فهرست مطالب

عنوان                                                                                           صفحه

فصل اول:                   کلیات تحقیق 3

1-1-   مقدمه 4

1-2-   اهمیت و ضرورت تحقیق 7

1-3-   اهداف مشخص تحقیق 9

1-3-1-       هدف کلی 9

1-3-2-       هدف‌های فرعی 9

1-4-   سؤالات تحقیق 9

1-4-1-       سؤال اساسی 9

1-4-2-       سؤالات فرعی 9

1-5-    تعریف واژه ‏ها و اصطلاحات فنی و تخصصی (به صورت مفهومی و عملیاتی): 10

فصل دوم:                 ادبیات و پیشینه تحقیق 13

2-1-    مقدمه 14

2-2-    مبانی نظری تحقیق 14

2-2-1-        تعریف و مفهوم فساد 14

2-2-2-        تاریخچه و پیشینه فساد 14

2-2-3-        انواع فساد 18

2-2-4-        پیامدهای فساد 19

2-2-5-        سطوح فساد 20

2-2-6-        مفهوم و کلیات سازمان 20

2-2-7-        انواع سازمان 22

2-2-8-        سطوح عملکرد سازمان 25

2-2-9-        دفتر مقابله با مواد مخدر و جرم سازمان ملل 25

2-2-10-      فساد از دیدگاه دفتر مقابله با مواد مخدر و جرم سازمان ملل 26

2-2-11-      انواع فساد از دیدگاه دفتر مقابله با مواد مخدر و جرم سازمان ملل 26

2-2-12-      ساختار فساد اداری در ایران بعد از انقلاب 28

2-3-    سوابق و پیشینه پژوهش 31

2-3-1          تحقیق‌های داخلی 32

2-3-2          تحقیق‌های خارجی 43

2-3-3          توصیف کمی نتایج تحقیق‌های داخلی و خارجی 50

2-4-    مدل مفهومی تحقیق 52

فصل  سوم:              روش تحقیق 54

3-1-    مقدمه 55

3-2-    روش پژوهش 56

3-3-    قلمرو مکانی و زمانی و موضوعی تحقیق 56

3-4-    جامعه و نمونه مورد بررسی 56

3-5-    روش، ابزار تجزیه و تحلیل و جمع آوری داده‌ها 57

3-6-    مطالعه موردی 57

3-6-1          تعریف مطالعه موردی 58

3-6-2          زمینه های کاربرد تحقیق موردی 58

3-6-3          اهمیت و ویژگی‌های مطالعه موردی 58

3-6-4          خصوصیات روش تحقیق موردی 59

3-6-5          مراحل مطالعه موردی 59

3-6-6          مزایای مطالعه موردی 60

3-6-7          معایب تحقیق موردی 60

فصل چهارم:              یافته‌ها و تجزیه و تحلیل آن‌ ها 61

4-1-    مقدمه 62

4-2-    معرفی دفتر مقابله با مواد مخدر و جرم سازمان ملل و پیشینه آن 62

4-3-    ساختار دفتر مقابله با مواد مخدر و جرم سازمان ملل 64

4-4-    دفاتر تخصصی دفتر مقابله با مواد مخدر و جرم سازمان ملل 66

4-5-    حوزه های فعالیت دفتر مقابله با مواد مخدر و جرم سازمان ملل 67

4-6-    استراتژی‌های دفتر مقابله با مواد مخدر و جرم سازمان ملل در زمینه  مبارزه با فساد 68

