عملیات بیت المقدس در تاریخ دهم اردیبهشت ماه سال 1361 آغاز و در روز سوم خرداد ماه همان سال با فتح خرمشهر به دست رزمندگان ایرانی به پایان رسید. نیروهای مسلح جمهوری اسلامی ایران در این عملیات قصد ورود به خاک عراق را داشتند که بنا به دلایل نظامی این امر تحقق نیافت و طرح عبور از مرز به عملیات بعدی یعنی عملیات رمضان موکول شد. در این شرایط سه راهکار اساسی بر روی میز مسئولان وقت برای تصمیم گیری در مورد ادامه وضعیت جنگ پس از فتح خرمشهر وجود داشت که در نهایت استراتژی ادامه جنگ و ورود به خاک عراق اتخاذ شد. در این پژوهش استراتژی نظامی برون مرزی ایران در عملیات رمضان مورد بررسی و ارزیابی قرار گرفته است. در حقیقت پژوهشگر به دنبال آن است که استراتژی نظامی برون مرزی جمهوری اسلامی ایران پس از فتح خرمشهر را مورد بررسی قرار دهد. همچنین دلایل ناکامی عملیات رمضان و ادله مخالفین تداوم جنگ پس از فتح خرمشهر نیز مورد بررسی قرار گرفته است. جمهوری اسلامی ایران در عملیات رمضان به دنبال برتری در معادلات معطوف به جنگ بود و با هدف تعیین سرنوشت جنگ در جبهه های نظامی، سه اصل انهدام و تضعیف ماشین نظامی عراق، تصرف برخی از نقاط استراتژیک از خاک عراق و وادار ساختن نظام بین المللی به تمکین در برابر خواسته های ایران، اصول حاکم بر استراتژی نظامی برون مرزی ایران پس از فتح خرمشهر بود.

فهرست مطالب

 

مقدمه: 1

فصل اول: کلیات پژوهش… 4

1-1 تعریف موضوع و بیان مسئله: 5

1-2.علل و انگیزه های انتخاب موضوع: 6

1-3.اهداف پژوهش: 6

1-4ادبیات پژوهش: 7

1-5. قلمرو پژوهش: 9

1-6.سوالات پژوهش و فرضیه: 9

1-7.تعریف مفاهیم: 10

1-8.متغیرهای پژوهش: 15

1-9.واژگان کلیدی: 15

1-10.روش پژوهش و گردآوری اطلاعات: 15

1-11.موانع و مشکلات پژوهش: 15

1-12.سازماندهی پژوهش: 16

فصل دوم: چارچوب نظری پژوهش… 17

2-1.نظریه رئالیسم. 18

2-2.مفهوم رئالیسم. 20

2-3.سیر تاریخی نظریه رئالیسم. 21

2-4.انواع رئالیسم. 22

2-5.مولفه های اصلی رئالیسم. 27

فصل سوم: پیشینه تاریخی پژوهش… 31

3-1.روابط ایران و عراق در گذر از تاریخ. 32

3-2.ایران و عثمانی در عصر صفویان. 34

3-3.به حکومت رسیدن سلسه افشاریه در ایران. 37

3-4.روابط ایران و عثمانی در عصر قاجاریه 39

3-5.پروتکل های تهران و اسلامبول (قسطنطنیه) 40

3-6.جنگ جهانی اول. 42

3-7.پایان جنگ جهانی اول و فروپاشی امپراتوری عثمانی. 43

3-8.به قدرت رسیدن رضاخان در ایران. 44

3-9.سیر حکومت در عراق و نگاهی به روابط ایران و عراق تا قبل از انقلاب اسلامی در ایران و عوامل تاثیر گذار بر این روابط.. 48

3-10.روابط ایران و عراق در دولت جمهوری اسلامی ایران. 62

3-11.برکناری حسن البکر از قدرت.. 65

3-12.دیدار مقامات دو کشور در حاشیه اجلاس غیر متعهدها 66

3-13.تسخیر سفارت آمریکا در ایران. 67

 

