1-1- مقدمه. 2-4

1-2 – بیان مساله. 6

1-3- اهمیت و ضرورت تحقیق. 6-7

1-4- اهداف تحقیق. 7-8

1-5- واژه­ های کلیدی.. 8

فصل دوم:  بررسی و مرور پیشینه تحقیق

2-1- مقدمه. 10-11

2-2- بیماری­های گیاهی.. 11-12

2-2-1- بیماری­های برنج.. 12

2-2-2- بلاست برنج.. 12-14

2-2-3- مطالعه بیولوژیکی قارچ عامل بیماری بلاست.. 14-15

2-3-روش های کنترل بیماریهای گیاهی.. 15

2-3-1- روش های کنترل بلاست برنج.. 15

2-3-1-1- پیش­آگاهی.. 16-17

2-3-1-2- کنترل زراعی.. 17-19

2-3-1-3- کنترل بیولوژیکی.. 19-21

2-3-1-4- کنترل شیمیایی.. 21-23

2-3-1-5- استفاده از ارقام مقاوم. 23-25

2-4- مقایسه اقتصادی روش های کنترل بیماری بلاست برنج.. 25-29

فصل سوم مواد و روش های تحقیق

3-1- منطقه مورد مطالعه. 31-33

3-1-1- معرفی استان گیلان. 31-32

3-1-2- برنج در استان گیلان. 32

3-2-1- شهرستانهای استان گیلان. 32

3-2-2- شهرستان لنگرود. 32-33

3-3 – روش تحقیق. 33

3-4- جامعه و نمونه آماری.. 33

3-5- ابزار گردآوری داده ­ها 34

3-5-1- ابزار پژوهش… 34-35

3-6- روایی و پایایی ابزار اندازه ­گیری.. 35-36

3-6-1- روایی. 35

3-6-2- پایایی.. 36

3-7 – متغیرهای تحقیق و تعاریف عملیاتی.. 36-37

3-7-1- متغیر مستقل. 36

3-7-1-1- ویژگی­های فردی. 36

3-7-1-2- ویژگی­های نظام زراعی.. 36

3-7-1-3- ویژگی­های اقتصادی.. 36

3-7-1-4- دانش کنترل بلاست برنج.. 37

3-7-1-5- نفوذپذیری اجتماعی.. 37

3-7-1-6-  مشارکت اجتماعی.. 37

3-7-1-7- فعالیتهای آموزشی- ترویجی.. 37

3-7-1-8- دانش فنی. 37

3-7-1-9- اثرات زیست­محیطی کنترل بیماری بلاست برنج. 37

3-7-2- متغیر وابسته. 37

3-8- فرضیه ­های تحقیق. 38

3-9 – روش تجزیه تحلیل داده ­ها. 38-39

3-9-1- آمار توصیفی. 38

3-9-2- آمار استنباطی. 39

فصل چهارم: تجزیه تحلیل داده ­ها

4-1- مقدمه. 41

4-2- یافته­ های توصیفی 41-57

4-2-1- ویژگیهای فردی 41-42

4-2-2- ویژگیهای نظام زراعی 43

4-2-3- ویژگیهای اقتصادی 44

4-2-4- دانش کنترل بلاست برنج 45-53

4-2-4-1- دانش کنترل شیمیابی بلاست برنج.. 45-47

4-2-4-2- دانش کنترل زراعی برنج 48-53

4-2-5- نفوذپذیری اجتماعی 53-54

4-2-6- مشارکت اجتماعی 54

 

4-2-7- فعالیتهای آموزشی- ترویجی 55

4-2-8- دانش فنی 56-56

4-2-9- اثرات زیست­محیطی کنترل بلاست برنج 56-57

4-3- آمار استنباطی 57-60

4-3-1- مقایسه ویژگیهای فردی، زراعی و اقتصادی کشاورزان دوگروه با بهره گرفتن از آزمون کای­دو 57

