: طرح تحقیق

۱٫تبیین مساله

همه حکومت ها و حاکمان برای خدمت به جامعه انسانی و حفاظت از امنیت آن، و تامین سعادت پایدار[۱] جامعه، و رساندن آن جوامع به سر منزل سعادت، باید شناخت صحیحی از جایگاه انسان و خصائص او داشته باشند، و ضرورت دارد برنامه های تربیتی و سیاست های اجرائیِ کوتاه مدت و بلند مدتی که تدوین می نمایند، با توجه به شناختِ همه ابعاد او باشد، و برنامه پیشرفتی هماهنگ با شخصیّت انسان تدوین نمایند، زیرا هر برنامه پیشرفتی باید بر اساس شناخت درستی از موضوع پیشرفت یعنی انسان و حیطه های مربوط به او در بُعد فردی و اجتماعی، باشد، با توجّه به این اصل، انسان شناسیِ هر برنامه ی پیشرفتی از مهمترین مبانی آن برنامه می باشد، که روحِ کلی برنامه را تحت تاثیر خود قرار می دهد.
در تدوین الگوی پیشرفت اسلامی، یکی از مهم ترین مقدماتی که مورد توجّه قرار می گیرد، مبانی انسان شناختی این الگو است، الگوی پیشرفتی، اسلامی است که مبتنی بر انسان شناسیِ مورد نظرِ اسلام باشد، در تبیین جایگاه و حقیقتِ انسان از نگاه اسلام، مفاهیم متنوعی به کار می رود که می توان یکی از جامع ترین و عمیق ترین و در عین حال جذاب ترین مفاهیم را مفهوم «کرامتِ انسان» بدانیم، در سایه این واژه دو کلمه ای، حوزه ی متنوعی از معارف اسلام درباره انسان مستَتِر است، که مفهومِ «کرامتِ انسان» سرجمعِ همه این مقولاتِ متنوّع، می باشد، این مفهوم از ظرفیت بالائی برای معرفی انسان شناسی اسلامی برخوردار است و قابلیّت این را دارد که به عنوان یک گفتمانِ فراگیر برای طرح انسان از نگاه اسلام، مطرح شود، بدین جهت در تدوین الگوی پیشرفت اسلامی می توان این مفهوم را به منزله انسان شناسی این الگو مدّ نظر قرار داد، که در تمام پیکره و روحِ این الگو حضور دارد، برای شناخت تاثیر این مبنای انسان شناسیِ فراگیر، در تدوین الگوی پیشرفت اسلامی و آثار آن، تحقیقی تحت عنوان «شاخص های کرامت انسانی در الگوی پیشرفت اسلامی» مطرح شده است، که شناخت صحیح مفهوم «کرامتِ انسان» سهم عمده ای در به سامان رسیدن این تحقیق دارد، با توجه به اینکه این مفهوم هنوز در هاله ای از ابهام قرار دارد، ضرورت دارد این مفهوم را مفصل تر مورد بررسی قرار داده و منظور خویش را از این مفهوم بیان کنیم، وقتی مفهوم کرامتِ انسان روشن شد، لوازم نگرشی و رفتاری و ساختاری آن نیز در همه جای الگو خود را نشان می دهد؛ هم چنان که تحقق عینی این مفهوم، ممکن است ملزوماتی داشته باشد، هر یک از این ملزومات و لوازم، ارتباطی به مفهوم «کرامت انسان» دارند و به نوعی مبیّن این مفهوم هستند، از این رو می توانند در سنجش کرامت انسان به عنوان ملاک و معیار مطرح شوند، و ما همه این ها را تحت عنوان شاخص مورد بررسی قرار خواهیم داد. چون تحقیق ما رابطه بین دو متغیر «شاخص های کرامت انسان» و «الگوی پیشرفت اسلامی» را مورد بررسی قرار می دهد طبیعی است که در تبیین و کشف شاخص ها رویکردی دینی داشته باشیم و با بهره گرفتن از روش استنباطی و تحلیلی به بررسی این شاخص ها بپردازیم

۲٫ پیشینه تحقیق

تحقیق حاضر در بر دارنده دو رکن می باشد، رکن اوّل آن کرامت انسان است، تحقیقات پیرامون این رکن در حوزه مطالعات دینی و فلسفه اسلامی هنوز در مرحله شروع است، قیم ترین تحقیقات پیرامون این مفهوم توسط دانشمندان حوزوی انجام گرفته است، از مهم ترین منابعی که می تواند مرجَعِ تحقیق در حوزه کرامت انسان باشد سه کتاب ذیل است:

