فهرست مطالب

عنوان                                                                                                         صفحه

چکیده………………………………………………………………………………………………………………………………………………………… 1

مقدمه………………………………………………………………………………………………………………………………………………………….. 2

 

فصل اوّل: کلّیات

 

1-1 بیان مسئله………………………………………………………………………………………………………………………………………… 5

1-2 اهمیت تحقیق…………………………………………………………………………………………………………………………………… 5

1-3 اهداف تحقیق…………………………………………………………………………………………………………………………………… 5

1-4 پرسشهای تحقیق……………………………………………………………………………………………………………………………. 6

1-5 فرضیه های تحقیق…………………………………………………………………………………………………………………………… 6

 

فصل دوّم: پیشینه تحقیق

 

2- درآمد……………………………………………………………………………………………………………………………………………………. 8

2-1 فردوسی از ولادت تا در گذشت………………………………………………………………………………………………………. 14

2-1-1 شاهنامه از نظر بزرگان ایران زمین…………………………………………………………………………………………….. 19

2-1-2 شاهنامه از نظر بزرگان سرزمینهای دیگر…………………………………………………………………………………… 24

2-1-3 توحید از دیدگاه فردوسی……………………………………………………………………………………………………………. 26

2-2 تاریخچه زندگانی زرتشت و آیین او………………………………………………………………………………………………… 29

2-2-1 عرفان زرتشت……………………………………………………………………………………………………………………………….. 31

2-2-2 اوستا……………………………………………………………………………………………………………………………………………… 40

2-3 مرگ از دیدگاه قرآن…………………………………………………………………………………………………………………………. 41

2-3-1 حکمت مرگ از دیدگاه اسلام…………………………………………………………………………………………………….. 45

2-3-2 آراء فلاسفه و حکمادر رابطه با مرگ………………………………………………………………………………………….. 46

2-3-3 مرگ از دیدگاه عرفان و اسطوره و مادیگرایان……………………………………………………………………………. 48

2-4 آیین های خاک سپاری……………………………………………………………………………………………………………………. 49

2-4-1 مراسم تشییع زرتشتیان………………………………………………………………………………………………………………. 49

2-4-2 آیین خاکسپاری در اسلام…………………………………………………………………………………………………………… 50

عنوان                                                                                                         صفحه

2-4-3 آیین خاکسپاری در شاهنامه………………………………………………………………………………………………………. 52

2-4-3-1 دخمه……………………………………………………………………………………………………………………………………….. 53

2-4-4 آیین سوگواری در شاهنامه…………………………………………………………………………………………………………. 54

2-4-5 سوگواری در آیین زرتشت…………………………………………………………………………………………………………… 56

 

فصل سوّم:روش تحقیق

 

3- درآمد……………………………………………………………………………………………………………………………………………………. 59

3-1 ابزار گرد آوری اطلاعات……………………………………………………………………………………………………………………. 59

3-2 شیوه گرد آوری اطلاعات…………………………………………………………………………………………………………………. 59

3-3 شیوه تجزیه و تحلیل داده ­ها…………………………………………………………………………………………………………….. 59

 

فصل چهارم: یافته های تحقیق

 

4- درآمد……………………………………………………………………………………………………………………………………………………. 61

4-1 مرگ…………………………………………………………………………………………………………………………………………………… 63

4-1-1 مرگ در لغت………………………………………………………………………………………………………………………………… 63

4-1-2 ریشه ی واژه ی مرگ………………………………………………………………………………………………………………….. 64

4-1-3 تعاریف مرگ…………………………………………………………………………………………………………………………………. 64

4-1-4 ابر پندار شاهنامه………………………………………………………………………………………………………………………….. 67

4-1-5 حکمت مرگ و زندگی در شاهنامه  …………………………………………………………………………………………. 68

 

4-1-6 رویکرد عرفانی و عبرت آموزی از مسأله مرگ در شاهنامه………………………………………………………. 70