4-4- مقایسه هزینه­ های کنترل شیمیایی با کنترل زراعی 60-61

فصل پنجم: بحث، نتیجه گیری و پیشنهادات

5-1- مرور کلی بر تحقیق 63-64

5-1-1- مقدمه 63

5-1-2- اهداف تحقیق. 64

5-1-3- محدوده تحقیق. 64

5-1-4- محدودیت تحقیق 64

5-1-5- روش و نوع تحقیق 64

5-1-6- متغیرهای تحقیق. 64-65

5-1-7- فرضیه ­های تحقیق 65

5-2- نتیجه ­گیری 65-73

5-2-1- یافته­ های توصیفی 65-70

5-2-2- یافته­ های استنباطی 70-71

5-2-2- مقایسه هزینه­ های کنترل زراعی و شیمیایی.. 71

5-3- بحث 71-73

5-4- پیشنهادها 74-75

5-4-1- پیشنهادهای پژوهش حاضر 74

5-4-2- پیشنهادهایی برای پژوهشهای آینده 74-75

منابع. 76-84

پیوستها 85-96

چکیده انگلیسی 97

صفحه عنوان انگلیسی 98

فهرست جداول

جدول 1-1- تولید برنج در کشورهای اصلی صادر­ . ..5

جدول  2-1- سرانه مصرف برنج در آفریقا و برخی کشورهای در حال توسعه ..11

جدول  3-1- ارزشهای عددی گویه های پرسشنامه . .. 35

جدول  3-2- ارزشهای عددی گویه های پرسشنامه . 35

جدول  3-3- ارزشهای عددی گویه های پرسشنامه . .. 35

جدول 3-4- میزان اعتماد (پایایی) پرسشنامه با بهره گرفتن از روش آلفای كرونباخ . .. .36

جدول 4-1- توزیع فراوانی ویژگیهای فردی شالیکاران (320=n) . .. .41-42

جدول 4-2- توزیع فراوانی ویژگیهای نظام زراعی شالیکاران . 43

جدول 4-3- توزیع فراوانی ویژگیهای اقتصادی شالیکاران .44

جدول 4-4- توزیع فراوانی شالیکاران و کارشناسان براساس دانش کنترل بلاست برنج . 46

جدول 4-5- توزیع فراوانی شالیکاران براساس دانش کنترل شیمیایی بلاست ر برنج .46-47

جدول 4-6- توزیع فراوانی شالیکاران براساس دانش کنترل زراعی بلاست ر برنج .49-53

جدول 4-7- میزان نفوذپذیری اجتماعی شالیکاران به ترتیب اهمیت موضوع (367n= ) .. ..53

جدول 4-8- توزیع فراوانی شالیکاران مورد مطالعه برحسب میزان نفوذپذیری اجتماعی (367 = ( n 54

جدول 4-9- میزان مشارکت اجتماعی شالیکاران به ترتیب اهمیت موضوع (367n= ) .. ..54

جدول 4-10- توزیع فراوانی شالیکاران مورد مطالعه بر حسب میزان مشارکت اجتماع. 54

جدول 4-11- میزان فعالیتهای آموزشی- ترویجی شالیکاران به ترتیب اهمیت موضوع (367n= ) ..55

جدول 4-12- توزیع فراوانی شالیکاران مورد مطالعه بر حسب میزان فعالیتهای آموزشی (367n= ) .55

جدول 4-13- میزان دانش فنی شالیکاران به ترتیب اهمیت موضوع (367n= ) . 56

جدول 4-14- توزیع فراوانی شالیکاران مورد مطالعه بر حسب میزان دانش فنی . 56

جدول 4-15- اثرات زیست­محیطی کنترل بلاست برنج به ترتیب اهمیت موضوع (367n= ) . 56

جدول 4-16- توزیع فراوانی شالیکاران مورد مطالعه بر حسب میزان اثرات زیست­حیطی .. ..57

جدول 4-17-مقایسه ویژگی فردی، زراعی واقتصادی کشاورزان دو گروه بااستفاده ازآزمون کای­دو…60

جدول 4-18- مقایسه ویژگی فردی، زراعی و اقتصادی کشاورزان……………………………………………….60

جدول 4-19- محاسبه هزینه های کنترل زراعی و شیمیایی…………………………………………………………61

جدول 4-20- مقایسه اقتصادی روش کنترل زراعی و شیمیایی بر اساس نسبت منافع به هزینه­ها……..61

جدول الف- 1- نفوذ­پذیری اجتماعی………………………………………………………………………………………90

جدول الف- 2-. مشارکت اجتماعی………………………………………………………………………………………..90

جدول الف-3- فعالیت­های آموزشی-ترویجی …………………………………………………………………………91

جدول الف- 4- دانش فنی……………………………………………………………………………………………………..91

جدول الف- 5- اثرات زیست­محیطی کنترل بلاست برنج…………………………………………………………..92

 

