فصل اول: کلیات پژوهش

1-1- بیان مسأله. 3

1-2- اهمیت و ضرورت پژوهش… 4

1-3- پیشینه پژوهش… 5

1-4- اهداف پژوهش… 10

1-4-1- هدف اصلی.. 10

1-4-2- اهداف فرعی.. 10

1-5- سؤال پژوهش… 10

1-6- فرضیه پژوهش… 10

1-7- تعریف واژه ‏ها و اصطلاحات فنی و تخصصی.. 10

1-8- روش پژوهش… 11

1-9- روش‌ها، ابزار تجزیه و تحلیل داده‏ها 12

1-10- سازماندهی تحقیق. 12

فصل دوم: مباحث نظری و تاریخی در روابط ایران و روسیه

2-1- بخش اول: مباحث تئوریک… 14

2-1-1- مکتب رئالیسم. 14

2-1-2- مبانی و سیر تحول تئوری‎‌های رئالیستی.. 16

2-2- مبانی رئالیسم و مناظره های درون پارادایمی.. 17

2-2-1- رئالیسم كلاسیك… 19

2-2-2- رئالیسم ساختارگرا 21

2-2-2-1- رئالیسم ساختارگرای تدافعی.. 21

2-2-2-2- رئالیسم‌ ساختارگرای‌ تـهاجمی.. 23

2-2-3- رئالیسم نوکلاسیک… 26

2-3- بخش دوم: تاریخچه روابط ایران و روسیه. 30

2-3-1- مقدمه. 30

2-3-2- زمینه روابط ایران و روسیه. 31

2-3-3- پیشینه روابط ایران و روسیه. 32

2-3-4- جنگ‌‌های اول ایران و روس و معاهده گلستان. 33

2-3-5- جنگ دوم ایران و روس… 34

2-3-6- روابط ایران و روسیه تا آغاز انقلاب مشروطیت.. 36

2-3-7- روابط خارجی ایران و شوروی در زمان جنگ تحمیلی (بین سال‌‌های 1359 تا 1367)  40

2-3-7-1- مقطع اول: بی‌طرفی شوروی در جنگ (سه سال اول جنگ تحمیلی) 40

2-3-7-2- مقطع دوم: حمایت شوروی از عراق. 42

2-3-7-3- مقطع سوم: حمایت شوروی از عراق ( از زمان گورباچف تا پایان جنگ تحمیلی)  44

2-3-8- روابط ایران و روسیه پس از فروپاشی‌ شوروی.. 47

2-3-9- روابط ایران و روسیه از سال 2000 تا کنون. 49

2-3-9-1- روابط منطقه‌ای ایران و روسیه. 49

2-3-9-2- رابطه ایران و روسیه در سطح بین الملل. 57

2-3-9-3- موانع و چالش‌های روابط دو کشور در سطوح منطقه‌ای و بین المللی.. 60

2-3-9-4- پیشنهادها برای تسهیل و گسترش روابط ایران و روسیه. 61

2-3-10- افزایش روابط راهبردی (تثبیت روابط کنونی ایران و روسیه) 63

2-3-11- وضعیت کنونی روابط ایران و روسیه در حوزه امنیتی، دفاعی، ژئو پلیتیک و در واقع اقتصادی و غیره 64

2-3-12- حوضه ژئوپلیتیک و جهان چند قطبی و حرکت کردن به سمت جهان تک قطبی   64

2-3-13- نگاه سیاستگذاران کرملین یا هسته‌ی اصلی سیاست خارجی روسیه به روابط با ایران  65

2-3-14- آینده‌ی روابط و نقش متغیرهای دخیل. 65

2-4- نتیجه‌گیری.. 66

فصل سوم: سیاست خارجی روسیه در مورد مسأله هسته‌ای ایران

3-1- مقدمه. 68

3-2- عامل ایران در روابط روسیه با آمریکا 69

3-3- دو راهی انتخاب ثبات استراتژیک یا رقابت استراتژیک؟. 70

3-4- جایگاه ایران در سیاست خارجی روسیه. 73

 

