فهرست

عنوان                                                    صفحه

   1

فصل اول   2

1-1- مقدمه   2

1-2- بیان مساله   3

1-3-  اهمیت و ضرورت تحقیق   5

1-4- اهداف تحقیق   7

1-4-1 اهداف فرعی.. 7

1-4-2- سوال ها.. 7

1-5- تعاریف نظری، اصطلاحات و مفاهیم   8

1-6- تعاریف عملیاتی   9

فصل دوم   10

2-1- مقدمه   10

2-2- تعریف بقعه متبرکه و امامزادگان   11

2-3- اهمیت بقاع متبرکه   12

2-4- نقش بقاع متبرکه و امامزادگان در گسترش فرهنگ اسلامی   13

2-5-کارکردهای  بقاع متبرکه   13

2-5-1- کارکرد مذهبی بقاع متبرکه.. 14

2-5-1-1- جایگاه نذورات در امامزادگان و بقاع متبرکه.. 16

2-5-1-2- توسل به امامزادگان وکرامات.. 16

2-5-2- کارکرد تاریخی بقاع متبرکه.. 17

2-5-2-1- سازه های بقاع متبرکه.. 18

2-5-3- کارکردهای هنری بقاع متبرکه.. 18

2-5-4- ویژگیهای بناهای مرتبط به بقاع متبرکه.. 19

2-5-5-کارکرد روان شناسی بقاع متبرکه.. 21

2-5-6- کارکرد سیاسی بقاع متبرکه.. 23

2-5-7-کارکرد اقتصادی بقاع متبرکه.. 24

2-5-8- کارکرد اجتماعی بقاع متبرکه.. 27

2-5-9- کارکرد فرهنگی بقاع متبرکه.. 28

2-6- تعریف فرهنگ و فرهنگ شیعه   31

2-7- نظریه‌های فرهنگی    33

2-7-1-  امیل دوركیم .. 33

2-7-2- ماكس وبر .. 34

2-7-3-كارل ماركس .. 36

2-7-4- جورج زیمل .. 36

2-7-5- تالكت پارسونز.. 38

2-8- عناصر فرهنگی   39

2-8-1- ارزش ها .. 40

2-8-2- هنجارها.. 41

2-8-3- آداب و رسوم.. 41

2-8-4- باورها.. 42

2-8-5- اعتقادات مذهبی.. 43

2-9- مفهوم دین و مذهب   43

2-10- نظریه های  جامعه شناختی مرتبط با مذهب   44

2-10-1- مارکس و دین.. 44

2-10-2- دورکهایم و دین.. 45

2-10-3- وبر و دین.. 46

2-11- تعریف مدیریت    47

2-12- مدیریت کارآمد   48

2-13- مدیریت فرهنگی   49

2-14- اهمیت مدیریت در عملکردهای فرهنگی   49

2-15- تحقیقات داخلی   50

2-16- تحقیقات خارجی   54

2-17- نتیجه گیری   57

2-18- مدل نظری تحقیق   58

فصل سوم   59

3-1- مقدمه   59

3-2- روش تحقیق   59

3-3- جامعه  آماری   60

3-4- روش نمونه گیری   60

3-5- ابزار اندازه گیری   60

3-6- تعییین روایی و پایایی ابزار اندازه گیری   61

3-6-1- روایی پرسشنامه.. 61

3-6-2- یافته های مربوط به تحلیل عامل.. 62

3-6-3- پایای پرسشنامه.. 66

3-7- مراحل اجرای تحقیق   67

 

3-8- روش های تجزیه و تحلیل آماری   67

3-8-1- روش های آماری به کار رفته در تحقیق.. 68

فصل چهارم   68

4-1- مقدمه   69

4-2-آمار توصیفی   69

4-2-1-داده های جمعیت شناختی پرسشنامه.. 69

4-2-2- آمار توصیفی مربوط به متغییرهای اصلی تحقیق.. 73

4-3- داده های توصیفی سئوالات پرسشنامه   74

4-4- یافته های استنباطی تحقیق   83

4-5- یافته های استنباطی مربوط به سوالات اصلی تحقیق   89

فصل پنجم   94

5-1- مقدمه   94

5-2- خلاصه تحقیق   94

5-3- تفسیر نتایج   95

5-4- محدودیت های تحقیق   102

5-5-  پیشنهادات کاربردی   102

5-6- پیشنهادات پژوهشی   103

   104

   110

 