4-1-7 مرگ سرنوشتی ناگزیر…………………………………………………………………………………………………………………. 74

4-2 مقایسه باور مرگ در شاهنامه با گاتها……………………………………………………………………………………………… 76

4-2-1 باور به دو هستی در شاهنامه……………………………………………………………………………………………………… 76

4-2-2 باور به دو هستی در گات‌ها…………………………………………………………………………………………………………. 77

4-2-3 نام نیک در شاهنامه…………………………………………………………………………………………………………………….. 77

4-2-4 نام نیک در گا‌ت‌ها……………………………………………………………………………………………………………………….. 79

4-2-5 تاثیر باور به مرگ بر رفتار در شاهنامه……………………………………………………………………………………….. 80

4-2-6 تاثیر باور به مرگ بر رفتار در گات‌ها………………………………………………………………………………………….. 85

عنوان                                                                                                         صفحه

4-2-7 آرزوی مرگ در شاهنامه……………………………………………………………………………………………………………… 86

4-3 زمان(زروانیسم)…………………………………………………………………………………………………………………………………. 87

4-3-1 زروان خدای مرگ………………………………………………………………………………………………………………………… 88

4-3-2 زروان خدای بخت………………………………………………………………………………………………………………………… 89

4-4 نام های مرگ…………………………………………………………………………………………………………………………………….. 92

4-4-1 هوش…………………………………………………………………………………………………………………………………………….. 92

4-4-2 زمان و زمانه………………………………………………………………………………………………………………………………….. 94

4-4 جهان پس از مرگ……………………………………………………………………………………………………………………………. 96

4-4-1 درآمد…………………………………………………………………………………………………………………………………………….. 96

4-4-2 رستاخیز………………………………………………………………………………………………………………………………………… 97

4-4-2-1 رستاخیز در لغت……………………………………………………………………………………………………………………… 97

4-4-2-2 رستاخیز چیست؟……………………………………………………………………………………………………………………. 97

4-4-2-3  رستاخیز در عقاید گوناگون…………………………………………………………………………………………………… 100

4-4-2-4 عقاید اقوام باستانی در مورد رستاخیز……………………………………………………………………………………. 101

4-4-2-5 آراء فلاسفه و حکما در مورد رستاخیز………………………………………………………………………………… 102

4-4-2-6 نظر صاحبان ادیان در مورد رستاخیز…………………………………………………………………………………….. 102

4-4-2-7 معاد جسمانی  ………………………………………………………………………………………………………………………… 105

4-4-2-8 آفرینش نخستین دلیل قاطعی است بر معاد………………………………………………………………………… 107

4-5  روان………………………………………………………………………………………………………………………………………………….. 111

4-5-1 روان در شاهنامه…………………………………………………………………………………………………………………………… 112

4-5-2 سرنوشت روان پس از مرگ  از دیدگاه زرتشت…………………………………………………………………………. 116

4-5-2-1 پس رشن عادل……………………………………………………………………………………………………………………….. 120

4-5-3 پاداش و کیفر زندگی پس از مرگ ازدیدگاه زرتشت………………………………………………………………… 121

4-5-4 سرنوشت روح در ادیان و آیین های گذشته……………………………………………………………………………… 122

4-6  بهشت و جهنم (دوزخ)……………………………………………………………………………………………………………………. 123

4-6-1 بهشت…………………………………………………………………………………………………………………………………………….. 124

4-6-1-1 بهشت یا دوزخ در آیین زرتشتی چگونه توصیف گردیده؟………………………………………………….. 125

4-6-2 بررسی دیدگاه شاهنامه و گات‌ها در باره بهشت و دوزخ…………………………………………………………… 128

4-6-2-1 سنجه (میزان، مقیاس) نیکی و بدی در شاهنامه…………………………………………………………………. 128

4-6-2-2 سنجه نیکی و بدی در گات‌ها………………………………………………………………………………………………… 129

عنوان                                                                                                         صفحه

4-6-2-3 پاداش و پادافره (بادافره، مجازات)در شاهنامه……………………………………………………………………….. 132