4-7-    اقدامات دفتر مقابله با مواد مخدر و جرم سازمان ملل در زمینه فساد 70

4-7-1          کنوانسیون بین‌المللی مبارزه با فساد 70

4-7-2          کمک‌های فنی 74

4-7-2-1 افزایش آگاهی و دسترسی 75

4-7-2-2 پی گیری‌های اجرای کنوانسیون 76

4-7-2-3 استرداد دارایی‌ها 79

4-7-2-4 تقویت سلامت قوه قضاییه 83

4-7-3          پشتیبانی‌های علمی 86

4-7-3-1 تاسیس آکادمی ضد فساد 86

4-7-3-2 تشکیل کتابخانه عمومی 87

4-7-3-3 برگزاری همایش‌ها و اجلاس‌های عمومی 88

4-7-4       همکاری با سایر سازمان‌ها 92

4-7-4-1 همکاری با سایر سازمان‌های بین‌المللی 92

4-7-4-2 همکاری با بخش‌های خصوصی و غیردولتی 93

4-8-    اقدامات انجام شده در ایران در زمینه مبارزه با فساد 93

فصل پنجم:                بحث و نتیجه گیری و پیشنهادها 101

5-1-    خلاصه تحقیق 102

5-2-  موانع و محدودیت‌های تحقیق 104

5-3-    پیشنهادها جهت پژوهش‌های آتی 104

5-3-1          پیشنهاد به محققان 105

5-3-2          پیشنهاد به سازمان‌ها و مدیران اجرایی 105

پیوست ها 107

منابع و مأخذ 144

 

چکیده لاتین 150

 

 

فهرست جداول

عنوان                                                                                           صفحه

جدول 1-1 روند فساد در ایران از نظر شاخص ادراک فساد طی ساله‌ای 2012-2004 5

جدول 2-1 پیشینه تحقیق‌های داخلی 33

جدول 2-2 پیشینه تحقیق‌های داخلی 34

جدول 2-3 پیشینه تحقیق‌های داخلی 35

جدول 2-4 پیشینه تحقیق‌های داخلی 36

جدول 2-5 پیشینه تحقیق‌های داخلی 37

جدول 2-6 پیشینه تحقیق‌های داخلی 38

جدول 2-7 نتیجه گیری از منابع داخلی 39

جدول 2-8 پیشینه تحقیق‌های خارجی 43

جدول 2-9 پیشینه تحقیق‌های خارجی 44

جدول 2-10 پیشینه تحقیق‌های خارجی 45

جدول 2-11 پیشینه تحقیق‌های خارجی 46

جدول 2-12 پیشینه تحقیق‌های خارجی 47

جدول2-13 نتیجه گیری از منابع خارجی 48

جدول 4-1 تجارب دفتر مقابله با مواد مخدر و جرم سازمان ملل در زمینه پیشگیری از فساد…………………………….. 96

جدول 4-2 تجارب دفتر مقابله با مواد مخدر و جرم سازمان ملل در زمینه نظارت بر فساد 99

جدول 4-3 تجارب دفتر مقابله با مواد مخدر و جرم سازمان ملل در زمینه مقابله با فساد……………………………… 100

 فهرست نمودارها

عنوان                                                                                           صفحه

نمودار 1-1 نمرات شاخص ادراک فساد  ایران در دهه اخیر 6

نمودار 4-1 63

نمودار 4-2 66

 

 

فهرست شکل­ها

عنوان                                                                                                           صفحه

شکل2-1 مدل مفهومی معرفی سازمان و عملکرد آن در سه حوزه (پیشگیری،نظارت،مقابله) 53

شکل 4-1 ساختار دفتر مقابله با مواد مخدر و جرم سازمان ملل 65

شکل 4-2 حوزه های فعالیت دفتر مبارزه با مواد مخدر و جرم سازمان ملل 67

شکل 4-3 اقدامات دفتر مقابله با مواد مخدر و جرم سازمان ملل در زمینه فساد 69

شکل 4-4 روند بازیابی اموال به سرقت رفته 81 

 

 

فهرست پیوست ها

عنوان                                                                                           صفحه

 

چکیده

با توجه به ماهیت فراملی و بین‌المللی بودن موضوع فساد و مبارزه با آن، اقدامات زیادی در سطح بین‌المللی و منطقه­ای برای مبارزه با این پدیده صورت پذیرفته است. در این میان، نقش سازمان ملل متحد و ارکان آن بسیار تعیین کننده است. این سازمان می‌تواند در کمک به کشورهای عضو برای جلوگیری از فساد اداری، ارتقای سلامت و شفافیت بسیار موثر، کارآمد و تأثیرگذار عمل کند. از جمله ارکان مهم سازمان ملل متحد، دفتر مقابله با مواد مخدر و جرم سازمان ملل است که در ایران شعبه دارد و بر اساس اساس‌نامه‌اش به مقابله با فساد در سطح ملی، منطقه­ای و بین‌المللی می ­پردازد.