3-5- تأثیر تحولات داخلی روسیه بر پرونده هسته‌ای ایران. 73

3-6- نگرانی‌‌های مشترک آمریکا و روسیه. 75

3-7- نتیجه گیری.. 77

فصل چهارم: چرایی وجود بی اعتمادی در روابط ایران و روسیه

4-1- مقدمه. 79

4-2- تحلیل عملکرد تاریخی روسیه در قبال ایران. 79

4-2-1- تناقض رفتاری.. 79

4-2-2- ارتباط دوگانه. 80

4-2-3- دخالت.. 80

4-2-4- حضور نظامی.. 80

4-3- تحلیل اصول علمی سیاست خارجی ایران در مورد روسیه. 80

4-3-1- مقابله. 80

4-3-2- احتیاط.. 81

4-3-3- کم اهمیت کردن مسأله. 81

4-3-4- تاکید بر بعد حقوقی مسأله. 81

4-3-5- ایران از نگاه نخبگان روسی.. 81

4-4- محور‌های اصلی روابط ایران و روسیه. 82

4-4-1-  دخالت و تأثیرگذاری قدرت ثالث در روابط دو كشور. 83

4-4-2- برتری ماهیت ژئوپلتیک بر ماهیت ژئواكونومیک روابط دو كشور. 83

4-4-3- تردید نسبت به نهادینه ساختن روابط به دلیل بی‌اعتمادی تاریخی.. 84

4-5- علل بی اعتمادی ایران به روسیه. 87

4-5-1- علل تاریخی.. 87

4-5-1- 1- مقاوله نامه گلستان (1813) 87

4-5-1-2- عهدنامه ترکمانچای (1828) 88

4-5-1-3- قرارداد درباره تقسیم عرصه‌های نفوذ روسیه و بریتانیا در ایران. 88

4-5-1-4- اشغال ایران در سال 1941 توسط نیروهای شوروی و انگلیسی.. 88

4-5-1-5- حزب توده 88

4-5-1-6- تلاش برای ملحق کردن آذربایجان به شوروی.. 89

4-5-1-7- پشتیبانی از کردهای ایرانی در جمهوری مهاباد. 89

4-5-1-8- جنگ افغانی شوروی.. 89

4-5-1-9- حمایت از صدام حسین در جنگ ایران و عراق. 90

4-5-1-10- تقسیم ناعادلانه دریای خزر. 90

4-5-1-11- معامله گور- چرنومیردین.. 91

4-5-1-12- علل پنهانی ساخت طولانی نیروگاه اتمی بوشهر. 91

4-5-1-13- حمایت روسیه از تحریم‌های ضدایرانی در شورای امنیت سازمان ملل متحد  92

4-5-1-14- اس-300 و قراردادهای دیگر. 92

4-5-1-15- نفوذ غرب در اقتصاد و سیاست روسیه. 93

4-5-2- دلایل سیاسی.. 93

4-5-2-1- از بعد اقتصادی.. 94

4-5-2-2- چالش‌های منطقه‌ای (روابط سیاسی) 95

4-5-2-3- عرصه بین‌المللی.. 97

4-5-2-4- مشترک نبودن تهدیدات.. 98

4-6- ملاحظات روابط ایران و روسیه. 99

4-6-1- واکاوی روابط ایران و روسیه در سطوح منطقه‌ای و بین‌المللی.. 99

4-7- اولویت‌های روابط ایران و روسیه. 103

4-8- عوامل تغییر سیاست خارجی روسیه در قبال ایران. 104

4-9- آسیب‌شناسی روابط ایران و روسیه. 107

4-10- ظرفیت‌های همکاری ایران و روسیه. 110

4-11- نتیجه‌گیری.. 111

فصل پنچم: بحث و نتیجه گیری

5-1- نتیجه‌گیری.. 114

5-2- راهکار‌ها و پیشنهادات.. 120

منابع. 123

چکیده:

هدف از انجام این پژوهش بررسی علل بی اعتمادی در روابط بین ایران و روسیه از سال 2000 تا کنون   می­باشد. در این پژوهش از روش توصیفی تحلیلی بهره برده شده است که با بهره گرفتن از مکتب رئالیسم به توضیح و تحلیل مطالب پرداخته شده است. یافته‌ها حاکی از آن است که ایران نمی‌تواند به کمک روسیه به لغو تحریم‌ها و دستیابی به شکوفایی اقتصادی دست یابد. اختلافات کهنه بین سیاست‌های خارجی جمهوری اسلامی ایران از بُعد تاریخی و همچنین تفاوت در برداشت‌های نظامی، سیاسی و اقتصادی بین این دو کشور همواره باعث گردیده است تا روابط این دو کشور در طول تاریخ با بی اعتمادی همراه باشد. هرچند در طی چند سال گذشته این رابطه به طور چشمگیری افزایش یافته، اما نمی­توان محافظه­کاری­های دو جانبه از طرف این دو کشور را نادیده گرفت. در این پژوهش با بررسی علل تاریخی بی اعتمادی در بین دو کشور از گذشته تا کنون به بررسی بی اعتمادی‌های جدید در روابط حاصله در چند سال اخیر پرداخته می‌شود.

کلید واژه ها: سیاست خارجی، روابط خارجی، بی‌اعتمادی (روابط ایران و روسیه)

-1- بیان مسأله

پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی سابق، جمهوری اسلامی ایران و روسیه در فضای جدیدی قرار گرفتند و بر همین اساس دو کشور مناسبات‌شان را در ترتیبات بین‌المللی و منطقه‌ای تنظیم نمودند. روابط دوجانبه دو کشور ایران و روسیه قدمت بسیاری داشته و در سطوح مختلف دو جانبه، منطقه‌ای و بین المللی بوده است. در سطح دو جانبه، دو کشور به مبادلات اقتصادی و همکاری نظامی و هسته‌ای روی آورده‌اند؛ در سطح منطقه‌ای در خصوص حل و فصل بحران­ها و نزاع منطقه­ای، نظیر بحران تاجیکستان و افغانستان با همدیگر همکاری نمودند، همین طور در مورد بهره برداری از منابع انرژی حوزه دریای خزر دو کشور رویه‌ی همکاری در ارتباط با تثبیت یک رژیم حقوقی مورد قبول کشور‌های ساحل این دریاچه و مقابله با نفوذ قدرت­‌های فرا منطقه‌ای اتخاذ نمودند و در سطح بین‌الملل هر دو کشور نارضایتی خود را از نظام تک قطبی و سیاست­‌های یک جانبه گرایان آمریکا اعلام کرده‌اند. با این وجود، روابط دو کشور همواره با فراز و نشیب‌هایی همراه بوده است؛ به شکلی که گاهی زمان‌ها دو کشور به گونه‌ای به هم نزدیک شده‌اند که صحبت از مشارکت راهبردی آنها به میان آمده و گاهی نیز چنان از هم فاصله گرفته‌اند که به مرز تیرگی در روابط رسیده اند. به هرحال واقعیت‌‌های موجود بیانگر آن است که نشانه‌هایی از بی‌اعتمادی و ابهام در روابط دو کشور وجود دارد و دلیل این امر را می‌توان در اختلافات مبانی و زیربنایی فکری، سیاسی و ایدئولوژیکی بین دو کشور دانست، زیرا نظام روسیه که ملهم از نظام کمونیست و در واقع ادامه‌ی سیاست‌‌های توسعه­طلبانه تزاری حکومت‌‌های سابق اتحاد جماهیر شوروی است بنا به رویکرد سیاست خارجی خود که دسترسی به آب‌‌های گرم خلیج فارس است همواره و در طول تاریخ، ایران را به عنوان مانعی در راه دستیابی به این هدف خود دانسته است در مقابل ایران نیز که با تغییرات ایدئولوژیک شکل گرفته در دهه 60 هجری همواره به دنبال سیاست نه شرقی و نه غربی بوده است با نفی هرگونه سلطه‌پذیری، مانع از هر نوع حضور سلطه جویانه روسیه در ایران شده است. در چنین وضعیتی، روابط ایران و روسیه تحت تأثیر وقایع مهم تاریخی قرار گرفته است.

می‌توان گفت روابط ایران و روسیه آن گونه که تصور می‌شود از استحکام و انسجام برخوردار نبوده و در شرایط شکنند‌ه‌ای قرار دارد. در افکار عمومی ایرانیان صحنه‌‌های ویژه تاریخی و سیاسی ریشه دوانده و مانع از اتخاذ رویکردی اعتماد آمیز با روسیه می‌شود، بر اساس نظرسنجی‌‌های صورت گرفته بیش از 90 درصد ایرانیان نسبت به روسیه بی‌اعتماد هستند و بسیاری از ایرانیان هنوز از روسیه تصور شوروی سابق را در ذهن دارند (فصلنامه روابط خارجی، شماره اول  1390).

مقامات روسیه همواره از قدرت‌یابی ایران بیم‌ناک بوده‌اند. آنان شکل­ گیری ایران قدرتمند نظامی، سیاسی و استراتژیک را نمادی از تهدید علیه خود می‌دانند. بنابراین، طبیعی است که با قدرت‌یابی ایران مخالفت نمایند. این مسأله در دوران‌‌های گذشته وجود داشته و بعد از جنگ سرد نیز تداوم یافته است.

الگوی رفتاری روسیه در مواجهه با ایران را باید تلاش سامان یافته برای محدودسازی ایران دانست. طبعاً رویکرد کشور‌های غربی به ایران نیز فضای مناسبی را برای روسیه در زمینه‌ی مشارکت بیشتر با جهان غرب به منظور محدودسازی ایران فراهم کرده است. این الگو در دوران بعد از پیروزی انقلاب اسلامی ایران تشدید گردید. سیر فوق نشان می‌دهد محدودیت‌ها و فشار‌های روسیه عامل شکل‌گیری شرایط جنگ سرد در روابط دو کشور است.

مرز‌های مشترک جغرافیایی و تاریخ سیاسی گذشته نشان می‌دهد که دو کشور به گونه‌ای گریز‌ناپذیر نیازمند همکاری و مشارکت با یکدیگرند به رغم چنین ضرورت‌هایی شواهد و فرایند‌‌های شکل گرفته بیانگر آن است که روابط دو کشور مبتنی بر همکاری و حسن نیت نبوده است. مسأله مورد بررسی این است که چه موانع و مشکلاتی در روابط ایران و روسیه سبب شده که این دو کشور هیچ گاه نتوانند از ظرفیت‌‌های واقعی یکدیگر برای توسعه روابط دو جانبه بهره گیرند.

در واقع سوالی که ذهن محقق را به خود مشغول ساخته این است که چرا علی رغم اتحاد و همراهی کنونی ایران و روسیه، نوعی بی اعتمادی در روابط دو کشور وجود دارد؟

 

1-2- اهمیت و ضرورت پژوهش

ایران موفق شده است انزوای بین المللی را که رژیم تحریم‌‌های فلج کننده غربی برای آن فراهم کرده بود، هر چند فقط تا حدی معینی و به طور ناکامل، بشکند. با این وجود، سرعت توسعه روابط روسی- ایرانی تا کنون به سطح شراکت راهبردی نرسیده است. چه چیزی برخورد محتاطانه طرف ایرانی را سبب می‌شود؟ چه چیزی مانع از آن می‌شود که تهران، مسکو را شریک مطمئن سیاسی و اقتصادی خود به حساب آورد؟ پاسخ به این سؤالات و بسیاری پرسش­‌های دیگر، دلایل اهمیت انجام این پژوهش را دو چندان نموده است.

با وجود اینکه دو کشور ایران و روسیه به دلیل نزدیکی جغرافیایی و قرار گرفتن در یک منطقه استراتژیک می‌توانند نیاز‌های اقتصاد داخلی و منطقه‌ای همدیگر را تأمین نمایند و هم می‌توانند الگویی از این نوع همکاری‌ها برای دیگر کشور‌‌های جهان باشند ولی در سطح کلان و مقاطع مختلف تاریخی ما شاهد بروز بی‌اعتمادی و تزلزل در روابط بین دو کشور هستیم. این پژوهش در پی یافتن پاسخ به این ضرورت است که چرا دو کشور علی رغم وجود جنبه‌‌های مشترک دارای حس بی‌اعتمادی روز افزون نسبت به یکدیگر هستند.

-3- پیشینه پژوهش