حبوبات یکی از مهم ترین منابع گیاهی غنی از پروتئین و دومین منبع مهم غذایی انسان به شمار می روند و نقش بسیار مؤثری در کنار غلات در تغذیه انسان داشته و در کشورهایی که از نظر کمی و کیفی در فقر غذایی هستند حبوبات اهمیت ویژه ای داشته و جزء اصلی رژیم غذایی مردم فقیر جهان محسوب می شوند. میزان انرژی در حبوبات معادل غلات بوده و از نظر اسیدهای آمینه (به خصوص لایسین) غنی هستند ، با توجه به داشتن ریشه های عمیق، لگوم ها علاوه بر تحمل شرایط خشکی که جهت کشت در مناطق خشک توصیه می شود از توانایی تثبیت نیتروژن نیز برخوردار هستند که موجب بهبود حاصلخیزی خاک اعم از خواص فیزیکی، شیمیایی و زیستی شده و نقش مهمی را در پایداری نظام کشاورزی ایفا می کنند، به همین خاطر حبوبات در تنوع زراعی جایگاه خاصی داشته و دامنه سازگاری وسیعی دارند. در عرض های جغرافیایی و دامنه های حرارتی مختلف اعم از مناطق گرمسیری و سردسیری قابل کشت می باشند. این محصولات هم به طور منفرد و هم به صورت کشت مخلوط با سایر محصولات قابل کشت هستند.

رشد جمعیت و توسعه اقتصادی و اجتماعی کشور در دو دهه اخیر باعث شده تا مصرف مواد پروتئینی به خصوص گوشت قرمز افزایش چشم گیری یابد، بر این اساس افزایش تولید مواد پروتئینی به ویژه پروتئین های گیاهی که منابع ارزشمندتری در تغذیه هستند، اجتناب ناپذیر است، از طرفی حبوبات منبع مناسبی برای تغذیه احشام و حیوانات محسوب می شوند. ماش، در کشورهای پرجمعیتی نظیر هندوستان با مصرف سرانه 7/11 کیلوگرم، سهم بیشتری در رژیم غذایی مردم نسبت به سایر کشورها دارد، در کشور ما مصرف سرانه ماش 8/4 کیلوگرم است. اگرچه مصرف آن از متوسط جهانی (1/6 کیلوگرم) پایین تر است ولی نقش مهمی در تغذیه افراد کم درآمد ایفا می کند، لذا افزایش تولید حبوبات به عنوان مکمل منابع پروتئینی در برنامه های توسعه اقتصادی کشور مورد توجه قرار گرفته است(پارسا و باقری،1387). لگوم ها از نظر حجم تولید غلات به دلیل تولید کربوهیدرات ها که بخش عمده رژیم غذایی انسان و دام را شامل می شوند، مهم ترین گیاهان هستند. از طرف دیگر بر اساس تعداد جنس و گونه مورد استفاده انسان، بقولات تا به حال پرمصرف ترین خانواده گیاهی هستند، لگوم ها جهت تولید مواد شیمیایی، مواد معطر، الوار سوخت، سرشاخه های علوفه ای، علوفه، گیاهان پوششی، کود سبز، دانه و غذا استفاده می شوند(مجنون حسینی ،1387 ). حبوبات با داشتن پروتئینی در حدود 20 درصد و گاهی بیشتر نقش مهمی در تأمین پروتیئن مورد نیاز انسان دارند. در کشورهایی که تولیدات دامی و محصولات کشاورزی آن ها کم است حبوبات در تغذیه انسان می توانند یک مکمل غذایی خوبی برای غلات محسوب شوند. میزان پروتئین در غذاهای حیوانی معمولاً کمتر از میزان پروتئین در منابع گیاهی است ولی پروتئین های موجود در غذاهای حیوانی به علت داشتن تعداد اسید آمینه های بیشتر و مقدار بیشتر اسید آمینه، باارزش تر از پروتئین های گیاهی هستند (مجنون حسینی، 1375). با ترکیب پروتئین های گیاهی و حیوانی می توان کمبود اسیدهای آمینه را برطرف کرد، بنابراین در مواردی که پروتئین غلات و حبوبات با هم مصرف شوند توازن اسیدهای آمینه و مخلوط پروتئین از نظر کیفیت بهتر از حالتی است که هر کدام به تنهایی مصرف می شوند (کوچکی، 1368). هم چنین این گیاهان به عنوان گیاهان جایگزین، باارزش هستند اما در شیوه های زراعی و تحقیقات کشاورزی کمتر مورد توجه واقع شده اند (احمدی، 1387). دانه های خشک و خوراکی لگوم ها را حبوبات می گویند.

