چهار تا هشت هجری

2-2 تعریف لغوی و اصطلاحی رضا…………………… 33

2-2-1   انواع رضا……………………………. 33

2-2-2   مراتب و درجات رضا…………………….. 34

2-2-3   حقیقت رضا……………………………. 34

2-2-4   مقام رضا…………………………….. 35

2-2-5   رضا در قرآن………………………….. 35

2-2-6  اهل پاداش اهل رضا در قرآن………………. 36

2-2-6-1 یقین اهل رضا…………………………. 36

2-2-6-2 تسلیم قضای الهی………………………. 37

2-2-6-3  رضا، فراتر از توکل…………………… 37

2-2-7   رضا در متون تفسیری……………………. 38

2-2-8   رضا در روایات و احادیث………………… 39

2-2-9   رضا از دیدگاه عرفا و نویسندگان بزرگ…….. 41

2-2-9-1  ابوبکر وراق…………………………. 41

2-2-9-2  ابو نصر السراج الطوسی………………… 41

2-2-9-3  نجم الدّین رازی………………………. 42

2-2-9-4  قطب الدّین ابو المظفر منصوربن اردشیر……. 42

2-2-9-5  مولوی………………………………. 42

2-2-9-6  عزّالدّین محمودبن علی کاشانی……………. 42

2-2-9-7  ملا محمّد مهدی نراقی…………………… 43

 

قصل سوم- شرح احوال وآثارنویسندگان متون نثر عرفانی قرن 4 تا8 هجری

3-1  مقدمه………………………………….. 44

 