1. کتابِ «نظریه حقوقی اسلام» اثر آیت الله مصباح یزدی، ایشان در بخشی از این کتاب، به بحث پیرامون «کرامتِ انسان» می پردازند، البته ایشان در کتب دیگری نیز به این مبحث پرداخته اند اما چون این کتاب متاخرترین اثر ایشان در این زمینه است و نسبتا مفصل تر به آن پرداخته اند، فقط به همین کتاب اشاره می نماییم.
2. کتاب «کرامت در قرآن» اثر آیت الله جوادی آملی، این کتاب جمع آوری سخنرانی های تفسیری ایشان در موضوع کرامت است، و مطالب با همان شیوه و ترتیب سخنرانی عرضه شده است، و حاوی نکات قابل استفاده ای برای محققین این عرصه می باشد.
3. کتاب «حکمت اصول سیاسی اسلام» اثر استاد محمدتقی جعفری که در شرح نامه امیرالمومنین علی علیه السلام به مالک اشتر نگاشته شده است. ایشان در ذیل بحث از حقوق اساسی انسان یکی از آن حقوق را «حقِّ کرامت انسانی» می داند و به تفصیل از آن بحث می کند.

از جمله منابع دیگری که در موضوع کرامتِ انسان مرجع تحقیق هست، مقالاتی است که پیرامون این موضوع نگاشته شده است که از آن جمله مجموعه سیزده جلدی مقالات همایش بین المللی امام خمینی و قلمرو دین (کرامت انسان)، می باشد.
توجه به این نکته ضروری است که در برخی از تحقیقاتی که پیرامون کرامت انسان مطرح شده است نگاه به کرامت انسان منفعلانه است و بعضا کرامت انسانی را با تلقی اومانیستی نگریسته اند و با کرامت انسان به نتایجی می رسند که اومانیسم به آن منتهی می شود، عده ای که می خواستند اومانیسم را در ایران ترویج دهند، چون دیدند «این فکر را در یک کشور اسلامی نمی توان به سادگی ترویج کرد، لذا گفتند: این فکر، کرامت قایل شدن برای انسان است… قرآن هم برای انسان کرامت قایل است[۲]». در بین آثاری که برشمردیم سه اثر اوّل از این عیب منزّه هستند، و این نقیصه بیشتر متوجه آثار قلمی کسانی است که از فکر صحیح و قویم دینی بهره مند نیستند.
رکن دوّم این تحقیق «شاخص های کرامتِ انسان در الگوی پیشرفت اسلامی» است که پیرامون این بُعد تحقیق پیشینه ای نیافتم، شاید بتوان به برخی از تحقیقاتی که در سطح مقاله ارائه شده اند و رابطه بین کرامت انسان و متغیرهای سیاسی را بررسی کرده اند، مراجعه کرد؛ اما در هر صورت این بُعد از تحقیق نو و جدید است و تاکنون از این منظر به کرامتِ انسان و رابطه آن با الگوی پیشرفت اسلامی نگریسته نشده است.