 

فهرست جدولها

 

عنوان                                                          صفحه

جدول(3-1) نمره گذاری پرسشنامه   61

جدول (3-2) نحوه توزیع سوالات پرسشنامه   61

جدول (3-3) تحلیل عوامل مولفه های مربوط به ارزش   62

جدول (3-4) تحلیل عوامل مولفه های مربوط به هنجار   63

جدول (3-5) تحلیل عوامل مولفه های مربوط به آداب و رسوم   63

جدول (3-6) تحلیل عوامل مولفه های مربوط به هنر و میراث فرهنگی   64

جدول (3-7) تحلیل عوامل مولفه های مربوط به باور   64

جدول (3-8) تحلیل عوامل مولفه های مربوط به مذهب   65

جدول (3-9) پایایی   66

جدول (4-1)- توزیع فراوانی گروه نمونه بر حسب سن   69

جدول (4-2)- توزیع فراوانی گروه نمونه بر حسب جنس   70

جدول (4-3) توزیع فراوانی گروه نمونه بر حسب تحصیلات   71

جدول (4-4) میانگین و انحراف معیار عوامل فرهنگی موثر بر مدیریت کارآمد بقاع   73

جدول(4-5)- توزیع فراوانی و درصد پاسخ سئوالات مرتبط با نمونه بر حسب ارزش   74

جدول(4-6)- توزیع فراوانی و درصد پاسخ سئوالات مرتبط با نمونه بر حسب هنجار   75

جدول (4-7)- توزیع فراوانی و درصد پاسخ سئوالات مرتبط با نمونه بر حسب آداب و رسوم   77

جدول (4-8)- توزیع فراوانی و درصد پاسخ سئوالات مرتبط با نمونه بر حسب هنر و میراث فرهنگی   78

جدول (4-9)- توزیع فراوانی و درصد پاسخ سئوالات مرتبط با نمونه بر حسب باورها   79

جدول (4-10)- توزیع فراوانی و درصد پاسخ سئوالات مرتبط با نمونه بر حسب مذهب   81

جدول (4-11): میانگین، انحراف معیار، مقدار t و میانگین رتبه ای مرتبط با ارزش ها   83

جدول (4-12) : میانگین، انحراف معیار، مقدار t و میانگین رتبه ای مرتبط با هنجار ها   84

جدول (4-13) : میانگین، انحراف معیار، مقدار t و میانگین رتبه ای مرتبط با آداب و رسوم   85

جدول (4-14) : میانگین، انحراف معیار، مقدار t و میانگین رتبه ای مرتبط با هنر و میراث فرهنگی   86

جدول (4-16)  : میانگین، انحراف معیار، مقدار t و میانگین رتبه ای مرتبط با باورها   87

جدول (4-16) : میانگین، انحراف معیار، مقدار t و میانگین رتبه ای مرتبط با مذهب   88

جدول(4-17) : مقایسه میانگین ارزش ها در مدیریت کارآمد بقاع متبرکه   89

جدول(4-18) : مقایسه میانگین هنجارها در مدیریت کارآمد بقاع متبرکه   89

جدول(4-19) : مقایسه میانگین آداب و رسوم در مدیریت کارآمد بقاع متبرکه   89

جدول(4-20) : مقایسه میانگین هنر و میراث فرهنگی در مدیریت کارآمد بقاع متبرکه   90

جدول(4-21) : مقایسه میانگین باورها  در مدیریت کارآمد بقاع متبرکه   90

جدول(4-22) : مقایسه میانگین مذهب در مدیریت کارآمد بقاع متبرکه   90

جدول(4-23) میانگین رتبه بندی عوامل موثر بر مدیریت کارآمد بقاع متبرکه   91

جدول(4-24)آزمون فریدمن   91

جدول(4-25) تحلیل واریانس نمرات مولفه های فرهنگی موثردر مدیریت کارآمدبقاع متبرکه با توجه به ویژگی دموگرافیک   92

