چکیده

     صندلی یکی از وسایل کاربردی می باشد که انسان در طول روز با توجه به نوع کاربردش دائماً با آن سر و کار دارد و همواره مورد توجه صنعتگران و طراحان بوده است. لذا نقوش و نمادهایی که ریشه در گنجینه ی ارزشمند هنرهای سنتی ما دارند، قابلیت بهره مندی در تزئینات صندلی و مبل، در دوره ی معاصر را دارا می باشند، به ویژه نقوش دوره صفویه خصوصاً آن دسته از نقوش که در مسجد جامع عباسی اجراء شده اند، بسیار غنی و ارزشمند می باشند از این رو همواره مورد توجه هنرمندان هنرهای سنتی در دوره ی معاصر و دوره های بعد خواهند بود. حال یکی از پرسش هایی که در این زمینه مطرح   می شود این است که چگونه می توان ویژگی های بصری نقوش مسجد جامع عباسی را در تزئینات مبل و صندلی به کار برد؟ پژوهش انجام شده از نظر هدف در دسته کاربردی و توسعه ای قرار می گیرد، زیرا حاصل آن منجر به تولید وسیع محصول می گردد. همچنین تحقیق مذکور از نظر روش؛ تاریخی، توصیفی و تجربی می باشد. زیرا به بررسی تزئینات مسجد جامع عباسی و توصیف آن می پردازد. از جمله نتایج حاصل از مطالعات انجام شده بر روی نقوش مسجد جامع عباسی    دست یابی به این مهم می باشد که نقش مایه ها و ترکیب بندی های به کار  رفته در این مسجد نسبت به سایر بناهای هم عصر خود در اصفهان از لحاظ تنوع، اندازه و فرم، ضمن حفظ اصالت نقش مایه ها، قابلیت بیشتری جهت استفاده در مبلمان  و صندلی را دارا می باشند.

کلید واژه ها: ویژگی بصری، طراحی سنتی، صندلی، تزئینات معماری، مسجد جامع عباسی

 

فهرست مطالب

عنوان                                                                                                صفحه

چکیده

فهرست

پیشگفتار

فصل اول : کلیات

1 – 1           بیان مسئله                                                                                                  2            

1 – 2           اهمیت و ضرورت پژوهش                                                                                3      

1 – 3           اهداف پژوهش                                                                                                3

1 – 4           روش پژوهش                                                                                               4  

1 – 4 – 1    روش تحقیق از نظر هدف                                                                          4 

1 – 4 – 2     روش تحقیق از نظر روش                                                                             4 

1 – 4- 3       قلمرو مکانی پژوهش                                                                            4   

1 – 5           قلمرو زمانی پژوهش                                                                                           4

1 – 6           روش نمونه گیری و تعیین حجم ها                                                                   4

1 – 7           ابزار های گرد آوری                                                                                   5

1 – 8          روش تجزیه و تحلیل                                                                                   5

1  -9         محدودیت های پژوهش                                                                                5    

1 – 10         پیشینه پژوهش                                                                                      5

1 -11 – 1   دسته ای که موضوع آن ها در باب دوره تاریخی صفویه است                      5

1 – 10 – 2 گروهی به که آثار معماری، تزئینات معماری دوره صفوی و معرفی نقوش اسلیمی و ختایی پرداخته اند             6

 1- 10 – 3  دسته ای که در ارتباط با آشنایی با چوب و هنرهای مرتبط به آن و بررسی اثاث منازل در گذشته دارد              8

 

فصل دوم : زمینه های تحقیق

2 –  1             تاریخچه ی دوره صفوی                                          11

2 – 2              مسجد جامع عباسی                                                                                19                                                                             

2 – 3              ویژگی های بصری شاخص تزئینات مسجد جامع عباسی                              31         

2 – 4              عناصر و شاخصه های کاشی کاری در مسجد جامع عباسی                             31  

2 – 4- 1        رعایت فضای مثبت و منفی بین نقوش                                                               31 

2 – 4- 2         تناسبات و ترکیب نقوش گیاهی و اسلیمی در کاشی کاری                                32

2 – 4- 3        کاربرد صحیح به جا از قرینه سازی در نقوش گیاهی و رنگ ها                                         32

2 – 4- 4       کاربرد خط ثلث و نسخ در کتیبه های کاشی کاری                                           32

2- 4- 5       سکون و آرامش                                                                                               32

2 – 4 – 6       ویژگی حرکت دورانی مارپیچی اسلیمی ها                                       33

 2 – 4- 7       مفاهیم نمادین بین اسلیمی ها و ختایی ها                                             33

2 – 4- 8         استفاده وسیع از بندهای اسلیمی، سر اسلیمی، اسلیمی های دهنه اژدری و اسلیمی های ماری                      33

2 – 4 – 9        کاربرد گسترده ی نقش گل شاه عباسی، برگ مو، گل پنج پر، بادامچه و جوانه                                        34                    

2 – 5              تزئینات معماری در دوره ی صفوی و در مسجد جامع عباسی                                      34

2 – 5- 1         فنون و روش ها                                                                  34

2 – 5 – 2       کاشی کاری                                                              35

2 – 5 – 3         کاشی یک رنگ                                                                      36

2 – 5 – 4         کاشی معرق                                                                              36

2 – 5 – 5        کاشی هفت رنگ                                                                     37

2 – 5 – 6         مقرنس کاری                                                               39

2 – 6                طرح و نقش در دوره ی صفوی                                      40

2 – 6 – 1          کتیبه نگاری                                                          41

2 – 6 – 2           نقوش حیوانی                                                     42

2 – 6 – 3           نقوش انسانی                                           43

 

 

2 – 6 – 4           نقوش گیاهی                                                   43

2 – 6 – 4 – 1     اسلیمی                                                           44

2 – 6 – 4 – 2     گل شاه عباسی                                                  46

2 – 6 – 4 – 3     ختایی                                                                 47

2 – 6 – 4- 4      نگاره های ابری                                                               47

2 – 6 – 5          نقوش هندسی                                                         48

2 – 6 – 6           نقوش خطی                                                   48

2 – 7                جمع بندی                                      55

فصل سوم : پیشینه استفاده از چوب در مبلمان

3 – 1                 مروری بر تاریخچه ی استفاده از چوب در ایران                                                                                  60                                             

3 – 1 – 1           پیش از اسلام                                              60

3 – 1 – 2           دوره اسلامی                                               60

3 – 2                پیشینه ی مبل سازی در ایران                                     61 

3 – 2 – 1          پیش از اسلام                                                         62

3 – 2 – 1 – 1    دوره عیلامی                                                62 

3  -2 – 1 – 2    دوره هخامنشی                                             63

3 – 2 – 1 – 3    دوره سلوکی و اشکانی                                      64

3  -2 – 1 – 4     دوره ساسانی                                        65

3 – 2 – 2           اوایل دوره اسلامی، دوره سلجوقی                     66

3 – 2 – 2 – 1     دوره ایلخانی                                                      66

3 – 2 – 2 – 2    دوره تیموری                                                                67

3 – 2 – 2 – 3    دوره صفوی                                                                   68

3 – 2 – 2 – 4    دوره قاجار                                                          70

3 – 2 – 2 – 5    دوره معاصر                                             72

3 – 3               ویژگی چوب                                                73

3 – 4               ویژگی الوار مناسب مورد استفاده در حرف ی مبلمان سازی                74

3 – 5               اصول و طراحی مبلمان                              74

فصل چهارم : پروژه عملی

4 – 1                پروژه ی شماره ی 1 نیم ست مبلمان                                     77

4 – 1 – 1          طراحی نقوش در تاج مبل، صندلی و کاناپه                           77

4 – 1 – 2         طراحی فرم در تاج مبل، صندلی و کاناپه                                                 82

4 – 1 – 3        آماده سازی مواد مورد نیاز برای ساخت تاج صندلی و مبل                     84

4 – 1 – 4         پیاده کردن طرح ها و شبکه بُری قسمت های مورد نظر برای منبت کاری                85

4 – 1 – 5         آماده سازی وسایل مورد نیاز برای ساخت تکیه گاه مبل                           87

4 – 1 – 6        پیاده کردن طرح ها و قسمت های مورد نظر در منبت کاری                       87

4 – 1 – 7       طراحی نقش و فرم در پایه                                                        89

4 – 1 – 8        پیاده کردن طرح ها و قسمت های مورد نظر در منبت کاری                                 90

4 – 1 – 9        طراحی نقوش برای زیر دسته و رو دسته در مُبل و کاناپه                          91                      

4 – 1 – 10      مراحل نجاری و منبت زیر دسته و رو دسته                                 92

4 – 1 – 11    ماشین کاری و تمیز کاری                                                 93

4 – 1 – 12     اتصال تکیه گاه به تاج مبل                                      94      

4 – 1 – 13    ایجاد دوبل بر روی پایه ها و قیدها                                 95

4 – 1 – 14     کلاف بندی صندلی و مبل                                 96

4 – 1 – 15    کلاف بندی کاناپه                                     98

4 – 1 – 16     نصب و جاسازی زیر دسته و رو دسته                               98

4 – 1 – 17     مراحل پوشش نهایی پروژه شماره 1                         100    

4 – 2 – 1       طراحی فرم و نقش در پروژه ی شماره 2                               101

4 – 2 – 2      طراحی فرم ر تکیه گاه و پایه                                                    102

4 – 2 – 3       آماده سازی مواد مورد نیاز                                                           103

4 – 2 – 4      بستن چهارچوب پشت صندلی                              104

4 – 2 – 5 پیاده کردن گره هشت و صابونک در تکیه گاه                            105

4 – 2 – 6       پیاده کردن نقوش اسلیمی در دو طرف تکیه گاه                          105

4 – 2 – 7        ساخت و نصب شاسی برای صندلی                                            106

4 – 2 – 8      اتصال قطعات به یکدیگر                                                             106

فصل پنجم : نتیجه گیری

5 – 1            نتیجه گیری                                                                                                112

5 – 2           منابع و مأخذ                                                                                                   113

5 – 3           چکیده انگلیسی                                                                                          118

پیشگفتار

     نقوش تزئینی از جمله اسلیمی ها، ختایی ها و هندسی بر روی آثار به جای مانده چه معماری و چه صنایع دستی از گذشته تا کنون تأثیر بسیار زیادی گذاشته است. اسلیمی و ختایی هر دو نمایانگر نقوش گیاهی و طبیعت می باشند که به صورت انتزاعی در آمده اند. تکرار این نقوش در آثار بیانگر زمینه ی نعمت و برکت می باشد و در واقع گل و بوته ها تأکیدی بر علاقه ی ایرانیان به دوام زندگی می باشد. این نقوش گیاهی در واقع شکل تکامل یافته ی همان نقوش تزئینی قبل از اسلام   می باشد، که اسلام به آن ظرافتی روحانی بخشیده است. هنرمند ایرانی در نقوش گیاهی به کمال رسیده و این نقوش در دستانش بیش از سبک های هنری دیگر به اوج خود رسیده است.

     نقوش تزیینی مسجد جامع عباسی که از آثار دوره صفوی است، دارای ویژگی هایی از جمله تناسبات، ترکیب، کاربرد صحیح و به جا از قرینه سازی و رعایت فضای مثبت و منفی بین نقوش می باشد به همین دلیل برای این پروژه مناسب دیده شد. تحقیق پیش رو به دو بخش نظری و عملی تقسیم می شود در بخش نظری پژوهش سعی بر شناخت ویژگی ها و مفاهیم نقوش مورد استفاده در مسجد جامع عباسی شده است. بخش عملی پروژه نیز سعی بر بیان صحیح کلاف بندی و اصول ساخت صندلی داشته است  و همچنین تلاش به رسیدن برای طرح های تازه ای جهت ساخت صندلی و مبلمان معاصر داشته است. بر همین اساس تحقیق مذکور در چهار فصل تنظیم شده است.

     فصل اول به کلیات تحقیق می پردازد که به شرح بیان مسأله، اهداف، ضرورت و پیشینه ی تحقیق می پردازد. فصل دوم با عنوان زمینه ی تحقیق، مطالب تاریخی و فرهنگی عصر صفویه را ارائه می کند و پس از آن تأکید بر مسجد جامع عباسی و نقوش تزئینی به کار رفته در این بنا دارد.

     فصل سوم با عنوان مروری بر تاریخچه ی استفاده از چوب در ایران، به پیشینه ی مبل سازی در ایران، ویژگی چوب و اصول طراحی مبلمان پرداخته است. فصل چهارم به بخش عملی پژوهش اختصاص یافته است. در این فصل نقوش تزئینی مسجد جامع عباسی تحلیل شده، سپس بر اساس طراحی های انجام شده بر اساس این نقوش، پروژه ی عملی به انجام رسیده است.

 

 

1 – 1 . بیان مسئله

     صندلی یکی از وسایل کاربردی می باشد که انسان در طول روز با توجه به نوع کاربردش دائماً با آن سر و کار دارد و از دیر باز تا کنون نقش بسیار مهمی را در زندگی انسان بر عهده داشته است و همواره مورد توجه صنعتگران و طراحان بوده است. از همین رو اکثر صندلی هایی طراحی و ساخته می شده که به نظر می رسد طراحی موجود در آن فاقد طراحی نمادین ایرانی بوده و هیچ گونه اصالت ایرانی نداشته است. همچنین تا حدودی دارای ریشه های غربی، شرقی و بیگانه می باشد.

     به همین دلیل ضرورت انجام پژوهش هایی در این راستا پر رنگ و با اهمیت جلوه می کند. در واقع با شناخت         ویژگی های نمادین طراحی سنتی ایران می توان به بررسی این پرسش پرداخت که چگونه می توان به صندلی هویت بخشی کرد؟ آثار طراحی و ساخته شده در حوزه صندلی تا چه حدی کاربردشان می تواند با نقوش به کار رفته در اثر ارتباط داشته باشد. از این رو محقق سعی بر آن دارد تا با شناخت ویژگی های بصری موجود در عناصر تزئینی مسجد جامع عباسی اصفهان، به خصوص با نگاهی پر رنگ تر به تزئینات کاشی کاری انجام شده در این بنا، به شناختی اجمالی از نقوش تزئینی مکتب اصفهان دست یابد و هدف غایی در این پژوهش استفاده صحیح و شایسته این نقوش در طراحی و ساخت صندلی چوبی می باشد.