هدف این تحقیق شناخت نقش دفتر مقابله با مواد مخدر و جرم سازمان ملل در مبارزه با فساد، به منظور بهره­مندی از استراتژی­ها و تجربیات این دفتر برای مبارزه با فساد در ایران می­باشد. در مبانی نظری تحقیق به بیان ادبیات فساد، فساد از دید دفتر مقابله با مواد مخدر و جرم سازمان ملل و فساد در ایران پرداخته شده است. سپس نتایج تحقیقات صورت گرفته در زمینه فساد و دفتر مقابله با مواد مخدر و جرم سازمان ملل معرفی شده است که البته نتایج تحقیق­های داخلی صورت گرفته بیشتر به فساد و ابعاد آن پرداخته و در تحقیق­های خارجی نیز که عمدتاً به صورت کتاب درآمده است به معرفی برخی از اقدامات دفتر مقابله با مواد مخدر و جرم سازمان ملل پرداخته شده است. تحقیق حاضر با بهره گرفتن از روش توصیفی، مورد پژوهی صورت گرفته است. از این رو، پس از تعریف مطالعه موردی و جنبه­ های مختلف آن، شاخص ­های مورد استفاده در تحقیق در سه حوزه (پیشگیری، مراقبه و مقابله) تعیین شده است.

در جمع­بندی یافته­ های تحقیق، ابتدا به معرفی دفتر مقابله با مواد مخدر و جرم سازمان ملل و اقدامات و استراتژی­ های این دفتر پرداخته شده و سپس تجارب این دفتر در کشورها در زمینه مبارزه با فساد بیان شده است.

نتیجه نهایی این تحقیق، با توجه به محدودیت­های تحقیق (مانند عدم همکاری شعبه ایران دفتر مقابله با مواد مخدر و جرم سازمان ملل، نبود تحقیقات مرتبط با موضوع تحقیق، مدت زمان محدود نگارش پایان نامه و …) نشان می­دهد که، برای پیاده­سازی اقدامات دفتر مقابله با مواد مخدر و جرم سازمان ملل، توجه به شرایط و مقتضیات اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و سیاسی ایران ضروری است و بومی­سازی اقدامات این دفتر لازمه اجرای این امر است؛ و در این راه، همکاری و مشارکت مردم، بخش خصوصی و جامعه مدنی از ضروریات است.

کلید واژه‌ها : فساد، پیشگیری، نظارت، مقابله، دفتر مقابله با مواد مخدر و جرم سازمان ملل.

 

فصل اول

 

             کلیات تحقیق

 

1-1-                      مقدمه

هرچند فساد به معنای (عام) از زمان حضرت آدم(ع) وجود داشته است ولی فساد خاص (اداری) به قول آقای آلاتاس از زمان هامورابی یعنی 1200 سال قبل از مسیح معمول بوده است (رفیع پور،1386:ص 23). مباحث نظری درباره فساد در دهه 1950 به شكل جدی طرح شد، و از دهه 1970 اولین آثار و مطالعات نظری و بررسی­های تجربی درباره فساد و علل آن ارائه شد و از آن زمان به بعد مقوله فساد به عنوان یكی از مهم­ترین مباحث در زمینه دولت، حكمرانی و توسعه مطرح بوده است (صادقی و همکاران، 1388: ص2).

افزایش شهرنشینی نیز در سال­های اخیر افزایش بوروكراسی اداری را به همراه داشته است و همین امر راه را برای افزایش فساد هموار کرده است.

افزایش شهرنشینی باعث افزایش رشوه در پرداخت مالیات، رشوه جهت استخدام، رشوه جهت قراردادهای مقاطعه كاری، رشوه برای دریافت مجوزهای فعالیت­های اقتصادی و … شده كه خاص مناطق شهری است (صادقی و همکاران، 1388: ص7 ).

به همین جهت در همه کشورها قوانینی برای مقابله با فساد وضع می­ کنند و در صدد مقابله با آن بر می­آیند (جباری پور، 1389: ص 1).

در سیاست­های کلی ناظر بر برنامه ­های توسعه، به ویژه برنامه چهارم و پنجم، ابلاغی از سوی مقام معظم رهبری، در چندین بند به موضوع مقابله با فساد پرداخته شده است (جباری پور، 1389، ص1).

اما با این حال، وضعیت ایران در زمینه مقابله با فساد در جهان مناسب نیست .