3-1-1  ابوالقاسم قشیری……………………….. 44

3-1-2 زندگینامه……………………………… 44

3-1-3  نام ولقب……………………………… 44

3-1-4  اوضاع تاریخی عصر قشیری…………………. 45

3-1-5  فعالیّت های علمی و اجتماعی قشیری…………. 46

3-1-6  شاگردان و راویان قشیری…………………. 47

3-1-7  وفات قشیری……………………………. 47

3-1-8  آثار قشیری……………………………. 47

3-1-9  رساله قشیریّه………………………….. 48

3-1-10  سبک قشیری……………………………. 50

3-2    خواجه عبدالله انصاری……………………… 51

3-2-1  زندگینامه…………………………….. 51

3-2-2  آثار خواجه عبدالله انصاری…………………. 52

3-2-3  علل المقامات………………………….. 52

3-2-4  مناجات های خواجه عبد الله انصاری…………… 53

3-2-5  منازل السّائرین………………………… 53

3-2-6  وفات خواجه عبدالله انصاری…………………. 53

3-2-7  سبک خواجه عبدالله انصاری………………….. 54

3-3   ابوالحسن علی ابن عثمان هجویری …………… 54

3-3-1  زندگینامه…………………………….. 54

3-3-2  آثارهجویری……………………………. 55   3-3-3  کشف المحجوب…………………………………….. 56

3-3-4  وفات ابوالحسن علی بن عثمان هجویری……….. 57

3-3-5  سبک کشف المحجوب……………………….. 57

3-4    ابو الفضل رشید الدین میبدی …………….. 58

3-4-1  زندگینامه…………………………….. 58

3-4-2  کشف الاسرار……………………………. 59   3-4-3  وفات میبدی ……………………………………… 59

3-4-4  سبک میبدی…………………………….. 60

3-5    عزیز الدّین نسفی……………………….. 61

3-5-1  زندگینامه…………………………….. 61

3-5-2  چند نکته تاریخ از زندگی نسفی……………. 62

3-5-3  آثار نسفی ……………………………. 62

3-5-4  الانسان الکامل…………………………. 62

3-5-5  وفات نسفی…………………………….. 63

3-5-6  سبک نسفی……………………………… 63

3-6  نجم الدّین رازی………………………….. 64

3-6-1  زندگینامه…………………………….. 64

3-6-2  عقاید نجم الدّین رازی…………………… 65

3-6-3  تصوّف نجم الدّین رازی……………………. 66

3-6-4  اخلاق و روش زندگی نجم الدّین رازی…………. 66

3-6-5  وفات نجم الدّین رازی. ………………….. 66

3-6-6  آثار نجم الدّین رازی……………………. 67

3-6-7  سبک مرصادالعباد……………………….. 67   3-7   عطار نیشابوری……………………………………. 68

3-7-1 زندگینامه……………………………… 68

3-7-2  وفات عطار نیشابوری…………………….. 69

3-7-3  آثار عطار نیشابوری…………………….. 70

3-7-4   تذکره الاولیا…………………………. 71

3-7-5  سبک عطار نیشابوری……………………… 72

3-8   عزّالدّین محمودبن علی کاشانی ……………… 73

3-8-1  زندگینامه…………………………….. 73

3-8-2  آثار عزّالدّین محمودبن علی کاشانی…………. 75

3-8-3  مصباح الهدایه و مفتاح الکفایه…………… 75

3-8-4  وفات عزّالدّین محمودبن علی کاشانی…………. 80

3-8-5  سبک مصباح الهدایه و مفتاح الکفایه ………. 80

 

فصل چهارم- بررسی بازتاب توکّل و رضا درمتون نثر عرفانی قرن چهار تا هشت هجری

4-1مقدمه……………………………………. 82

4-1-1 تعریف لغوی و اصطلاحی توکّل در متون نثر عرفانی قرن چهار تا هشت هجری……………………………………….. 82

4-1-2 انواع توکّل در متون نثر عرفانی قرن چهار تا هشت هجری 91

4-1-3  مراتب و درجات توکّل در متون نثر عرفانی قرن چهار تا هشت هجری 91

4-1-4  مقام توکّل در متون نثر عرفانی قرن چهار تا هشت هجری 93

4-1-5 حقیقت توکّل در متون نثر عرفانی قرن چهار تا هشت هجری 95  بررسی اصطلاح(رضا)در متون نثر عرفانی قرن(چهار تا هشت) هجری

4-2  تعریف لغوی و  اصطلاحی رضا در متون نثر عرفانی قرن چهار تا هشت هجری……………………………………….. 99

4-2-1 انواع رضا در متون نثر عرفانی قرن چهار تا هشت هجری  112

4-2-2  مراتب و درجات رضا در متون نثر عرفانی قرن چهار تا هشت هجری 123

4-2-3  مقام رضا در متون نثر عرفانی قرن چهار تا هشت هجری  125

4-2-4 حقیقت رضا در متون نثر عرفانی قرن چهار تا هشت هجری  134

 

فصل پنجم- (نتیجه گیری و ارائه ی پیشنهاد)

5-1 نتیجه گیری……………………………… 138

5-2 ارائه ی پیشنهاد…………………………. 140

5-3  پیوست ها(جداول و نمودار ها)

فهرست جداول

5-3-1 جدول الف- تعریف لغوی و اصطلاحی توکّل………. 141

5-3-2 جدول ب- مراتب و درجات توکّل……………… 141

5-3-3 جدول ج- مقام توکّل……………………… 142

5-3-4 جدول د – حقیقت توکّل……………………. 142

5-3-5 جدول ه- تعریف لغوی و اصطلاحی رضا…………. 143

5-3-6 جدول و- انواع رضا……………………… 143

5-3-7 جدول ز- مراتب و درجات رضا………………. 144

5-3-8 جدول ح – مقام رضا……………………… 144

5-3-9 جدول ط- حقیقت رضا……………………… 145

 

