فهرست مطالب

عنوان                                                                                                                  صفحه

چكیده 1

فصل اول: مقدمه و کلیات

1-1. مقدمه. 3

1-2. بیان مسأله. 5

1-3. سوالات تحقیق.. 9

1-4. اهمیت و ضرورت تحقیق.. 9

1-5.فرضیه‏های تحقیق.. 9

1-6. اهداف تحقیق.. 10

1-7. پیشینة تحقیق.. 10

1-8. روش تحقیق و گردآوری اطلاعات تحقیق.. 10

1-9. حدود و قلمرو تحقیق.. 11

فصل دوم: بنیاد نظری

2-1. معنای لغوی و اصطلاحی تأویل.. 13

2-1-1. تأویل در بطن آیه. 14

2-1-2. تأویل به معنی باطن در کلمات برخی از دانشمندان شیعه و اهل سنت… 14

2-1-3. تنزیل – تأویل.. 17

2-1-4. شواهد قرآنی تأویل.. 19

2-1-5. مستندات روایی تأویل.. 20

2-1-6. رابطه تأویل با تفسیر. 22

2-1-7. شرایط تأویل.. 22

2-1-8. ضرورت تأویل.. 23

2-2. هرمنوتیک… 23

2-2-1. تعریف لغوی هرمنوتیک… 24

2-2-2. مفهوم هرمنوتیک… 24

2-2-3. جدیدترین تعاریف از علم هرمنوتیک… 24

2-2-4. تاریخچه تأویل و هرمنوتیک در غرب… 25

2-2-5. تاریخچه تأویل یا هرمنوتیک در شرق.. 29

2-2-6. دیدگاه اهل تأویل در مشرق زمین.. 31

2-3. معتزله و ریشه آن. 32

2-3-1. تعالیم معتزله. 33

2-4 . معرفی فرقه اسماعیلیه. 35

2-4-1. اسامی دیگر فرقه اسماعیلیه در طول تاریخ.. 38

2-4-2. سایر اسامی که دشمنان این فرقه، به ایشان نسبت داده ‏اند. 39

2-4-3. مراتب دعوت و عقول دهگانه نزد اسماعیلیان. 40

فصل سوم: شرح احوال، آثار و سبک ناصرخسرو قبادیانی

3-1. زندگی‏نامه و شرح حال حکیم ناصرخسرو قبادیانی.. 43

3-2. زندگی ناصرخسرو قبل و بعد از خواب و تحوّل فکری‏اش… 44

3-3. تحصیلات و محدودة اطلاعات ناصرخسرو. 45

3-4. تفکر و اندیشه ناصرخسرو. 46

3-5. سبک ناصرخسرو. 47

3-6. عقیده و مذهب ناصرخسرو. 50

3-7. آثار منظوم و منثور ناصرخسرو قبادیانی.. 50

 