جدول (4-26)آزمون زوجی مقایسه میانگین مولفه های فرهنگی موثردر مدیریت کارآمدبقاع متبرکه برحسب جنس   93

جدول (4-27) آزمون زوجی مقایسه میانگین مولفه های فرهنگی موثر در مدیریت کارآمد بقاع متبرکه برحسب تحصیلات   93

 

 

 

فهرست نمودارها

عنوان                                                               صفحه

نمودار (4-1)- توزیع فراوانی گروه نمونه بر حسب سن   70

نمودار (4-2) توزیع فراوانی گروه نمونه بر حسب جنس   71

نمودار (4-3)- توزیع فراوانی گروه نمونه بر حسب تحصیلات   72

نمودار (4-4) مقایسه میانگین عوامل فرهنگی موثر بر مدیریت کارآمد بقاع   74

نمودار (4-5)- توزیع فراوانی گروه نمونه بر حسب ارزش   75

نمودار (4-6)- توزیع فراوانی گروه نمونه بر حسب هنجار   77

نمودار (4-7)- توزیع فراوانی گروه نمونه بر حسب آداب و رسوم   78

نمودار (4-8)- توزیع فراوانی گروه نمونه بر حسب هنر و میراث فرهنگی   79

نمودار (4-9)- توزیع فراوانی گروه نمونه بر حسب باورها   80

نمودار (4-10)- توزیع فراوانی گروه نمونه بر حسب مذهب   82

 

 

چکیده

هدف این پژوهش شناسایی مولفه های فرهنگی موثر بر مدیریت کارآمد بقاع متبرکه در شهر اصفهان بود. بدین منظور مولفه های ارزش ها ، هنجارها ، اداب و رسوم ، هنر و میراث فرهنگی، باورها و مذهب مورد مطالعه قرار گرفت. این تحقیق به روش توصیفی پیمایشی عوامل فرهنگی در ابعاد ( ارزش ها، هنجار ها، هنر و میراث فرهنگی، باورها، مذهب،)  مورد بررسی قرار داد. نمونه آماری پژوهش 150 نفر از مدیران اوقاف ، متولیان بقاع و امامزادگان شهر اصفهان بود.  ابزار جمع اوری اطلاعات  پرسشنامه محقق ساخته بود. در این پژوهش جهت  اطمینان از ابزار تحقیق روایی محتوایی با نظر اساتید و متخصصان فرهنگی انجام شد و به منظور بر آورد پایایی از فرمول آلفای کرونباخ استفاده و ضریب پایایی 85/0 محاسبه گردید. تجزیه  و تحلیل حاصل از این پژوهش با بهره گرفتن از نرم افزار آماری spss در دو سطح توصیفی و استنباطی انجام شد.در بخش آمار توصیفی مشخصه های آماری مانند: فراوانی،درصد،میانگین، انحراف معیار و در بخش آمار استنباطی آزمون  tتک متغیره،آزمون فریدمن، تحلیل واریانس استفاده شد. نتایج نشان داد که ارزش ها با میانگین 49/20، ومذهب با میانگین 53/19 بیشترین تأثیر و هنجارها با میانگین 18/13 و آداب و رسوم با میانگین 98/12 کمترین تاثیر را داشتند و باورها با میانگین 89/16 و هنر و میراث فرهنگی با میانگین 93/17 در حد متوسط تاثیر قرار داشتند. بر حسب عوامل دموگرافیک نتایج پژوهش حاکی از آن است که بین نمرات مولفه های فرهنگی بر حسب سن تفاوت معناداری وجود ندارد. ولی بر حسب تحصیلات وجنس تفاوت معناداری وجود دارد.