فهرست تصاویر

شکل 1- 1 تولید برنج در آسیا-  آمار سازمان خوار و بار جهانی سال ٢٠١٣ . . .4

شکل 3- 1 نقشه استان گیلان .. 31

شکل 4- 1 توزیع فراوانی شالیکاران بر اساس روش کنترل بیماری . 45

 

چکیده

برنج یکی از محصولات زراعی عمده استان گیلان بوده و نقش مهمی در درآمد خانوار روستایی دارد. میزان محصول برنج هر ساله توسط عوامل مختلفی همچون آفات، بیماری­ها و علفهای­ هرز مورد تهدید قرار می­گیرد. بیماری بلاست یکی از خسارت­زا­ترین بیماریهای­ برنج بوده و هر ساله موجب کاهش کمیت و کیفیت محصول در مزارع شمال کشور می­گردد و در این میان زارعین بیشتر از روش شیمیایی برای کنترل بیماری استفاده می­ کنند. امروزه با توجه به خطرات سموم شیمیایی روی سلامت انسان و محیط­زیست بیشتر بر روش های زراعی و بیولوژیک جهت کنترل بیماری بلاست برنج تاکید می­گردد و از آنجایی که در استان گیلان از کنترل بیولوژیک استفاده نمی­ شود در این تحقیق مقایسه اقتصادی دو روش شیمیایی و زراعی رایج در شالیزارهای استان گیلان (شهرستان لنگرود)، مد­نظر قرار گرفته است. مقایسه اقتصادی دو روش کنترل زراعی و شیمیایی بین 33 نفر از کارشناسان و 373 نفر از شالیکاران شهرستان لنگرود انجام شد که برای این کار از روش نمونه گیری تصادفی استفاده شد. روش جمع­آوری داده ­ها به صورت پرسش­نامه­ای بوده و داده ­های جمع­آوری شده توسط نرم­افزار    SPSSمورد ارزیابی قرارگرفتند. همچنین میزان نفوذ­پذیری اجتماعی، دانش فنی، مشارکت اجتماعی، فعالیت­های ترویج و میزان اهمیت به محیط ­زیست پاسخگویان بررسی و در بخش اقتصادی از روش نسبت منافع به هزینه­ها جهت تعیین اقتصادی­ترین روش کنترل بیماری استفاده گردید. همچنین مقایسه ویژگیهای فردی، زراعی و اقتصادی دو گروه کشاورزان استفاده­کننده از روش زراعی و شیمیایی توسط آزمون آماری کای­دو نشان داد که بین جنسیت، سن و سابقه برنجکاری با روش کنترل انتخابی توسط پاسخگویان ارتباط معنی­داری وجود ندارد ولی بین سطح زیر­کشت و روش کنترل در سطح 05/0 آماری، ارتباط معنی­داری وجود دارد. علاوه بر این بین نظرات کارشناسان و کشاورزان در مورد روش کنترل بیماری بلاست برنج، اختلاف معنی­داری وجود داشت به­ طوری که کارشناسان ترکیبی از روش های کنترل را توصیه می­ کنند ولی بیشتر کشاورزان از روش شیمیایی استفاده می­ کنند. ضمناً تحقیقات حاضر نشان داد بر اساس قیمتهای سال 1392 و با توجه به هزینه­ های کنترل زراعی در مقایسه با کنترل شیمیایی در هر هکتار شالیکاری، کنترل زراعی از نظر اقتصادی قابل جایگزین با کنترل شیمیایی خواهد بود.