3-14.دوران دولت ابولحسن بنی صدر در ایران. 68

3-15.ترور نافرجام طارق عزیز. 68

3-16.اخراج دوباره ایرانیان از عراق. 70

3-17.سیاست فشار به خاندان صدر و حکیم. 70

3-18.ملاقات صدام حسین و زبینگیو برژینسکی. 71

3-19.اوج تنش در روابط دو کشور 72

فصل چهارم: استراتژی نظامی برون مرزی پس از فتح خرمشهر. 73

4-1.نگاهی به تحولات یک سال ابتدایی جنگ.. 74

4-2.تحولات 9 ماه پایانی سال 1360 هجری شمسی. 90

4-3.عملیات بیت المقدس ( کلید خوردن طرح استراتژی نظامی برون مرزی ایران ) 98

4-4.راهکارهای پیش روی ایران پس از آزادسازی خرمشهر. 101

4-5.تلاش برای رسیدن به صلح. 101

4-6.شروع رایزنی رسمی با امام خمینی (ره) 104

4-7.تصمیم نهایی. 105

4-8.فشار افکار عمومی در ایران. 107

4-9.تنبیه متجاوز بر اساس منشور سازمان ملل متحد. 107

4-10.تحولات صورت گرفته مابین دو عملیات ( بیت المقدس – رمضان ) 108

فصل پنجم: ایران در آستانه عملیات رمضان. 113

5-1.پس از خرمشهر – ایران در آستانه عملیات رمضان. 114

5-2.موقعیت سیاسی – نظامی ایران در آستانه عملیات رمضان. 115

5-3.ایران همچنان پیشگام صلح. 119

5-4.موقعیت سیاسی و نظامی عراق در آستانه عملیات رمضان. 119

5-5.قطعنامه شماره 514 شورای امنیت سازمان ملل متحد. 120

5-6.عملیات رمضان. 122

5-7.علل ناکامی ایران در عملیات رمضان. 129

5-8.مخالفان ادامه جنگ پس از فتح خرمشهر. 135

5-9.پرداخت غرامت.. 142

نتیجه گیری: 146

پیوست‌ها 151

فهرست منابع. 252

 

 

فهرست تصاویر

تصویر 1) نقشه عملیات ثامن الانمه 247

تصویر 2) نقشه عملیات طریق القدس.. 248

تصویر 3) نقشه عملیات فتح المبین. 249

تصویر 4) نقشه عملیات بیت المقدس.. 250

تصویر5) نقشه عملیات رمضان. 251

مقدمه:

ایران و عراق دو همسایه مرزی هستند که از دیرباز با یکدیگر درگیر بوده اند و همواره در هر دوره تاریخی جنگ میان آنها روی داده است. قبل از فروپاشی امپراتوری عثمانی[1] در جنگ جهانی اول[2]، کشمکش دولتمردان ایرانی بیشتر با این امپراتوری بود و پس از فروپاشی و پدید آمدن کشورهای جدید درگیری ها ایران با عراق شروع شد و اختلافات  وارد مرحله ای جدید شد.

ایران کشوری است در جنوب غربی آسیا واقع در منطقه خاورمیانه[3] که حدود یک میلیون و ششصد و چهل و هشت هزار و صد و نود و پنج کیلومتر مربع وسعت دارد. این کشور از شمال با  کشورهای آذربایجان، ارمنستان، ترکمنستان، از شرق با کشورهای افغانستان و پاکستان و از غرب باکشورهای ترکیه و عراق همسایه است. به دلیل موقعیت سوق الجیشی ایران در منطقه فوق استراتژیکی خاورمیانه، همواره ایران کانون توجه جامعه جهانی و قدرت های بزرگ بوده  و قبل از وقوع انقلاب اسلامی و پدید آمدن نظام جمهوری اسلامی در این کشور، محمد رضا پهلوی پادشاه ایران در عصر پهلوی ژاندارمی منطقه خاورمیانه را بر عهده داشت. ایران سرشار از منابع طبیعی اعم از نفت، گاز، ذغال سنگ، آب و… است و به دلیل دسترسی به آب های آزاد در جنوب این کشور از طریق خلیج فارس[4] موقعیت خوبی را برای خودم رقم زده است. از آن طرف کشور عراق در همسایگی غربی ایران، با  وسعت حدود چهارصد و سی و هشت هزار و سیصد و هفده کیلومتر مربع در یک منطقه پست، هموار و گرمسیر قرار گرفته است. عراق از شمال با ترکیه، از جنوب با عربستان سعودی و کویت، از غرب با  کشورهای سوریه و اردن و از شرق با ایران همسایه است. کشور عراق حاصل توافقات شکل گرفته  پس از جنگ جهانی اول است که به سبب آن امپراتوری عثمانی فروپاشید و کشورهایی جدید تاسیس شد که یکی از آن ها کشور عراق بود. عراق پس از ایران دومین کشوری است که بیشترین جمعیت شیعه را در خود جای داده است و به دلیل وجود اماکن مقدس و قبور امامان شیعه[5] همواره مورد توجه مسلمانان بوده است.

عراق دارای منابع عظیم نفتی، کشاورزی پر رونق، بندرها و راه تجاری مطلوب است. آنها دارای ارتش اول منطقه با نیروهای کارآمد و ماهر و با اقتصاد متنوع همراه با زیر ساخت قابل اطمینان هستند. اما هنوز با گذشت  نزدیک به هشت دهه از تشکیل دولت عراق، عراق همواره فاقد ملت به معنای خاص و عام کلمه است و فقط مرزهای جغرافیایی توانسته آنها را از سایر ملت ها تمیز بدهد اما هنوز مرزهای نژادی، فرهنگی، قبیلگی بین عراقی ها پابرجاست و هنوز هویت واحدی بین آنان شکل نگرفته است. شاید به همین دلیل باشد که هر از چند گاهی دولت عراق درگیر جنگ با کشوری خارجی میشود تا بتواند هویت مشترک بین شهروندان خود شکل دهد. البته نکته گفته شده در حد یک فرضیه است و هنوز به اثبات نرسیده است.