 

کلید واژه ها: عناصر فرهنگی، ارزش ، هنجار،مذهب، آداب و رسوم، هنر، مدیریت کارآمد، بقاع متبرکه

 

فصل اول

کلیات تحقیق

 

1-1- مقدمه

یکی از جلوه های عبودیت و پایبندی به امر و نهی الهی و پیروی از آیه کریمه مودت، اظهار علاقه به خاندان عصمت و طهارت و اعلام محبت توأم با تبعیت نسبت به ایشان است که البته به فرمودة قرآن کریم فایدة آن به اهل ایمان بازمیگردد. و از نشانه های بارز دیگر این مهرورزی مسئولانه، شیفتگی و اکرام و اعزاز وابستگان به شجرة طیبه نبوت و ولایت و به تعبیر روشن و ساده زیارت و گرامی داشتن امامزادگان و وارثان علم و زهد و شهادت این خاندان است. زیارتگاه‌ها و بقاع متبرکه به عنوان مکانی با پایگاه معنوی- اجتماعی، از جنبه‌های مختلف تاریخی، فرهنگی و اجتماعی همواره مورد توجه محققین بوده است. زیرا اماکن مقدسه در ارتباط مستقیم با فرهنگ یک قوم قرار دارند و فرهنگ نیز زاییده ابعاد مختلف اجتماعی، مذهبی و تاریخی همان قوم است.

مراکز دینی از صدر اسلام مورد توجه رهبران و متدینان این دین بوده است. بعد از شهادت ائمه«ع» و بوجود آمدن اعتاب مقدّسه، این مکان‌ها علاوه بر کارکرد مساجد، به‌عنوان کانون شکل‌گیری جنبش‌های عدالت‌خواه و ضد حاکمیتِ ناصالح مورد توجه قرار گرفت؛ فشارهای گوناگون در ادوار مختلف برای منصرف کردن مردم از روآوری به این اماکن که در قالب منع زیارت صورت می‌گرفت حکایت از نقش پُررنگ این مراکز دینی دارد. قبور امام ‌زادگان – که بسیاری از ایشان خود یک رهبر دینی بوده و در جهاد با حاکمیت‌های جور به شهادت رسیده‌اند- کارکردی مشابه با کارکرد اعتاب مقدّس ائمه«ع» اما در مقیاسی کوچکتر و گاه منطقه‌ای داشته‌اند. در این میان نقش این بقاع متبّرکه در شکل‌گیری فرهنگ‌ دینی درخور توجه است؛ چرا که درس‌‌آموزه‌های فراوان این بزرگان در میدان جهاد علمی، عملی و دفاعی بستر طرح ارزش‌های دینی و به تبعِ آن ارائه‌ منظومه‌ای از شاخصه‌های فرهنگ‌ساز را فراهم نموده است . بر این اساس در این فصل به بیان مساله ،اهمیت و ضرورت تحقیق ، اهداف و سوالات و درانتها به تعاریف نظری و عملیاتی از برخی اصطلاحات و مفاهیم پرداخته شده است.

 

1-2- بیان مساله

یکی از مؤثّرترین‌ عواملِ ماندگاری یک تمدّن فرهنگ آن است. تمدّن بزرگ اسلامی نیز برای استمرار خود از این عنصر با تمام ظرفیت‌های آن بهره برده است. در این میان بِقاع متبرّکه امام زادگان به مثابه یک پایگاه فرهنگی مستحکم و اطمینان‌بخش همواره بخشی از این ظرفیت‌های فرهنگی اسلام بخصوص اسلام شیعی بوده‌اند. ( حبیبی سی‌سرا ، 1392). مفهوم فرهنگ نخستین بار توسط مردم شناس انگلیسی، سرادوارد بارنت تایلور[1]  در سال 1871 به کار رفت. وی فرهنگ را مجموعه ای پیچیده می داند شامل: “دانش ها، باورها، هنر، قوانین، اخلاق، آداب و رسوم و دیگر قابلیت ها و عادت هایی که انسان به عنوان عضو جامعه آنها را فرا می گیرد.”( کوزر [2] ،1387 :44)