1- 1- مقدمه

برنج یکی از محصولات غذایی درجه یک جهان است. در انگلیسیIce/paddy ، در عربی به آن Irz، در فارسی برنج و در زبان اردو چاوال می­گویند. نام علمی آنOryza sativa  است. برنج گیاهی از خانواده گرامینه است .(Wasim, 2002) کشت برنج که امروزه در تغذیه صدها میلیون انسان در سراسر جهان نقش مهمی را عهده­دار است در چین و هندوستان سابقه هفت هزار ساله دارد. اعتقاد بر این است که منشا متداول­ترین گونه برنج، قاره آسیا است. برنج محصول عمده گیاهان زراعی مهم کشورهای در حال توسعه است و قوت غالب بیش از یک سوم جمعیت دنیا را تشکیل می­دهد. ٩٠%  کل تولید برنج از آسیا­ست و تمدنهای این ناحیه پیوند عمیقی با برنج دارند. دانه­ی برنج دارای ٧/٧% پروتئین، ٢/٧٥% مواد غیر ازته، ٤/٠% چربی، ٢/٢% سلولز و ٥/٠% خاکستر می­باشد. قابلیت هضم برنج به مراتب بیش از سیب­زمینی، گندم، شیر و سایر محصولات غذایی است (نورمحمدی و همکاران، ١٣٨٩). از نظر ارزش غذایی و میزان کالری تولیدی، برنج بر اکثر مواد غذایی مورد مصرف انسان برتری دارد. ضریب هضم مواد آلی دانه بدون پوسته در حدود ٩٢% و ضریب هضم پروتئین آن در حدود ٨٦% می­باشد. بیش از ٧٠% برنج دنیا در مناطق نیمه­گرمسیری مرطوب آسیا کشت می­ شود و تنها نقاط کوچکی از مناطق خشک به کشت آن اختصاص دارند، با این حال تولید برنج در بعضی مناطق نیمه­خشک، به ویژه در کشورهایی که آب و هوای مدیترانه­ای دارند، مانند ایالات متحده آمریکا، مصر، یونان، اسپانیا، ایتالیا حائز اهمیت است، زیرا در این مناطق برنج گذشته از اهمیت اقتصادی که دارا می­باشد، به لحاظ آنکه می ­تواند در خاکهای شور و نمکزده کشت شود، در روند اصلاحی این خاک­ها نقش مهمی را ایفا می­ کند (نورمحمدی و همکاران، ١٣٨٩).

نخستین اقداماتی که در پایان قرن نوزدهم در استرالیا برای برنجکاری دیم به عمل آمده با شکست مواجه شد. بعدها شالیکاری نقش عمده­ای در عمران و آبادانی این مناطق ایفا می­کرد. شرایط اقلیمی حاد نیز به ایجاد گونه­ های خاصی از برنج از قبیل برنج کوهستانی یا برنج نشا­شده در آبهای عمیق انجامید. در اثر دخالت عوامل انسانی و انتخاب محیطی، انواع مختلفی که در برابر شوری آب یا قلیایی­بودن آن یا سردی هوا در شب مقاوم بود به تدریج به وجود آمد. انواع متعدد برنج که بدین ترتیب بدست آمده به منزله­ی گنجینه ژنتیکی ارزشمندی از ژرم­پلاسم بود که باید با برنامه اصلاح نژاد فعلی و آینده، حفظ شود (نورمحمدی و همکاران، ١٣٨٩). در آفریقا برنج غذای اصلی مردم گینه­بیسائو، گینه، ساحل­عاج، لیبریا، سنگال و سیرالئون بوده و جایگزین غلات دیگری همچون سورگوم، ارزن و ذرت شده است. بنابراین افزایش تقاضا برای آن وجود دارد. این افزایش تقاضا همراه با افزایش جمعیت بوده و میزان تولید جوابگوی نیاز مردم نیست .(Seck et al., 2010)

بهترین منطقه رشد برنج بین ٤٥ درجه عرض جغرافیایی شمالی و ٤٠ درجه عرض جغرافیایی جنوبی است. برنج در دمای بالا و رطوبت بالا رشد بهتری دارد. درجه حرارت مطلوب 20 درجه سانتی ­گراد در طول دوره رشد مورد نیاز است .(Wasim, 2002)

در روسیه برنج با توجه به گسترش روش­های پیشرفته آبیاری اتوماتیک به طور اصولی و علمی توسعه­ یافته است. عملکرد برنج به ٤-٥/٣ تن در هکتار رسیده ­است. در گذشته هزینه کارگر تنها هزینه تولید بود. هزینه­ های کنترل شیمیایی بیماری­ها، آفات و علف­های ­هرز منجر به افزایش عملکرد به ٨/٤-٣/٤ تن در هکتار و کاهش مصرف نیروی کار به ١٢٠-٦٠ نفر ساعت در هکتار شد. اما استفاده از آفت­کش­ها و سموم، خطرات زیست­محیطی زیادی دارد. جهت بهبود رشد برنج، باید به طور کامل از کاربرد آفت­کش­ها بوسیله­ هواپیما جلوگیری و از روش­هایی مانند استفاده از ارقام مقاوم به آفات و بیماریها استفاده شود (Tchebotaryov et al., 2004).