4-6-2-4 پاداش و پادافره در گات‌ها………………………………………………………………………………………………………. 133

4-6-2-5 بهشت روشن در شاهنامه……………………………………………………………………………………………………….. 135

4-6-2-6 بهشت روشن در گات‌ها…………………………………………………………………………………………………………… 136

4-6-2-7 بهشت در شاهنامه…………………………………………………………………………………………………………………… 137

4-6-2-8 بهشت در گات‌ها………………………………………………………………………………………………………………………. 141

4-7 دوزخ ( جهنم)…………………………………………………………………………………………………………………………………… 143

4-7-1 دوزخ در شاهنامه…………………………………………………………………………………………………………………………. 144

4-8 بازگشت به سوی خدا……………………………………………………………………………………………………………………….. 148

4-8-1 بازگشت به سوی خدا در شاهنامه  …………………………………………………………………………………………… 148

4-8-2 بازگشت به سوی خدا در گات­ها…………………………………………………………………………………………………. 148

4-8-3 راهنمایی خدایی برای رستگاری در شاهنامه……………………………………………………………………………. 151

4-8-4 راهنمایی خدایی در گات‌ها……………………………………………………………………………………………………….. 152

4-9 جاودانگی……………………………………………………………………………………………………………………………………………. 154

4-9-1 جاودانگی در شاهنامه………………………………………………………………………………………………………………….. 156

4-9-2 جاودانگی از دیدگاه زرتشت………………………………………………………………………………………………………… 163

 

فصل پنجم: نتیجه گیری و پیشنهادها

 

5-1 نتیجه و بحث  ………………………………………………………………………………………………………………………………….. 166

5-2 پیشنهادها…………………………………………………………………………………………………………………………………………… 171

5-3  محدودیت ها…………………………………………………………………………………………………………………………………….. 172

منابع و مآخذ……………………………………………………………………………………………………………………………………………… 174

چکیده:

شاهنامه جایگاه بزرگی در میان کشور ایران فرهنگی دارد. از آنجا که شاهنامه ریشه در فرهنگ ایران باستان دارد. فرهنگ انگیزه‌ای است که مردم را پیش می‌برد،. در این پژوهش تلاش خواهد شد که دیدگاه شاهنامه در باره جهان پس از مرگ و تاثیر دین زرتشتی بر این دیدگاه بررسی و نشان داده شود دیدگاه مردم در باره مرگ و دنیای پس از آن اثر بزرگ و گسترده‌ای بر روش زندگی مردم می‌گذارد. از سوی دیگر کوشش می‌شود با همسنجی دیدگاه شاهنامه در باره مرگ و دنیای پس از مرگ با گات‌ها ریشه‌های فرهنگ شاهنامه بررسی شود.

در این تحقیق شیوه کار توصیفی و تحلیلی است، با بهره گیری از کتب کتابخانه و مقالات مربوطه در سایتهای مورد نظر اطلاعات گرد آوری گردید. کلیه بیت­ها در شاهنامه که به مسئله جهان پس از مرگ ارتباط داشت و همچنین بخشی از سروده‌های گات‌ها، کتاب آسمانی زرتشتیان، یا اوستا، نوشته‌های مقدس زرتشتیان، و پندنامه‌های موبدان که پیامی همچون بیت مورد نظر داشتند و با مطالب دیگر در کتبی که بعنوان رفرنس آورده شده یادداشت، بررسی و نکات مشترک موجود مورد تحلیل قرار گرفت.

نتیجه اینکه در دیدگه شاهنامه، گیتی (دنیای مادی) گذراست و نمی‌شود دل در آن بست، ولی مینو (دنیای روحانی) جاوید است و باید در آن بهترین زندگی را داشت. شاید چون دانش مردم بسیار ناچیز است، پس نگارنده شاهنامه همواره از سوی چهره‌های شاهنامه دست نیایش به سوی خداوند بر­می‌دارد تا بهترین راه برای رسیدن به این بهترین زندگی پر از آرامش و آسایش را بیابد. او در این آرزوست که از دشواری‌ها و پادافره (مجازات) دوزخ رهایی یابد، و به نظر می­رسد اندیشه فردوسی در کنار زندگی و زندگی با مرگ برای این گره می­خورد تا موجب زدودن غفلت از هستی آدمی باشد و انسان را به این نکته رهنمود سازد که مرگ در ماست و همیشه با ماست، مرگ در مقابل زندکی و همراه همیشگی آن شگفت انگیز­ترین پارادوکس تاریخ حیات بشری بوده است که از همان آغاز همپای وی تا به امروز راهی طولانی و شگرف راپیموده و همچنین در دین زرتشت نیز این اعتقاد می­رود که زندگی با مرگ تن به پایان نمی­رسد روان به زندگی مینو ادامه می­دهد، از این رو هر کس باید روش زندگی را به گونه­ ای برگزیند تا به زندگی روان در مینو آسیب نرسد.

 

کلید واژه ها:  شاهنامه، زرتشت، مرگ، بهشت، دوزخ، گاتها

مقدمه

 

شاهنامه شاهکاری ادبی است با موضوعاتی جامع و داستانهایی متنوع سراینده آن حکیم جامع الاطراف که جلوه هایی مختلف از ادبیات حماسی، غنایی و تعلیمی را به نمایش می گذارد. بررسی ابعاد مختلف «شاهنامه» موجب شناخت بیشتر عظمت و شکوه این اثر وهمچنین سراینده آن می شود.

پند و ا ندرزهای فردوسی است که از آبشخورهای فکری دینی و قومی وی سرچشمه گرفته است و از آنجا که عاطفه نهفته در آن انسانی است نه شخصی، جامعیت و شمول آن از زمان و مکان خاص فراتر است و همه آفاق را در بر می گیرد.

آرامش و آبادی آرزوی هر کس برای داشتن بهترین زندگی است. این آرامش پدید آمدنی نیست مگر

آن که با دانش نیک همزبانی به همدلی دگرگون شود. همانگونه که استاد عشق مولوی می‌سراید:

 

همزبانی خویشی و پیوندی است                                                یار با نا محرمان چون بندی است

ای  بسا  هندو و  ترک  همزبان                                                 ای بسا  دو  ترک چون بیگا نگان

از زبان محرمی خود دیگر  است                                                  همدلی  از  همزبانی  بهتر  است

 

برای رسیدن به همدلی و همزبانی باید یکدیگر را درست شناخت. فرهنگ را نیروی پیش برنده مردم و جامعه دانسته‌اند. در واژه نامه معین آن را ادب و هنر و ادب كردن مردم معنی كرده است. استاد برومند سعید(1384)، در پژوهشی ادیبانه آن را از دو بخش فر + هنگ می‌داند. «فر» پیشوندی به معنی پیش و جلو رفتن است و «هنگ» دگرگونه‌ای از «سنگ» به معنی متانت و سنگینی است.

فرهنگ زمانی پدیدار می‌شود که آموخته‌ها در منش مردم نهادینه گردند. بدینگونه مردم از آن آموخته‌‌ها در زندگی خود و یا درون جامعه بهره می‌برند، بدون آنکه نیازی به فشار بیرونی برای بکار بستن آن باشد. برای نمونه اگر بد شمردن اسراف در منش کسی نهادینه شود، او نه برای جریمه دولتی و نه برای خوش آمد دیگران از اسراف پرهیز نمی‌کند، بلکه چون این کار را بد می‌داند از آن می‌پرهیزد. چنین کسی در خلوت هم آن کار دیگر را نمی‌کند[1].

مهم آنست که چه آموخته‌ای با چه آرمانی و از چه راهی در منش مردمان نهادینه می‌شود. آیا بهره‌کشانی می‌خواهند از شیره جان مردمانی ثروت و قدرت بیندوزند یا آبادگرانی مردم دوست در پی افزایش خرسندی مردم هستند.

تاریخ ایران گواه آنست كه هرگاه رهبران و مدیران كلان كشور در این وظیفه كوتاهی كردند، كشوربه دست بیگانگان افتاد. اما نكته مهم آنست كه ایرانیان از دیدگاه فرهنگی نه تنها شكست نخورده‌اند، بلكه فرهنگ خود را به مهاجمان دیكته هم كردند (محسنی نیا، 1382).

بنابراین گرگان مردم نما كه خود را صاحبان جهان می‌دانند، برای چیرگی بر این مرز و بوم راهی دیگر را برگزیدند. آنها با بریدن مردم از ریشه‌های فرهنگی ایشان و نمایاندن ویژگی‌های ویران كننده به جای فرهنگ، می‌كوشند تا بر روح مردم