فهرست مطالب

عنوان                                                                  شماره‌ی صفحه

مقدمه……………………………………………………………………………………1  

فصل اول:  کلیات پژوهش

1-1- بیان مسئله………………………………………………………………………..5                                     

1-2- سؤال پژوهش……………………………………………………………………..6

1-3- اهداف پژوهش……………………………………………………….6

1-4- روش و فنون اجرایی پژوهش…………………………………………7

1-5- پیشینه و ادبیات نظری پژوهش……………………………………………..7    

1-6- معرفی جامعه آماری و نمونه‌ها………………………………………………..16

1-7- محدودیت‌های پژوهش ……………………………………………………….17

 فصل دوم: تاریخچه، تعاریف، مبانی نظری

2-1- تاریخچه‌ای از ورود اسلام به ایران تا پایان دوره‌ی سلجوقی………………………….20

2-2- اسلام و هنر و بازتاب آن در ایران……………………………………………. 22

2-3- تأثیر هنر ساسانی در هنر دوره‌ی اسلامی در ایران………………………………27

2-4- تأثیر اسلام بر هنرمندان…………………………………………………….29

2-5- فلسفه‌ وجودی و حکمت حضور زیورآلات در دوران اسلامی…………………………………………………32

2-6- پیشینه‌فلزکاری و تاریخچه‌ زیورآلات در ایران در قرون اولیه‌ی اسلامی…………………………..35

2-7- مراکز فلزکاری دوره‌ی اسلامی در ایران………………………………………………………..44

2-8- جواهرات و زیورآلات…………………………………………………………………..46

2-9- جواهرساز، زرگر، نقره کار………………………………………………………………….52

2-10- قالگر و قال‌گری……………………………………………………………………………….53

2-11- تجهیزات کارگاه زرگری……………………………………………………………………….53

2-11-1- ابزار زرگری………………………………………………………………………………..54

2-11-2- مواد اولیه لازم برای ساخت زیورآلات…………………………………………………………………..56

2-12- تکنیک‌های ساخت وشکل‌دهی زیورآلات در دوران اسلامی…………………………………………………..57

2-12-1-  قالب‌گیری باز……………………………………………………………………………………………64

2-12-2- قالب‌گیری بسته………………………………………………………………………………………. 64

2-13- تکنیک‌های تزیین اشیاء فلزی در دوران اسلامی……………………………………………………………………66

2-13-1- مهرکردن……………………………………………………………………………………………………..67

2-13-2- کنده‌کاری………………………………………………………………………………………………..67

 2-13-3- قلم‌زنی و حکاکی……………………………………………………………………………………..67

2-13-4- فلزکوبی یا ترصیع‌کاری……………………………………………………………………………………68

2-13-5-  سیاه قلم…………………………………………………………………………………………………..69

2-13-6………70

2-13-7- آب کردن ( جوهر کردن یا جوهر کاری)……………………………………70

2-13-8- مینا کاری………………………………………………………………………………………….71

2-13– گوژ کاری………………………………………………………………………………………………..71

2-13-10- ملیله‌کاری………………………………………………………………………………………..72

2-13-11- خاتم‌کاری…………………………………………………………………………………..72

2-14- نقوش موجود در زیورآلات دوره‌ی اسلامی……………………………………………………………..75

2-14-1- نقوش اسلیمی……………………………………………………………………………………………..77

2-14-2- نقوش هندسی……………………………………………………………………………….پ……77 

2-14-3- نقوش کتیبه‌ای………………………………………………………………………………..78

2-14-4- نقوش پیکره‌ای…………………………………………………………………………79

2-14-5- نقوش نمادین……………………………………………………………………………………..80

2-14-6- نقوش مرکب……………………………………………………………………………………81

فصل سوم: توصیف زیورآلات سه موزه‌ی1- موزه‌ی ملی ایران 2- موزه‌ی رضاعباسی 3- موزه‌ی متروپولیتن

3-1- زیورآلات دوران اسلامی تا پایان دوره‌ی سلجوقی…………………………………………………84

3-1-1- موزه‌ی ملی ایران…………………………………………………………………………………….84

3-1-2- موزه‌ی رضاعباسی…………………………………………………………………………………….103

3-1-3-موزه‌‌ی ‌متروپولیتن……………………………………………………………………………………..125

فصل چهارم: تحلیل یافته‌ها و نتیجه‌گیری

4-1- تحلیل آثار……………………………………………………………………………………………173

نتیجه‌گیری……………………………………………………………………………………………….192

فهرست منابع……………………………………………………………………………………………….197

فهرست منابع تصویر………………………………………………………………………………………201

چکیده‌ی انگلیسی…………………………………………………………………………………………….202

مقدمه

متعاقب با ورود اعراب مسلمان به ایران و انقراض امپراطوری ساسانی، بی‌ثباتی و آشفتگی سراسر این قلمرو پهناور را فرا‌گرفت و به تبع آن ضعف اقتصادی و رکود هنری بر کشور مسلط گشت. ورود اسلام به ایران همچنین ساختار اجتماعی عصر ساسانیان را در هم ریخته و دگرگون ساخت. پس از انقراض امپراطوری ساسانی، سلطه‌ی آسمانی و ایمانی اسلام نفوذ یافت و تغییر و تحولات زیادی در هنر ایران به وجود آورد. لیکن جامعه ایرانی به رغم از دست دادن استقلال سیاسی، هویت فرهنگی خود را برجا نگا‌ه داشته و باعث شد که خلفای اموی و عباسی بسیاری از مراسم و آداب ایرانی را اختیار کنند و کاردانان ایرانی را به خدمت گیرند.                                                                                                                                                

صنعتگران ایران قبل از اسلام در ساختن انواع فلزات مهارت داشته وآثار نفیسی ساخته بودند و این مقام را بعد از آن که ایران جزء ممالک اسلامی شد نیز از دست ندادند. به دلیل علاقه ایرانیان به استفاده از زیورآلات، فلز و سنگ های قیمتی از دیرباز در دست های ماهر صنعت‌گر و هنرمند ایرانی به شکل‌های تزیینی و هنری درآمد تا به عنوان زیور شخصی، اجتماعی یا فریضه‌ی آیینی و دینی به کار برده شود؛ با آنکه با استیلای اعراب مسلمان برسرزمین ایران، تغییرات اساسی در جنس، فرمعشق، جادویم کرد

زهر خود بر من ریخت

از نوک قله زمین افتادم

تازه آمد یادم، من عقابی بودم و تزیینات اشیای فلزی به وجود آمد. «در طول دو قرن اولیه اشغال ایران، که آیین شرع اسلام بر جامعه‌ی ایرانی حکمفرما بود، موازین و مقررات حاکم بر جامعه، تا چند دهه باعث سلب نبوغ و قدرت خلاقیت هنرمندان ایرانی شد. چنین وضعی هنرمندان ایرانی را از تجلیات هنری باز داشت و به علت پراکندگی و مهاجرت آنان، هنر ظریف فلزکاری به دست فراموشی سپرده شد. هنر آفرینان ایرانی پس از ثبات وضع و ایجاد آرامش و طلوع حکومت‌های ملی از پس ابرهای تیره از گوشه و کنار ایران پدیدار شدند تا قریحه ی ملی و نژادی خود را به صحنه‌ی ظهور رساندند» (احسانی،1368، 155).

میراث گرانبهای صنعت فلزکاری را ایرانیان از پیشینیان صنعتگر و هنرمند خود به ارث برده‌اند و در دوره‌ی اسلامی بر اهمیت و ترقی آن افزوده اند. آنان راه سختی را در اثر زحمات پی‌گیر و خستگی ناپذیر، به سرعت درنوردیده و خود را به نهایت اوج کمال رساندند. آن‌ ها برای انواع فنون تزیینی و تکنیک‌های پیچیده، طریقه‌ی کاربردی ساده‌تر و سهل‌تری یافتند. این امر موجب شد که هنر فلزکاری ایران بر سایر ممالک اسلامی، وجه پیشرفته ای بخصوص از نظر تکنیک به خود بگیرد.

آثار هنری بسیار ارزشمند و گران‌بهایی که امروزه در موزه‌ها و مجموعه‌های خصوصی ایران و جهان نگهداری می شود نمایانگر ذوق هنرمند ایرانی در دوره‌های پیش از تاریخ، تاریخی و اسلامی در ساخت آرایه‌های تزیینی است. هنرمندی که با تصرف در مواد محیط پیرامونش، رویکردی جدید در ساخت زیورآلات خلق کرده به طوری که امروزه آدمی با دیدن آن‌ ها، خلاقیت و توانمندی حیرت برانگیز سازندگان آن‌ ها را تحسین می کند.

 با مطالعات و انجام پیشینه یابی، هدفمان از این پژوهش آن است که با آشنایی و بهره‌گیری از طرح و نقش و تکنیک‌های اصیل و با هویت تاریخ ایران در دوران آغازین اسلامی، به میزان تأثیر مضامین و مفاهیم دین اسلام بر ساخت و ارائه‌ زیورآلات در آن دوران و به طبع تأثیر آن، بر زیورآلات بعد از آن پی‌ببریم. با این هدف در بخش کتابخانه ای به  پیشینه‌یابی در مورد زیورآلات دوران آغازین اسلام در ایران تا پایان دوره‌ی سلجوقی پرداخته شد و در بخش مشاهده‌ای، به موزه‌ی ملی ایران، موزه‌ی رضاعباسی و سایت موزه‌ی متروپلیتن، گالری فریر و موزه‌ی کریستیس در آمریکا مراجعه گردید.

 زیورسازی در دوره‌ی اسلامی پیشرفت زیادی داشته و هنر زرگری و زیورسازی با هنر گوهرنشانی تلفیق و شاهکارهای جهانی آفریده اند. زیورآلات زرین و سیمین مزین به سنگ‌های قیمتی و نیمه قیمتی، استفاده از تکنیک های تزیینی