3-7-1. آثار منظوم. 51

3-7-2. آثار منثور. 52

3-7-3. سایر آثار، کتب و رساله‏هایی که به ناصرخسرو نسبت داده ‏اند. 54

فصل چهارم: بررسی و تحلیل تأویل‏ها در برخی از آثار ناصرخسرو قبادیانی

4-1 دیوان قصاید. 58

4-2. وجه دین.. 72

4-2-1. اندر اثبات قرآن و تأویل آن. 73

4-2-2. اندر تأویل قالوا إِنّا لِلّهِ و انّا إِلیهِ راجعون. 76

4-2-3. اندر تأویل صدقة گاو و صدقة‌ گوسفند. 77

4-3. زادالمسافرین.. 81

4-3-1. بیان پیوستگی نفس جزئی به نفس کلی.. 81

4-3-2. اندر ردّ بر اهل مذهب تناسخ.. 82

4-3-3. بیان چگونگی وحی و تفسیر آن. 82

4-4. جامع‏الحکمتین.. 83

4-4-1. اندر هیئت و خاصّه و رسم وحد. 83

4-4-2. قول متكلمان مذهب اعتزال. 84

4-4-3. اندر تعریف «من» 85

4-4-4. اندر هفت نور. 86

4-4-5. «ءانَّ اللهَ یَأمُرُ بِالعَدلِ و الاِحسانِ و ایتاءِ ذِی القُربی.» 87

فصل پنجم: نتیجه‏گیری

5-1. نتیجه‏گیری.. 90

منابع و مأخذ. 92

Abstract 95

چكیده

مسأله فهم از زمانی که بشر برای انتقال پیام به نوشتن پرداخت، محل جدل بوده است. در این میان، دانش تأویل (هرمنوتیک) و نیز مباحث کیفیت فهم قرآن مجید به‏ویژه در آیات متشابه و مجمل و باطن آیات در حوزه‏ی اسلامی بعد از رحلت پیامبر اکرم (ص) بین نحله‏های کلامی شایان توجه است. در میان فرق اسلامی، کلام اسماعیلیه که از تأویل به مثابه مهم‏ترین ابزار اجتهاد، فهم و استباط گزاره‏های قرآنی استفاده می‏کردند، خاستگاه روشی شد که امروزه به هرمنوتیک مشهور است. ناصرخسرو قبادیانی (شاعر و متفکر عقلگرای اسماعیلی) در آثار منظوم و منثورش از آن بهره برده و بر آن به عنوان یک فهم روشمند تأکید داشته است. این پایان‏ نامه با بررسی مبانی فهم تأویلی متن از منظر ناصرخسرو، روشن کرد که این متفکّر و مفسّر اسماعیلی بر اساس آیات و احادیث نه تنها به تأویل اعتقاد دارد بلکه به مراتب فهم تأویلی میان اشخاص مختلف نیز معتقد است.

 

كلید واژه‏ها: ناصرخسرو، آثار ناصرخسرو، اسماعیلیه، تأویل و هرمنوتیک.

-1. مقدمه

یکی از مبانی پذیرفته شده‏ی معرفتی غالب فرقه‏های اسلامی«تأویل» است. تأویل گرایان با توجه به این‏که تعریف شان از تأویل چه باشد، نحله‏های گوناگونی دارند. برخی از روش‏ها و ابعاد تأویل در نزد شیعه هم‏چون تأویل باطن گرایان یا تأویل صوفیه  یا تأویل عقل‏گرایانه افراطی پذیرفته نیست از سوی دیگر، یکی از اهداف تأویل در نظر شیعه تأویل مصداقی و تأویل به معنای کشف معانی باطنی آیات قرآن مجید است. در حالی‏که این شیوه از تأویل‏، مورد انکار گروهی از اهل تسنن قرار گرفته و معتقدند تأویل‏های بطنی و بیان مصادیق، موافق با ظاهر لفظ نبوده و فهم درستی از آیات ارائه نمی‏کند و بر پایه ذوق و سلیقه شخصی و بی‏توجه به روش‏های علمی است.

به نظر می‏رسد اصطلاح «معنای باطنی آیات» از یک طرف برگرفته از نص صریح فرمایش پیامبر اکرم(ص) باشد که می‏فرمایند: «ءانَّ لِلقرآنِ ظهراً و بطناً و لِبطنه بطنٌ الی سبعۀ أبطُن»؛ همانا برای قرآن ظاهری و باطنی است و برای باطن آن باطنی است تا هفت بطن (الاحسایی، ج 4، ‏ 1403 : 107) و از طرف دیگر می‏تواند خاستگاه چنین تأویلی خود قرآن باشد: خاتمیت، جامعیت و جاودانگی قرآن، مشروعیت این‏گونه از تأویل را اثبات می‏کند، به علاوه در هفده آیه از قرآن برخی از موارد واژه تأویل به کار رفته است که از نمونه آن، تعبیر خواب حضرت یوسف است. امامان شیعه و بسیاری از دانشمندان علوم دینی نیز به ضرورت چنین تأویلی و ارتباط آن با تاثیرات و منافع مستمر قرآن اشاره فرموده‏اند.

یکی از مبانی مهم و مورد اختلاف در تفسیر قرآن «تأویل» است. در حالی‏که گروهی از اهل حدیث و بخصوص حشویه بر «نص گرایی» و اجتناب از تأویل آیات اصرار دارند و حتی از تأویل‏های مفهومی آیات اجتناب می‏ورزند؛ گروه کثیری از فرقه‏های اسلامی از جمله شیعه و اسماعیلیه «تأویل» را پذیرفته‏اند و انجام این مهم را در قرآن جایز شمرده‏اند. تأویل آیات ابعاد گسترده‏ای دارد و به شکل‏های مختلفی در میان مسلمانان رواج یافته است. برای مثال باطنیه بی‏محابا به تأویل آیات و نادیده گرفتن ظواهر و نصوص آیات پرداخته‏اند. برخی همچون شیعیان علاوه بر اقدام به تأویل مفهومی آیات متشابه، به تنزیلات و تطبیق آیات بر مصادیق نوظهور اقدام کرده‏اند. در نظر شیعیان این‏گونه از تأویل سرّ ماندگاری و جاودانگی قرآن و هدایت‏گری مستمر آن است.