اساسا یک فرهنگ و شکل پیچیده و پیشرفته‌تر آن یعنی تمدّن دارای چند رکن اصلی‌ است که عبارتند از؛” علم، نظم، امنیّت، وحدت و تعاون. به اعتراف بسیاری از اندیشمندان، انبیاء و ادیان از اصلی‌ترین پایه‌گذاران شکل‌گیری این عواملِ فرهنگ‌ساز بوده‌اند” (حجازی 1349: 25). با این بیان امام زادگان که در راستای کارکرد انبیاء ولو در مقیاسی کوچکتر تعریف می‌شود، عاملی برای ایجاد این ارکان است. علاوه بر این نباید نقش امام زادگان را در شکل‌دهی به شاخصه‌های فرهنگی اسلام را نادیده انگاشت. در سیره عملی امام زادگان می‌توان به این شاخصه‌های فرهنگ‌ساز اشاره کرد؛ مهاجرت برای تبلیغ دین، صبر و ایستادگی در راه تحقق آرمان، ایثار و گذشت از جان و مال در راه تحقق هدف، گرایش به تکلیف محوری با نگاه به نتیجه، ترویج دانشِ دینی و غیره، که هریک از اینها علاوه بر اینکه تأیید و تأکید می‌کنند که فرهنگِ اسلام یک فرهنگِ ارزش محور است، در شکل‌گیری و استمرار فرهنگ‌دینی نیز نقش بسزایی داشته‌اند ( حبیبی سی‌سرا ، 1392).

مدیریت به عنوان یکی ازعمده ترین ارکان توسعه درسالهای اخیر نقش مهم وگسترده ای رادرسرنوشت ملی بسیاری ازکشورهاداشته ونتیجتا درفعالیتهای بشرودرزندگی اجتماعی نیاز داریم. دانش مدیریت،درکشورمابه لحاظ تاریخی،دارای یک سابقه طولانی است وتعالیم اسلام درزمینه رهبری ومدیریت وتجارب ارزشمندی که ازبه کارگیری اصول مدیریتی در قرن گذشته فراهم آمده است، قابلیت استنباط وسیعی رادر خود دارد که می تواند درتبیین نکات موثردرمدیریت کارآمد نقش به سزایی را ایفا می کند.تمام مدیران، درهمه سطوح ودرانواع سازمانها، مسئول فراهم نمودن شرایطی هستندتاافراد بتوانند بهترین مشارکت رادراهداف گروه داشته باشند و مدیران، هنگامی می توانند وظایف خودرابه خوبی انجام دهندکه درک کاملی ازعوامل بیرونی،نظیرعوامل اقتصادی، تکنولوژی اجتماعی،سیاسی واخلاقی که درعملکردشان تاثیرخواهدگذاشت راداشته باشند (رحمانی و نصرآبادی ، 1392). در عرف‌ تشیع‌ مراد از امامزاده‌، فرزندان‌ یا فرزندزادگان‌ ائمه‌ اطهار(ع‌) است‌ و اصطلاحاً به‌ مدفن‌ و مزار متبرک‌ آنان‌ اطلاق‌ می‌گردد.  از آنجا که کارکرد امامزادگان متنوع و متعدد می باشد و شامل کارکردهای مذهبی، تاریخی، هنری، روانشناسی، سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی است (اصغری، 1392). همچنین اعتبار امام زاده ها در ایران  به طوریکه وجودشان در بسیاری از موارد دلایل عمده تأسیس اولیه یا توسعه بعدی شهرها به شمار می آمدند. اینکه امامزادگان زائران خود را از شهر، پسکرانه ها یا شهر های مجاور پذیرا هستند و توریسم مذهبی را رونق می دهند (کاستا[3] ، 1996).گردشگری مذهبی امروزه یک انگیزه مشترک برای سفر به حساب می آید.  این نوع ابنیه از نظر تاریخی، هنری، مذهبی و اجتماعی در معماری اسلامی ایران نقش اساسی داشته اند و در هر منطقه با توجه به شکل و عملکرد بنا، با اسامی گوناگونی چون قبه، مزار، مشهد، مقبره، مدفن، روضه، مقام، بقعه، آستانه، گنبد و امامزاده خوانده می شوند؛ “این بناها را به منظور گرامی داشت یاد و خاطره ی شخص متوفی که اغلب از فرزندان و نوادگان ائمه(ع) و بزرگان دینی، ادبی و علمی بوده-است، در محل دفن وی می ساختند”(هلین براند،1386: 317).