در تحقیق میدانی که توسط یکی از محققان ایرانی برای اندازه ­گیری ادراک فساد از نظر مردم صورت گرفته، یافته­ های زیر به دست آمده: در حالی که تنها 2% از پاسخگویان معتقدند که در کشور ما فساد مالی وجود ندارد، اما 98% بقیه وجود فساد را به اندازه­ها و در سطوح گوناگون تایید می­کردند (رفیع پور ، 1385، ص92).

در حالی که بر اساس آمار سازمان شفافیت بین‌الملل[2] در سال 2006، ایران در میان کشورهای جهان از نظر شاخص ادراک فساد با نمره 2/3-1/3 از 10 در رتبه 105 قرار داشته، در سال 2010، ایران  با نمره 2/2 در رتبه 146 جهان قرار گرفته؛ و در سال 2011 دارای نمره 7/2 و در مقام 124 از بین 183 کشور جهان قرار گرفته؛ و در سال 2012 با نمره 8/2، در مقام 133 از بین 176 کشور جهان قرار گرفته است.

جدول 1-1:  روند فساد در ایران در بین سایر کشورها از نظر شاخص ادراک فساد طی ساله‌ای 2012-2004

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

سال	2003	2004	2005	2006	2007	2008	2009	2010	2011	2012
تعداد کشور	133	146	158	163	179	180	180	180	183	176
نمره   (بین0تا 10)	3	9/2	9/2	7/2	5/2	3/2	8/1	2/2	7/2	8/2
رتبه	78	87	88	105	131	141	168	146	120	133

                                مأخذ: سازمان شفافیت بین‌الملل

 

 

نمودار 1-1: نمرات شاخص ادراک فساد  ایران در دهه اخیر

آمارهای ارائه شده توسط سازمان­های بین­المللی، وضعیت فساد در ایران را نگران کننده گزارش می­ کنند و تأسف برانگیزتر آن که بر اساس این گزارش، میزان فساد در ایران طی 9 سال گذشته از روند روبه رشدی –  که به هیچ وجه شایسته نام و تمدن و فرهنگ اسلامی کشور ایران نیست –  برخوردار بوده است (توکلی ، 1390)

از طرفی، با توجه به گستردگی فساد در کشورهای مختلف (اعم از کشورهای در حال توسعه و توسعه یافته) سازمان­های بین ­المللی درصدد مبارزه با فساد برآمده‌اند (آلبرشت، 2006، ص2) و اقداماتی را هم انجام داده­اند. از جمله این سازمان­ها که به مبارزه با فساد پرداخته است، دفتر مقابله با مواد مخدر و جرم سازمان ملل می­باشد.دفتر مقابله با مواد مخدر و جرم سازمان ملل از ارکان اصلی سازمان ملل متحد به شمار آمده و تنها سازمان جهانی در این زمینه است که در ایران شعبه دارد.

نتیجه این که ، وجود مسئله فساد و عدم تبیین و شناخت نقش سازمان­های جهانی مقابله با فساد و به کار نبستن تجربیات و راهکارهای این سازمان­ها از جمله دفتر مقابله با مواد مخدر و جرم سازمان ملل که به مبارزه با فساد می ­پردازد در جمهوری اسلامی ایران کماکان وجود دارد.

1-1-                      اهمیت و ضرورت تحقیق

پدیده فساد، به ویژه در دنیای امروز و مخصوصاً در کشورهای در حال توسعه، به عنوان یکی از مهم­ترین موانع پیشرفت جامعه، مطرح شده است. این پدیده صدمات جبران ناپذیری (مثل زایل شدن مشروعیت دولت) را بر سرعت حرکت چرخ توسعه جامعه ایجاد کرده و مسیر توسعه و پیشرفت را مسدود و محدود می­سازد (زاهدی و همکاران، 1388: ص 2).