ناصر خسرو، در آثارش فراوان به شیوه‏های مختلف و متعددی متذکر مقام قرآن کریم شده است و در نگارش آثار منظوم و منثور خود به کرّات از این شیوه‏ها بهره جسته است.

ناصر خسرو، این شاعر معتزله و دارای اختیار که مبنای اصول فکری‏اش همیشه بر پایه عقل و خردگرایی استوار بوده است، به شیوه ای کاملا خاص و منحصر بفرد در آثارش از معانی باطنی قرآن کریم استفاده کرده‏است. اگرچه در تاریخ ادبیات پارسی ما تاثیر‏پذیری شاعرانی چون: حافظ، مولانا و عطار از استهشاد قرآن و حدیث بسیار بوده است؛ اما ناصر خسرو قبل از آن‏ها شکل تازه‏ای از آن را در آثارش به بار نشاند و به جدّ می‏توان گفت که حتی در برخی آثارش این شیوه را به نام خود منحصر کرد و از شیوه تأویل، ابزاری کارآمد در جهت اثبات آرا، بینش و عقاید دینی – که تا آن زمان برخی معانی آن‏ها از دیگران پنهان بود- پرده گشود و چراغ روشنی در افکار سایر متکلمان دینی و مذهبی افروخت.

البته لازم به ذکر است که تاثیر باطنی‏گرایی در فرقه اسماعیلیه هم که عاملی دیگر در جهت تحت تاثیر قرار دادن این شیوه افکار در ناصر خسرو بود را نمی‏توان نادیده گرفت و پیوستن وی به مذهب اسماعیلیه و دیدگاه خاص او تا حدودی مرهون و مدیون این فرقه بوده است و بسیاری از اندیشه‏های وی از این فرقه نشأت گرفته است.

«جنبش اسماعیلیه راه را برای نشر افکار آزاد در عالم اسلامی گشود. مردم شهامت یافتند تا در مسایل معقول علنا به بحث و مناظره پردازند و حال آن‏که پیش از آنکه از اینگونه مباحث هرچند خطر کمتری در بر داشت بیمناک بودند» (الفاخوری ،خلیل الجر، 1358 : 184 ).

بسیاری از این اندیشه‏ها و افکار او در قالب شعر بیان شده است و به طبع برای آگاهی از فهم درست و جامع این اشعار در آثار گوناگونش باید خواننده‏ای با ذوق و همراه با اطلاعاتی عمیق در زمینه‏های گوناگون نظیر‏، طب، هندسه، تفسیر قرآن و کلام و … فهم و درک بسیار بود.

 

1-2. بیان مسأله

مسأله فهم متون ادبی و بررسی عناصر مؤثر بر آن از جمله مباحثی است که اندیشمندان از گذشته تا امروز در جوامع مختلف به آن پرداخته‏اند. هرمنوتیک و تأویل دانشی است که به بحث درباره مبانی نظری تفسیر و فهم می‏پردازد. در ابتدا وظیفه اصلی این دانش در غرب تشریح مبانی نظری فهم، تفسیر کتاب مقدس و تبیین اصول و قواعدی بوده است که مفسر به استناد آن‏ها متون مقدس را شرح و تفسیر می‏کرد، اما رفته‏رفته هرمنوتیست‏هایی مانند شلایر ماخر و دیلتای مبانی تفسیری کتاب مقدس را به فهم و تفسیر دیگر متون و به طور‏کلی به شناخت تمام صورت‏های تفهُّم و هر آنچه نیازمند تفسیر باشد تسّری دادند و به این ترتیب هرمنوتیک توسعه یافت و جنبه غیردینی پیدا کرد. حتی دیلتای، هرمنوتیک را عهده‏دار ایجاد روش شناسی علوم انسانی و تمایز بخش آن از علوم طبیعی دانست. در سیر تحول اندیشه‏های هرمنوتیکی شاید بتوان سه دوره را مشخص کرد:

الف. هرمنوتیک کتاب مقدس      ب. هرمنوتیک مدرن        ج. هرمنوتیک معاصر

الف)هرمنوتیک کتاب مقدس: هرمنوتیک بیش از آن‏که به مباحث فلسفی تمایل داشته باشد به مباحث فهم و تفسیر متون مقدس توجه دارد، متن کتاب مقدس و فهم و تفسیر آن، کانون توجه هرمنوتیک قرون وسطی و پیش از آن بوده است.