فهرست نمودارها

5-3-10 نمودار شماره 1- تعریف لغوی و اصطلاحی توکّل… 146

5-3-11 نمودار شماره 2- مراتب و درجات توکّل……… 147

5-3-12 نمودار شماره 3- مقام توکّل……………… 148

5-3-13 نمودار شماره 4 – حقیقت توکّل……………. 149

5-3-14 نمودار شماره 5- تعریف لغوی و اصطلاحی رضا…. 150

5-3-15 نمودار شماره 6- انواع رضا……………… 151

5-3-16 نمودار شماره 7- مراتب و درجات رضا………. 152

5-3-17 نمودار شماره 8 – مقام رضا …………….. 153

5-3-18 نمودار شماره 9- حقیقت رضا……………… 154

فهرست منابع و مآخذ………………………….. 155

چکیده

یکی از شیوه های متنوع در راستای معرفت هستی و خالق آن، عرفان است. متون نثر عرفانی برای شناخت عرفان ، کاربرد اصطلاحات عرفانی و تأثیر پذیری نویسندگان به ویژه؛از دو اصطلاح «توکّل ورضا» حائز اهمیّت است. این پایان نامه در پنج فصل کوشیده است ،با روش مطالعه ،پژوهش و تحلیل ؛به بررسی بازتاب«توکل»و«رضا» در آثار عرفانی:«رساله قشیریّه، منازل السائرین، کشف المحجوب، کشف الاسرار، الانسان الکامل، مرصادالعباد، تذکره الاولیا، مصباح الهدایه و مفتاح الکفایه» بپردازد.به این منظورفصل اوّل، به کلیات تحقیق،فصل دوم به مبانی نظری تحقیق در زمینه ی عرفان،احوال،مقامات،اقوال عرفاومشایخ و فصل سوم،به شرح احوال و زندگینامه نویسندگان متون نثر عرفانی قرن چهار تا هشت هجری،«قشیری،خواجه عبدالله انصاری،هجویری،میبدی،نسفی،نجم الدّین رازی،عطار نیشابوری و عزّالدّین محمودبن علی کاشانی»پرداخته است.فصل چهارم بررسی و تحلیل نمونه های متون نثر عرفانی قرن چهار تا هشت هجری است.در فصل پنجم از این پایان نامه نتایج قابل توجه و ارزنده ای ارائه شده است.مانند:به اصطلاح «رضا» بیش از «توکل» توجه شده است. قشیری ،میبدی و عطار، نیشابوری به دلیل حفظ انتقال درست مفاهیم «توکل» و«رضا» به اختلاف میان خراسانیان و عراقیان در باره ی مقام«رضا»پرداخته اند. در بررسی و کاربرد آیات قرآنی، میبدی در کشف الاسرار  تأثیر بسیاری  پذیرفته است.آشنایی و تأثیر پذیری نویسندگان با کتاب الهی قرآن ؛در متون نثر عرفانی قرن چهار تا هشت هجری آشکار است. آثار عرفانی ارزشمندقرن چهار تا هشت هجری حاصل تلاش نویسندگان است که از خود به یادگار گذاشته اند.

 

کلید واژه ها: قرآن، عرفان، عارف، مقام، توکّل، رضا، متون نثر عرفانی

• مقدمه تحقیق

عرفان یکی از گرایش های معنوی انسان است که همواره او رابه سوی تعمق و تفکرمتمایل می کند. از بدو خلقت انسان درسرشت او نهادشده است. در هر زمان و مکانی که جامعه ی انسانی شکل می گیرد گرایش های معنوی و عرفانی رادر انسان می توان مشاهده کرد.زمانی که تلخی ها و سختی ها، جامعه ی انسانی را در تنگنا و فشار قرار دهد.عرفان بیشتر جلوه گر می شود.سالکانی که در راه عرفان الهی و معنوی گام برمی دارندبرای رسیدن به تکامل خود،تلاشی صمیمانه دارند تا بتوانند گم شده ی حقیقی همه ی تلاشگران راه حقیقت را ارائه نمایند.

با وجود آغاز زمزمه های عرفان در قرن دوم طبق اسناد موجود، از آنجا که گرایش های دنیاگریز و زاهدانه در ادیان و جوامع دینی مختلف در طول تاریخ وجود داشته است، بسیاری از محققان برای یافتن خاستگاه تصوّف اسلامی کوشش نمودند و برخی از آن ها منشأ آن را از آیین های ایرانی قبل از اسلام دانسته و برخی دیگر آراء هندوان و مذاهب برهمنان یا آیین مسیح، حکمت یونان و حتی تعالیم یهود را دارای تأثیر بر سخنان حلاج و دیگر متصوّفه یافته اند.(زرّین کوب/1380: 12)

از تتبّع در باب منشأ تصوّف در می یابیم که اندیشه زاهدانه و رفتار صوفیانه در دنیای اسلام جنبشی علیه دنیا طلبی و تنعم بوده و در اواخر دوران خلفای راشدین شکل گرفته است. «روح تزهّد که در هر ملت و آیینی روحانی وجود داشته و در هر زبان به نامی خوانده شده است. در اسلام به صورت تصوّف و مسلکی خاص در آمده که سرچشمه ی آن از جنبه عملی همان ورع و پرهیزگاری و ریاضت مخصوص بوده است که غالباً تحت اصول و قواعدی فلسفی تنظیم شده است». (همایی/1374: 61) در قرن سوم و چهارم اصول عرفان و اصطلاحات و تعبیرات مختلف جای خود را باز می کند. در این عصر عرفان از جنبه سیاسی مورد توجه قرار می گیرد. عارفان با اصول فلسفه آشنا می شوند. فلسفه ی نوی افلاطونی در آن راه می یابد.آداب و رسوم و اصطلاحات ثابتی برای عرفان فراهم می شود که در آن زمان به شرح و تکمیل آن می پردازند.از جمله ی آن ها طبقه بندی مقامات و حالات است.

در قرن پنجم طومار حکومت عادلانه و ملی سامانیان به دست ترکان در هم پیچیده می شود. قشیری، هجویری و خواجه عبداللّه انصاری ظهور می کنند.عرفان گسترده تر می شودو هواداران بسیاری به دست می آورد.

عارفان مطالب عرفانی رادر آثار خود با آیات قرآنی و احادیث می آرایند.برای اثبات آن به کتاب و سنّت و موازین توسّل می جویند.چنان که ارزش پیشوایانی مانند قشیری از لحاظ حدیث و فقاهت کمتر از جنبه ی عرفانی بودن آنان نبود. گفتارو متون آنها شاهدی صادق بر این سخن است.عارفان از بدگویی ها و مجادلات و کشمکش ها ی زمان و منازعات مذهبی دوری می کنند. با همه به صلح و دوستی رفتارمی کنند. نزد مردم با توجه به اوضاع آن زمان، صاحب قدر و ارزش می شوند. در این زمان عرفا برای حفظ اصول خویش از تند باد حوادث قرن ؛ گسترش و بسط دامنه ی آن در دلها،واردکردن افکارو اصطلاحات در شعر و نثر تلاش می کنند تا شعر و نثرشان دلنشین و ساده وعمیق شود. در ادبیات آنچه ملاک قرار می گیرد محتوای آثار منثوری است که مبانی نظری تصوّف و عرفان، آداب و رسوم و شرح اقوال و سیر مشایخ را در بردارد.بن مایه و جوهر اصلی معنی در این آثار، جهاد با نفس، ترک دنیا و تعلقات آن، نفی ذمایم اخلاقی ، تخلّق به اخلاق الهی ، وصول به رستگاری از طریق کسب ایمان قلبی ،نیل به یقین حقیقی و دیدار حق است .در قرن ششم و هفتم که بازار جهل و تعصب و جدل رواج یافته بود. آنها زندگی را مرحله ی امتحان و مقصود از علم را معرفت خدا و عمل رابه وسیله سعادت اخروی          می دانند.هر کاری ثمری برای عرفان نداردبی فایده می دانند. قرن هفتم که هجوم حمله ی مغول؛ حیات همه جانبه  خاتمه می یابد. نویسندگان در نوشته هایشان از یأس و نامیدی و ترس و… می نویسند. معتقد بودند که عرفان می تواند به  مردم کمک کند. مردم در قرن هفتم برای رهایی از پریشانی و اوضاع نابسامان مغول در پناه دین قرار می گیرند.مردم با توکّل بر خداوند می خواهند به رضای الهی برسند.

«قشیری، خواجه عبداللّه انصاری، هجویری، میبدی، نسفی، نجم الدّین رازی، عطار و عزّالدّین محمودبن علی کاشانی» از جمله عارفانی هستند، که به نوعی از مراحل عرفان، مقامات، زیارت مشایخ و سفرهای عرفانی بهره برده اند. تلاش همه ی این نویسندگان حفظ این اصطلاحات با مفاهیم درست و دقیق آن بوده است . آنها بر قرآن کریم احاطه دارند.در گفتارشان صریح هستند.این اصطلاحات را به مثابه دارویی برای شفای دل روح مردم زمانه خویش تجویز می کردند.آنها به حقیقت دین توجه می کنند.

ضرورت «توکّل و رضا» در عرفان و متون نثر عرفانی علاوه بر قرآن، حدیث، اقوال نویسندگان بزرگ؛ در آثار عرفا بسیار مورد توجه قرار گرفته است و اصطلاح «توکّل و رضا» در متون نثر عرفانی قرن جهار تا هشت هجری در متون«رساله ی قشیریّه، مناز السائرین، کشف المحجوب، الانسان الکامل، مرصاد العباد، تذکره الاولیاء، مصباح الهدایه و مفتاح الکفایه» بررسی  می شود. این پایان نامه در پنج فصل به شرح ذیل تدوین شده است:

فصل اوّل: با عنوان کلیات تحقیق، شامل: مقدمه، بیان مسأله، سؤالات تحقیق، اهمیّت و ضرورت تحقیق، پیشینه و اهداف و… است.