     ” با ظهور شاه عباس اول (1589 – 1627 ) عصر زرین معماری صفوی آغاز شد. به خاطر بلند پروازی های پی گیر، استعداد چشم گیر، ذوق هنری او و با کمک ثروتی که حکومت شایسته اش پدید آورده بود، دوران تازه ای را در معماری ایران آغاز کرد. گرچه مسلماً در خشان ترین عصر معماری ایران نبوده، ولی عصر اعتلا و آخرین نمایش معماری اسلامی ایران است. در دوران پادشاهی شاه عباس اول، نقشه کشی و طرح یک پارچه هم چنان اهمیت خود را حفظ کرد و اجزاء چنان در خود جذب می کرد که تزئینات در داخل ساختمان حل می شد” (پوپ، 1390 : 207 ).

     ” مسجد جامع عباسی در بهار سال 1611 م . شروع شد و در سال 1630 م . در زمان جانشینن شاه عباس به نام صفی           ( 1629 – 1642 ) کامل شد. هشتی ورودی مسجد شاه هماهنگ با میدان است، امّا بقیه ساختمان، مانند مسجد شیخ لطف الله حدوداً 45 درجه چرخیده است تا رو به مکه باشد ” ( گرابر و دیگران ، 1389 : 478 ).  

     “تقریباً سراسر سطح بنا با کاشی های لعاب دار پوشیده شده پر از نقش و نگارهای گل و بوته به صورتی مجرد و تخیلی است. از آفتاب بزرگ زرین نوک گنبد، که زندگی بخشی اش از طریق توده ی عظیم گل و بوته ها منتشر می شود، تا     طاق های بلند و قاب های آراسته به هزاران شکوفه و گل ستاره مانند، همه ی این آرایش ها تأکیدی است بر علاقه ی ایرانیان به رویش و عشق شاعرانه شان به گل – هم چنان که خواهشی است بر دوام زندگی ” ( پوپ ، 1390 : 211 ) .

پرسش اصلی :

چگونه می توان ویژگی های بصری نقوش مسجد جامع عباسی را برای ساخت صندلی به کار برد ؟    

پرسش های فرعی :

نقوش به کار رفته در صندلی باید دارای چه ویژگی هایی باشد ؟

چگونه می توان نقوش مسجد جامع عباسی را در زندگی معاصر گسترش داد ؟

چگونه می توان نقوش صندلی را در راستای نوع کاربرد صندلی استفاده کرد ؟

1 – 2 . اهمیت و ضرورت پژوهش

     نقوش موجود در هنرهای سنتی گنجینه ای ارزشمند، برای کاربرد صحیح این نقوش در صنایع دستی چوبی مخصوصاً صندلی و مبلمان می باشد. به ویژه دوران صفوی که تنها عصر طلایی هنر ایران خوانده می شود خصوصاً مسجد جامع عباسی که شاهکار معماری عصر حکومت شاه عباس است.

     این ویژگی هنری همراه با مفاهیم، تنوع و نوآوری در زمینه ی ساخت صندلی ایجاد می کند. با به کار بردن این نقوش در صندلی و مبلمان معاصر، به نوعی می توان جلوی استفاده نا به جا از نقوشی که هیچ هویتی در فرهنگ ما را ندارند گرفت و در واقع یکی از ضرورت های مهم این پژوهش طراحی و تولید محصولی با ویژگی های کاملاً ایرانی و اصیل می باشد تا بدین وسیله جایگاه اهمیت این نقوش ارزشمند را به مردم نشان داده شود. در صورت عدم توجه به این موضوع ممکن است به مرور زمان اهمیت و کاربرد نقوش به فراموشی سپرده شود و در عوض نقوشی در این راستا به کار برده شود که تا حدودی مغایر با فرهنگ غنی ایران می باشد.

 

1 – 3 . اهداف پژوهش

اهداف اصلی :

شناخت ویژگی بصری نقوش مسجد جامع عباسی اصفهان ( تناسبات، ترکیب بندی ها و نقشمایه ها ).

اهداف فرعی :

طراحی و ساخت صندلی چوبی با بهره گیری از نقوش مسجد جامع عباسی.

استفاده از نقش و نمادهایی که ریشه در گنجینه ارزشمند هنرهای سنتی ما دارند.