داشتن ارتباط با انسان‌های بزرگ و اسوه، یکی از بهترین راه‌ها و شیوه‌های تربیتی به شمار می‌رود. از سوی دیگر، تأثیر معنوی و اِشراف ارواح بزرگ بر دیگران نیز قابل انکار نیست.انبیا و اولیای الهی، بهترین الگوهایی هستند که انسان‌ها می‌توانند از ارتباط با آنان، در مسیر رشد و تکامل خود، بهره برند. این ارتباط، در قالب «زیارت» مطرح شده است.استقبال انسان‌ها از اماکن زیارتی در تمامی ادیان آسمانی و بشری و نیز اشتیاق مسلمانان به زیارت اماکن و مزارات مقدّس، بر کسی پوشیده نیست. برای نمونه، تنها از میان ایرانیان، سالانه میلیون‌ها زائر به مکان‌های زیارتی سفر می‌کنند و بهره معنوی می‌گیرند .از آنجا که زیارتگاه ها بزرگترین پایگاه تبلور آموزه های دینی و آسمانی است، نقش اساسی و عظیمی در تأمین راهبردی بنیادی در حرکت تاریخ بشر داشته، دارند و خواهند داشت. مکان های زیارتی مهمترین پایگاه ترسیم و تنظیم حرکت تاریخ در آینده بشریت است و به عنوان مرکز ثقل و کانون اصلی تحولات جهانی و مدیریت فرهنگی بشریت، ظرفیت ها و قابلیت های خود را آشکار خواهد ساخت. ( موسوی و نیلی ، 1392). دورکهایم قویاً این واقعیت را مورد تأکید قرار می دهد که ادیان هرگز فقط یک موضوع اعتقادی نیستند. همه ادیان متضمن اعمال تشریفاتی و شعایری منظمی هستند که در آن گروهی از مومنان گرد هم می آیند. در مراسم تشریفاتی جمعی، حس همبستگی گروهی تأیید و تقویت می شود. تشریفات افراد را از امور مربوط به زندگی اجتماعی نامقدس دور کرده به قلمرویی متعالی وارد می کند، که در آن اعضای گروه خود را در ارتباط با نیروهای عالی تر احساس می کنند (توسلی ،1380).علاوه بر نقش شاخص‌سازی امام زادگان در امر فرهنگ این مراکز باید در مقام عمل نیز در کانون توجّهات مردم قرار گیرند؛ به گونه‌ای که بتوانند طیف وسیعی از نیازهای فرهنگی جامعه را تحت پوشش قرار داده و مدیریت کنند؛ تنها در اینصورت است که این بقاع متبرّک به جایگاه واقعی خود دست‌یافته و می‌توانند به‌مثابه یک قطب فرهنگی عمل کنند. بی‌تردید نیازهای فرهنگی به لحاظ گونه‌شناسی و نیز حساسیت از تنوع بالایی برخوردارند که پاسخ به آنها نیازمند مدیریت هوشمند، دقیق و هنرمندانه است. با توجه به مباحث مطرح شده و کارکردهای فرهنگی بقاع و لزوم مدیریت هر چه بهتر این اماکن برای پاسخگویی بهتر به ارزشها و جایگاه ویزه این اماکن این پژوهش درصدد است تا با شناسایی عوامل فرهنگی در ابعاد ( ارزش ها، هنجار ها، هنر و میراث فرهنگی، باورها، مذهب) مؤثر بر مدیریت