در ایران هم فساد اداری به ویژه در دوره­ رضا شاه در حكومت بیداد می­کرد به طوری که در طی دوران حكومت او 44 هزار سند به نام وی انتقال یافت. از سال­های دهه 1340 که درآمد دولت بیش از پیش وابسته به نفت شد، و به ویژه در دهه 1350 كه با افزایش ناگهانی قیمت نفت درآمدهای نفتی ایران تقریباً چهار برابر شد، فساد اداری رو به گسترش نهاد. (الوانی و همکاران، 1389،ص 6) به طوری که از سال 1350 تا سال 1357 تنها در بازرسی شاهنشاهی 3750 پرونده سوء استفاده کلان تشکیل گردید (حسینیان، 1384). با پیروزی انقلاب اسلامی، مفاسد اداری و مالی به حداقل رسید و عاملان فاسد جولان کمتری داشتند. اما متأسفانه با گذشت زمان، این پدیده شوم مجدداًٌٌ چهره نمایاند و در حال حاضر ایران نیز مانند سایر کشورها دچار بیماری فساد بوده و میزان آن رو به افزایش نیز می‌باشد. علاوه بر برخی سوء استفاده­های سال­های گذشته نظیر اختلاس مرتضی رفیق دوست در سال 74  مبنی بر 123 میلیارد تومان که به حبس ابد محکوم شد و اختلاس شهرام جزایری در سال 80 و محکومیت او به 27 سال (رفیع پور، 1386: ص 69-70)، اخیراً هم (شهریور 1390) به گزارش جراید، اختلاس 3 هزار میلیارد تومانی در نظام بانکی توسط شخصی به نام{مه آفرید امیرخسروی} (از طریق یکی از شعب بانک صادرات و با گرفتن مشاوران و کارشناسان بانکی اقدام به تهیه اعتبار اسنادی خارج از عرف بانک‌داری، خارج از سیستم نرم‌افزاری بانک و حدود اختیارات و بدون ثبت در دفاتر و مسئولیت شعبه، البته با دادن رشوه یک میلیارد تومانی به رئیس شعبه صورت گرفته و شخص اختلاس کننده با دریافت این اسناد اعتباری اقدام به واگذاری و تنزیل در ۷ بانک دیگر کرده و در سررسید هم با گرفتن اعتبار بیشتر نسبت به تسویه اسناد قبلی اقدام کرده و به همین دلیل حجم اختلاس به ۳ هزار میلیارد تومان رسیده است.‌ این امر اوضاع نامناسب ایران در زمینه فساد را نشان می‌دهد. بنابراین، باید هر چه زودتر برای درمان این بیماری اقدام گردد و برای انجام این کار باید از تجارب سازمان­های جهانی استفاده شود زیرا تجارب آن­ها حاصل تجارب کشورهای مختلف با شرایط محیطی و اقتصادی و فرهنگی و سیاسی گوناگون است.

بنا به فرموده حضرت علی (ع) :

« هر که تجربه­ها را نگه دارد [و به موقع به کار ببندد] اعمال و برنامه‌هایش درست می­شود» (غررالحکم، جلد 2، ص 299).

از آن جا که دفتر مقابله با مواد مخدر و جرم سازمان ملل دارای تجربیاتی در زمینه مقابله با فساد از جمله در زمینه پیشگیری، مراقبه و مقابله با فساد است، در این راه توانسته از همکاری­های بین ­المللی استفاده کرده و به موفقیت­هایی هم در زمینه کاهش فساد دست یابد unodc.org)).

همچنین، بنا بر تاکید‌های مقام معظم رهبری برای مبارزه و مقابله با فساد در فرمان هشت ماده­ای مورخ 10/02/1380 ایشان خطاب به روسای قوای سه‌گانه، و اخیراً ابلاغ سیاست­های کلی نظام اداری (صفایی، 1389: ص1) ، انجام تحقیق در حوزه فساد دفتر مقابله با مواد مخدر و جرم سازمان، ضروری بوده و مزایای زیر را به دنبال خواهد داشت:

• انتخاب راهکار بهتر مبارزه با فساد در حوزه های پیشگیری[1]، نظارت[2] و مقابله[3] با میزان اثربخشی بالا، با توجه به محیط فرهنگی و اجتماعی و سیاسی کشور جمهوری اسلامی  ایران؛
• صرفه جویی در هزینه های بی مورد و اضافی در راستای کاهش فساد در کشور؛
• داشتن یک مدل عینی برای مقابله با فساد؛
• عدم تجربه دوباره شکست‌های پیشین این سازمان در کشورهای دیگر و جلوگیری از اشتباهات مکرر و تکراری.

1-2-                      اهداف مشخص تحقیق

 

• هدف کلی