طبق آخرین گزارشهای سازمان خواروبار جهانی بر اساس جداول سال ٢٠١٣، تولید برنج از سال٢٠١٢ فقط ١/١% رشد کرده است و از ٥ میلیون تن به ٨/٧ میلیون تن، افزایش یافته که برای کشورهای اصلی تولید­کننده یعنی چین، پاکستان و فیلیپین نگران­کننده است. پیش ­بینی فائو از تجارت برنج در این سال ٥/٣٧ میلیون تن می­باشد. ایران و آفریقای­ جنوبی به عنوان وارد­کننده اصلی و برزیل، چین، کامبوج، میانمار، تایلند و ویتنام به عنوان صادرکننده اصلی برنج محسوب می­شوند (جدول1-1)(شکل 1-1).(Anonymous, 2013)

امروزه در بیشتر جوامع، بر کشاورزی پایدار تاکید می­گردد. کشاورزی پایدار بیشتر به بهره­وری زارعین تکیه می­ کند و بیشتر، حفظ و نگهداری خاک، آب و دیگر منابع­ طبیعی را مد­نظر دارد. حاصلخیزی خاک، ایجاد جوامعی سالم و فراهم­کردن فرصتی برای نسلهای آینده نیز از دیگر اجزاء کشاورزی پایدار محسوب می­شوند (اللهیاری، 1391). جهت تحقق کشاورزی پایدار، سه عنصر اساسی آن که عبارتند از حفاظت محیط ­زیست، شرایط مطلوب اجتماعی و سود­آوری اقتصادی باید رعایت شوند. موفقیت­های اقتصادی باید بدون تباهی خاک، آب، هوا، مناظر ­طبیعی و فلور ­بومی به دست آورده شود. در اکثر موارد به علت فقدان دانش و قدرت تشخیص، در استفاده از منابع پایه آب و خاک زیاده­روی شده است و زراعت فشرده یکی از بزرگ­ترین تهدیدها برای پایداری خاک بوده است (کریمی، 1381). جهت رسیدن به پایداری در کشاورزی باید از روش های خاصی همچون شخم حداقل، مدیریت عناصر غذایی، تناوب زراعی، مدیریت تلفیقی آفات، بیماریها و علفهای هرز، بهره­ گیری کارآ از گونه­ ها و ارقام زراعی، استفاده گردد (کریمی، 1381).

امروزه با توجه به گسترش روش های کنترل شیمیایی علیه بیماریها و آفات در کشور، لزوم توجه به کشاورزی پایدار و رفع نیازهای نسلهای آینده احساس می­گردد. در حال حاضر بیشتر شالیکاران استان گیلان شالیزارهای خود را علیه بیماری بلاست برنج سمپاشی می­ کنند و از روش های کنترل بیولوژیک اطلاع درستی ندارند. کارشناسان جهاد کشاورزی نیز تاکنون فقط به کنترل بیولوژیک علیه آفت کرم ساقه­خوار برنج توجه داشته و علی­رغم خسارت زیاد بیماری بلاست برنج در مزارع شمال کشور، در مورد کنترل بیولوژیک این بیماری اقداماتی صورت نپذیرفته است. یکی از راه های رسیدن به کشاورزی پایدار و افزایش سود­آوری کشاورزان استفاده از روش های بیولوژیکی در جهت کنترل بیماریهای مهم زراعی است زیرا این روش کنترل هم­سو با طبیعت بوده و زیانی به محیط ­زیست وارد نمی­آورد. از سوی دیگر هزینه­ استفاده از آن کمتر از مصرف سموم شیمیایی است. بر اساس تحقیقات انجام یافته در استان گیلان از روش شیمیایی و روش های زراعی برای کنترل بیماری بلاست برنج استفاده می­گردد که هدف از این پژوهش مقایسه اقتصادی بین روش های کنترل بیماری بلاست برنج و انتخاب اقتصادی­ترین روش کنترل آن است.

 

1-2- بیان ﻣﺴﺄله