زراعت حبوبات سریع ترین راه افزایش تولید پروتئین در کشورهای در حال توسعه آسیا، آفریقا و آمریکای لاتین است. پتانسیل عملکرد حبوبات بالا و به 3000 – 2500 کیلوگرم در هکتار می رسد ولی بنا به دلایلی از جمله عوامل بوم شناختی، فقدان فرصت و موقعیت برای تولید حبوبات، ضعف در فناوری پس از برداشت، کمبود تحقیقات بنیادی، محدودیت اقتصادی – اجتماعی، فقدان مدیریت زراعی مناسب و عدم دسترسی کافی به بذور اصلاح شده و باکتری های ریزوبیوم میزان عملکرد آن ها در اکثر کشورها پایین است. حبوبات در حاصل خیزی خاک مؤثر بوده و علاوه بر عدم نیاز چندان به نیتروژن، هر ساله مقادیری نیتروژن از طریق فرایند تثبیت به خاک می افزایند. این گیاهان به دلیل کوتاهی فصل رشد و لطافت بقایای گیاهی بر جای گذاشته، گیاهان مناسبی برای قرار گرفتن قبل از محصولات پاییزه و پس از محصولات وجینی و دیررس هستند (باقری و همکاران، 1376). شاخص برداشت پایین در این گیاهان باعث شده مواد تولیدی کمتری از بخش های رویشی به غلاف ها منتقل شوند هم چنین رشد نامحدود و ریزش گل ها و غلاف ها سبب کاهش عملکرد می گردد.

ماش (Vigna radiate (L.) Wilczek) یكی از گونه‌های خانواده بقولات می‌باشد كه دانه آن به واسطه داشتن 27-24 درصد پروتئین و حدود 340 كالری انرژی كه از مصرف 100 گرم دانه خشك آن حاصل می‌شود از منابع مهم تأمین‌كننده پروتئین گیاهی برای انسان به شمار می‌رود (كوچكی و بنایان اول، 1372).

ماش از معمول‌ترین گیاهانی است كه در اكثر مناطق گرمسیری و نیمه گرمسیری ایران بعد از برداشت گندم كشت شده و قبل از شروع كشت پائیزه برداشت می‌شود. ماش به علت دوره رشد و نمو كوتاه، قابلیت تثبیت نیتروژن هوا، تقویت زمین و جلوگیری از فرسایش خاك بر سایر گیاهان به منظور كشت دوم برتری دارد. این گیاه می‌تواند در بعضی مناطق به شرطی كه توجیه اقتصادی داشته باشد به صورت كود سبز در تناوب‌های زراعی جهت نیل به كشاورزی پایدار به كار گرفته شود. (مجنون حسینی، 1387).

1-2- فرضیه های تحقیق

1- کود زیستی ازتوباکتر تأثیر مثبتی بر عملکرد و اجزای عملکرد و خصوصیات ریخت شناسی و صفات کیفی ماش دارد.

2- ماش به مقادیر مختلف بیوسوپر جاذب عکس العمل نشان می دهد.

3- اثرات متقابل کود زیستی ازتوباکتر و بیوسوپر جاذب بر روی عملکرد و اجزای عملکرد و خصوصیات ریخت شناسی گیاه ماش مؤثر است.

1-3- اهداف تحقیق

الف- مقایسه تأثیر کود زیستی ازتوباکتر و بیو سوپر جاذب بر عملکرد گیاه ماش

ب- مطالعه تأثیر کود زیستی ازتوباکتر بر خصوصیات کمی و کیفی گیاه ماش

ج- کاهش و یا حذف مصرف کودهای شیمیایی در راستای کشاورزی پایدار

د- افزایش تولید و عملکرد در واحد سطح و تأمین نیازهای غذایی انسان و سایر موجودات زنده.

1-4- گیاه ماش

ماش از حبوبات با ارزش بوده و سرشار از فسفر (326 میلی‌گرم در هر گرم دانه) است. دانه آن به صورت كامل، لپه و یا آرد شده مورد استفاده قرار می‌گیرد. دانه ماش حدود 25-24 درصد پروتئین و مقادیر متنابهی كربوهیدرات (7/56 درصد)، مواد معدنی (1/4 درصد) و ویتامین (كاروتن، تیامین، ریبوفلاوین، نیاسین و غیره) دارد. پروتئین ماش تمام اسید آمینه‌های ضروری را دارد. در مقایسه با انواع لوبیاها، ماش بسیار قابل هضم، خوش طعم و خوشمزه‌تر است. دانه‌های رسیده آن به صورت پخته در تهیه سوپ و خورشت، دانه‌های سبز آن در تهیه كنسرو و جوانه‌های سبز شده ماش سرشار از ویتامین ث و مقدار زیادی تیامین و ریبوفلاوین هستند كه در تهیه انواع غذا و سالاد در كشورهای آمریكا و چین هواداران بسیار دارد. افزودن 30 درصد آرد ماش به رشته فرنگی، بدون ایجاد تغییرات ساختار در ماكارونی، در بهبود فقر غذایی مردم هندوستان موثر گزارش شده است.