۳٫ ضرورت تحقیق

یکی از مهمترین مقدماتی که در تدوین علوم انسانی مورد توجه قرار می گیرد مقدمات انسان شناسانه این دسته از علوم است نظر به اینکه علوم انسانی متکفل بیان گزاره هایی برای اداره جامعه انسانی و کمک به پیشبرد آن جوامع، به سمت الگوی مطلوب می باشند مسلما تدوین این علوم، با توجه به نوع نگاه به انسان و نقطه کمال انسانی، صورت می گیرد. در تولید علوم انسانی با رویکرد اسلامی ضروری است نخست نگاه اسلام به انسان را مورد توجه قرار دهیم تا بتوانیم بر اساس آن علوم انسانی اسلامی را سامان دهیم، از جمله علومی که متاثّر از نگاه انسان شناسی است علمی است که متکفل بیان نحوه حرکت جوامع از وضعیت موجود به سمت تغییرات مطلوب هست؛ این علم، تغییرات را از ابعاد مختلف بررسی می کند و راه تغییر هر جامعه را با توجه به مختصات آن جامعه به معماران اجتماع نشان می دهد؛ از این علم به «علم توسعه» یاد می کنند، که البته آنچه در علم توسعه از آن بحث می شود اغلب توجه به بُعد اقتصادی و تغییرات اقتصادی است و به تغییرات اجتماعی و سیاسی وسایر تغییرات اساسی جامعه کمتر توجه می شود که این از نواقص علم توسعه شمرده می شود.
در نگاه اسلام یکی از وجوه شناخت انسان بحث کرامت و ارزش انسان است که شایع ترین بیان قرآن در باره کرامت انسان آیه شریفه ذیل است؛ «وَ لَقَدْ کَرَّمْنَا بَنِی آدَمَ وَ حَمَلْنَاهُمْ فِی الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ وَ رَزَقْنَاهُمْ مِنَ الطَّیِّبَاتِ وَ فَضَّلْنَاهُمْ عَلَى کَثِیرٍ مِمَّنْ خَلَقْنَا تَفْضِیلاً» (اسراء.۷۰) «و به راستى ما فرزندان آدم را گرامى داشتیم، و آنان را در خشکى و دریا (بر مرکبها) برنشاندیم، و از چیزهاى پاکیزه به ایشان روزى دادیم، و آنها را بر بسیارى از آفریده‏هاى خود برترى آشکار دادیم»، در بین روایات اهل بیت علیهم السلام این فرمایش امیرالمومنین علی علیه السلام در نامه به مالک اشتر از درخشش خاصی برخوردار است که فرمود: «وَ أَشْعِرْ قَلْبَکَ الرَّحْمَهَ لِلرَّعِیَّهِ وَ الْمَحَبَّهَ لَهُمْ وَ اللُّطْفَ بِهِمْ وَ لَا تَکُونَنَّ عَلَیْهِمْ سَبُعاً ضَارِیاً تَغْتَنِمُ أَکْلَهُمْ فَإِنَّهُمْ صِنْفَانِ إِمَّا أَخٌ لَکَ فِی الدِّینِ وَ إِمَّا نَظِیرٌ لَکَ فِی الْخَلْق‏[۳]» «رحمت و محبت و لطف بر مردم جامعه را به قلبت بفهمان (به طوری که آن را دریافت کند، نه یک تصور ذهنی) و برای آنان درنده ای خون خوار نباش که خوردن آنان را غنیمت بشماری، زیرا مردم بر دو صنفند، یا برادر دینی تو هستند، یا نظیر تو در خلقت»[۴]
در تدوین و تولید علم توسعه بر اساس مبانی دینی توجه به بعد کرامت انسان از آنجا ناشی می شود که موضوع جامعه در نگاه دینی، انسانی است که دارای ویژگی خاصّی در خلقت خویش است که از سرجمع این ویژگی ها به «کرامت انسان» تعبیر می شود و طبیعی است که برنامه ی پیشرفت این نوع جامعه با برنامه ی پیشرفت جوامعی که انسان را موجودی ذاتا شرور می دانند، متفاوت است؛ در نگاه دینی همه انسان ها در بدو تولّد دارای کرامتی هستند، که همین کرامت دست مایه ارتقاء انسان به کرامت های بیشتر و بالاتر می شود، وظیفه ای که حکومت دینی به عنوان جانشین حاکمیت خداوند در روی زمین دارد این ست که آن کرامتی را که از طرف خداوند به انسان اعطاء شده است، حفظ کند، زیرا بود و نبود این کرامت، در ارتقاء شخصیت انسان به کمالات و کرامات بیشتر، نقش اساسی دارد، همین است سرّ اینکه پیامبر گرامی اسلام که مامور ارتقاء انسان ها به کرامات بیشتری بود تکیه فراوانی بر حفظ کرامت افراد داشت.
لذا برای حفاظت از جایگاه «کرامت انسانی انسان»، باید عناصر و شاخص های کرامت انسان را شناسایی کرد و وضعیت کرامت انسانی را دائما مورد رصد قرار داد تا بتوانیم ارزیابی صحیحی از وضعیت کرامت انسان در جامعه ارائه کنیم، و دیگر اینکه بتوانیم وضعیت این مقوله در جوامع مختلف را مورد مقایسه قرار دهیم؛ از این رو بحث شاخص های کرامت انسانی یک بحث ضروری می باشد، بدیهی است که مبنای ما در بحث از این شاخص ها باید نگاه دینی باشد و شاخص هایی را به عنوان شاخص تلقی می شوند که از منابع دینی شاخص بودن آن را استخراج کنیم. از این رو به بحث از شاخص های کرامتِ انسانی از نگاه دین (کتاب و سنت و عقل) می پردازیم.

۴٫ نوآوری تحقیق

این تحقیق در بردارنده نوآوری های ذیل می باشد: