کلید واژه: پنجره، پاورقی­نویسی، فهیمه رحیمی، داستان، داستان عامه­پسند

-1 مقدمه

ادبیات عنصری از فرهنگ عمومی جامعه است و بخشی از دستاوردهای جمعی مردم محسوب می­ شود. ماده­ی اصلی ادبیات را کلام تشکیل می­دهد. کلمات حامل مفهومی هستند که با آن مردم در جامعه با هم ارتباط برقرار می­ کنند.

هنگام صحبت از ادبیات نباید فقط به ادبیــات ارزشمند توجه شود زیرا ادبیات عامه­پسند نیز در دسته­بندی­های انواع ادبی جایگاهی قابل تأمل دارد. ادبیات عامیانه یا شفاهی در شکل­ گیری ادبیات کلاسیک مؤثر بوده، چون ادبیات عامیانه مرحله­ اولیه­ی پیدایش ادبیات کلاسیک است.

در کشورهای جهان سوم به خصوص در ایران توجه چندانی به ادبیات عامه­پسند نمی­ شود و چیزی که توجه اکثر محققان و منتقدان را به خود جلب می­ کند، ادبیات وزین کلاسیک است. در صورتی­که با بررسی و توجه به ادبیات عامه­پسند می­توان از منظر جامعه­شناختی ادبیات را بررسی کرد.

«هر داستان، افسانه، مثل، اسطوره و دیگر شکل­های ادبیات عامیانه، همواره حامل پیام­های اجتماعی نهفته­ای است که رابطه­ ذهنیتی مردم در یک برهه زمانی (رابطه افقی) یا نسل­های پیاپی (رابطه عمودی) را حفظ می­ کند» (ارشاد،1387: 6).

هر داستان و مثلی در دوران تاریخی ویژه­ای ساخته می­ شود که بیانگر خصوصیات ویژه­ی آن دوران است. «از این­رو، هر متن ادبیات عامیانه به پنجره­ای می­ماند که به دنیای اجتماعی گسترده­ای از معناسازی و فهم کردن باز می­ شود» (همان: 6).

سیر تاریخی یک ملت پیوسته است و در ادبیات عامیانه اگر پیام متنی با واقعیت­های تاریخی زمان خود عجین شده باشد، همراه با گذر تاریخ به دوره­ های بعدی نیز انتقال پیدا می­ کند و به تناسب دوره و زمان بازآفرینی می­ شود.

یکی از نمودهای ادبیات عامیانه و عامه­پسند پاورقی­ است که این پایان نامه به بررسی آن خواهد پرداخت.

تدوین این پایان نامه در 5 فصل، به شرح زیر است:

فصل اول: با عنوان کلیات تحقیق، شامل: مقدمه، بیان مساله، سوالات تحقیق، اهمیت و ضرورت تحقیق، پیشینه، اهداف و … است؛

فصل دوم: در این فصل مسایل بنیادی این تحقیق، یعنی «پاورقی نویسی» بیان شده­است؛

فصل سوم: در این فصل شرح حال فهیمه رحیمی، سال­شمار آثارش، معرفی کتاب پنجره و هم­چنین خلاصه­ی داستان «پنجره» گنجانده شده­است؛

فصل چهارم: در این فصل ویژگی­ها و عناصر داستانی کتاب «پنجره» مورد بررسی قرار می­گیرد؛

فصل پنجم: نتیجه ­گیری و پیشنهاد را شامل می­ شود.

1-2 بیان مساله

اتفاقات سیاسی- اجتماعی که در تاریخ معاصر ایران بعد از جنگ جهانی دوم رخ داد، سرآغاز فصلی بود که پای تفکرات رمانتیسم و به دنبال آن ادبیات پاورقی را به زندگی روزمره­ی ایرانیان باز کرد. قرن 14 یکی از دوران­های پرتحرک ادبیات ایران است. ادبیاتی که بیشتر رویکردش اجتماعی است. اتفاقاتی که در چند دهه­ نخست آغاز قرن 14 در ایران رخ داد زمینه­ گســــترش رمان و در کنار آن پاورقی­نویسی را فراهم آورد و این را به راحتی می­توان از عناوین نویسندگان به نامی که زینت­دهنده تاریخ ادبیات معاصر ایران هستند، دریافت.

در یک برهه کوتاه، تقریباً دهه­­ی 40 و 50 پاورقی­نویسی عملاً بر ادبیات ایران تسلط یافت و آن با توسعه­ روزنامه­ها همراه بود.

برخوردهای نابهنجار ساواک و فضای پرخفقانِ بعد از کودتای 32 بسیاری را واداشت تا خواندن را به جای جنگیدن به عنوان یک راه مبارزه بپذیرند. ازاین­رو نمی­توان پاورقی­نویسی را صرفاً، یک سرگرمیِ صرف و یک تافته­ی جدابافته از ادبیات ایران دانست، بلکه باید آن را محصول شرایط اجتماعی خاصی دانست که بر اثر یک سرخوردگی پدید آمد و واکنشی به یک جریان بوده است.

از آنجایی که در زمینه پاورقی مطالعات زیادی صورت نگرفته و دایره­ی کارهای انجام شده محدود است، این پایان نامه بر آن شد تا: موضوع تحقیق خود را بر روی پاورقی­نویسی با توجه به اثر فهیمه رحیمی متمرکز کند.

پاورقی­ها آثار ادبی هستند که به رغم طرح ساده و به ظاهرآبکی­شان، یکی از مهم­ترین ابزار شناخت جامعه هستند. پاورقی­ها داستان­های جذابی بودند که در آغاز دهه­ چهل در حاشیه­ی روزنامه­ها به صورت روزانه یا هفتگی و سریالی به چاپ می­رسیدند و بسیاری از مردم آن­ها را تنها به منظور سرگرمی و هیجان انگیزبودنشان مطالعه می­کردند. اما مکتب­های ادبی جدید و ورود دیدگاه­های بیرون از ادبیات به داخل ادبیات نشان داد که این آثار قابلیت بررسی روان­شـــناسی، جامعه شناسی، نشانه شناسی و زبان­شناسی و… را دارند.

مهم­ترین موضوع پاورقی­ها مسایل عاشقانه و پلیسی بود. از میان پاورقی نویسان می­توان به فهیمه رحیمی اشاره کرد، که تاکنون تقریبأ 30 اثر در این زمینه نوشته است. وی متولد 1331 در شهر تهران است و رکوردار فهرست پاورقی نویسان ایران به لحاظ چاپ و فروش است.

ذکر این نکته نیز ضروری است که نباید پاورقی را- اگرچه شاید مورد پسند عامه­ی مردم قرار بگیرد- با داستان­های عامیانه مانند: سمک عیار، قصه­های هزارویک شب، سندبادنامه و… اشتباه گرفت.

1-3 سوالات تحقیق

پرسش­های تحقیق عبارتند از:

1ـ پدیده پاورقی­نویسی چگونه در ایران پا گرفت؟

2ـ پاورقی­ چطور می ­تواند به اوج شهرت و قدرت جذب توده­های مردم برسد؟