واویلوف ماش را از جنس فازلوس (با نام علمی Phaseohus aureus) معرفی كرد، در حالی كه ویلسزك آن را تحت جنس ویگنا (Vigna) طبقه‌بندی نمود . در جنس فازلوس لوله مادگی (خامه) خمیده، كرك دار و در زیر كلاله قرار دارد در حالی كه، در جنس ویگنا خامه كم و بیش راست می‌باشد و طویل و دورتر از كلاله قرار دارد. جنس ویگنا را ساوی كشف كرد. ماش سبز از هندوستان و آسیای مركزی منشاء یافته و به احتمال قوی اولین منطقه اهلی شدن ماش سبز هندوستان است، زیرا تنوع زیادی از فرمهای زراعی و وحشی این گیاه در آنجا یافت شده است. (مجنون حسینی ،1388). همچنین فرمهای وحشی ماش سبز در سطح وسیعی از مناطق گرمسیری جنوب، جنوب شرقی، شرق آسیا و شمال استرالیا پراكنده هستند. گونه وحشی vigna radiata var. sublobatus كه در هندوستان و اندونزی می‌روید، به احتمال زیاد به عنوان جد ماش سبز و سیاه شناخته شده است. جنس ویگنا در مناطق گرمسیری انتشار دارد و مشتمل بر حدود 150 گونه است كه اكثر آنها در آسیا و آفریقا هستند. فاریس به نقل از مجنون حسینی (1388) گزارش نموده است كه فقط هفت گونه این جنس زراعی هستند، دو گونه منشاء آفریقایی (vigna radiata, vigna subterranean) و 5 گونه منشاء آسیایی (V. umbellate, (V.mungo ,V. unguicilata, V. aconitifolia, V. anaularis) هستند جنس vigna radiate دارای سه زیر گونه است:

V.indicus-واریته‌هایی دیررس با وزن هزار دانه 30-15 گرم هستند.

V.iranicus–واریته‌هایی متوسط‌رس با وزن هزار دانه 40-35 گرم دارد.

V.chinensis-واریته‌هایی زودرس با وزن هزار دانه 80-60 گرم دارد.

كاه و كلش ماش در تغذیه دام‌ها مورد استفاده قرار می‌گیرد و تولید سنگینی و یا چاقی در دام نمی‌كند. كاشت ماش به عنوان كود سبز به منظور تقویت زمین معمول است و چون گیاهی لگوم بوده قابلیت تثبیت نیتروژن جوی به میزان 100-50 كیلوگرم در هكتار را دارد. ماش به علت داشتن دوره رشد كوتاه، مناسب تناوب زراعی در زراعتهای فشرده است، همچنین در جلوگیری از فرسایش خاك مفید شناخته شده است. سطح زیر كشت ماش در جهان حدود 5/2 میلیون هكتار است و سالانه 8/1 میلیون تن محصول دانه خشك تولید می‌كند. متوسط عملكرد ماش در جهان بین 770-580 كیلوگرم در هكتار گزارش شده است. سطح زیر كشت ماش در ایران حدود 25 هزار هكتار و عملكرد متوسط آن 750 كیلوگرم درهكتار می باشد. 75 درصد تولید جهانی ماش متعلق به هندوستان می‌باشد و كشورهای برمه (میانمار)، تایلند و اندونزی از تولیدكنندگان عمده آسیایی آن بشمار می‌روند. ماش ایران به طور پراكنده در آذربایجان، خراسان، اصفهان، فارس، خوزستان و استانهای شمالی به صورت آبی و در كوهپایه‌های گرگان به صوردت دیم كشت می‌شود( پارسا و باقری ،1387).

1-5- توصیف گیاه‌شناسی

ماش(Vigna radiate (L.) Wilczek ) گیاهی یكساله، یا بالا رونده به طول 90-45 سانتی‌متر بوده، ساقه‌ها زاویه دار با شاخه و برگ متعدد، كرك دار و در برخی نژادها ساقه پیچك‌دار است. ساقه اصلی ماش كم و بیش ایستاده ولی شاخه‌های فرعی نیمه ایستاده هستند. انواع ماش فرم بوته‌ای گل انتهایی و رشد محدود بوده، ولی انواع بالا رونده به طور معمول گل غیر انتهایی و رشد نامحدود می‌باشند. ریشه ماش مستقیم با گره‌های درشت روی آنها، برگ‌ها سه برگچه‌ای به رنگ سبز روشن یا تیره دارای دمبرگ بلند و پهنك بیضی شكل می‌باشند. در زیر برگ ماش زائده‌های قندی وجود دارد كه مورد توجه زنبورعسل قرار می گیرد. گل آذین ماش به صورت خوشه متراكم و جانبی بر روی دمگل بلند قرار گرفته كه دارای 20-10 گل (در ماش سبز و 6-5 گل در ماش سیاه) است كه تنها 8-5 عدد آنها باز شده و تبدیل به میوه می‌شوند. شكوفایی گلها از كنار گل آذین شروع می‌شود. گلهای ماش كوچك (5/1-1 سانتی متر) به رنگ لیمویی