پس از وقوع انقلاب اسلامی در ایران، رفتار عراق با دولت ایران تغییر کرد و تا روز حمله رسمی خود به این کشور یعنی در تاریخ 31 شهریور ماه سال 1359، تعرضات مرزی و همچنین درگیری ها و کشمکش های فراوانی را به وجود آورد. موضوع اصلی این پژوهش به مقطعی خاص در سال دوم جنگ عراق و ایران اشاره دارد اما باید وقایع قبل از این حادثه مورد بررسی و ارزیابی قرار بگیرد. در فصل سوم پژوهش در قالب پیشینه تاریخی تحقیق روابط ایران و عراق از گذشته تا سال 1359 هجری شمسی مورد نظر قرار گرفته است و در فصل چهارم به دو سال ابتدایی جنگ و همچنین مقطع آزادسازی خرمشهر و تصمیم ایران برای اتخاذ استراتژی مناسب در برابر عراق اشاره شده است. پس از فتح خرمشهر طی عملیات بیت المقدس در سوم خرداد ماه سال 1361، ایران میبایست استراتژی ای را انتخاب میکرد که بتواند حداکثر منافع خویش را تامین کند و با بیرون راندن  نیروهای عراق از باقی سرزمین های اشغال شده، جنگ را پس از دو سال به پایان برساند. رژیم بعث عراق دارای دولتی منحصر به فرد و رکورد دار نقض گسترده قوانین بین المللی و حقوق جنگ از جمله سرکوب و کشتار غیر نظامیان، به کارگیری و استفاده از سلاح های شیمیایی و ممنوعه علیه غیر نظامیان کشور خود[6] و مردم ایران، راه اندازی چندین بحران منطقه ای و بین المللی و بی اعتنایی به قوانین و تعهدات بین المللی است. این آمار در پایان عمر صدام[7] به دست آمد و نشان داد که بی اعتمادی ایران به صدام حسین رئیس جمهور وقت عراق بی دلیل نبوده است. همچنین از جمله ویژگی های شخصیتی صدام حسین نهادن نام های سرداران بزرگ همچون خالد بن ولید[8]، صلاح الدین ایوبی[9] و … بر روی خود بود که این امر خود موید روحیه تهاجمی و روحیه کشورگشایی صدام حسین بود. اتخاذ تصمیات شخصی بی پایه واساس، بهانه توهین ولیعهد کویت به صدام برای  حمله نظامی عراق به کویت[10]، تعمیم حالات شخصی خود در امور مهم مملکتی از دیگر ویژگی های شخصیتی وی بود. مقامات جمهوری اسلامی ایران بنا به دلایل مختلف تصمیم به ادامه جنگ تا بازپس گیری مناطق اشغالی خود گرفتند و تصمیم به عبور از مرز بین المللی و رساندن نیروهای خودی به خاک عراق را طراحی و اجرا کردند. در این پژوهش استراتژی نظامی ایران در خاک عراق را مورد سوال قرار میدهیم و میخواهیم دلایلی که باعث شد ایران به ادامه جنگ تن بدهد را مورد ارزیابی قرار بدهیم. فتح خرمشهر در تاریخ جمهوری اسلامی یک نقطه عطف محسوب میشود زیرا آنها توانستند پس از دویست سال در طولانی ترین جنگ قرن بیستم ذره ای از خاک خود را به نیروهای بیگانه و همسایگان خود واگذار نکنند و تمام نیروهای عراق را از خاک خود بیرون کنند.

 

 1-1 تعریف موضوع و بیان مسئله:

ارتش رژیم بعث عراق در بعد از ظهر روز 31 شهریور ماه سال 1359 هجری شمسی، هجوم سراسری خود را به مرزهای ایران آغاز کرد و قصد داشت با استراتژی جنگ محدود و برق آسا[1] بخشی از خاک سرزمینی ایران را اشغال کند. عراقی ها توانستند حدود 15000 کیلومتر از خاک ایران را تصرف و به چنگ خود دربیاورند. نیروهای ایرانی نتوانستند در یک سال ابتدایی جنگ سازماندهی مشخصی برای بازپس گیری مناطق اشغالی انجام بدهند و عملیات های آنها برای فتح خاک خودی یکی پس از دیگری به شکست می انجامید. در این دوران دکتر ابوالحسن بنی صدر[2] رییس جمهور جمهوری اسلامی ایران بود و ریاست قوای مسلح را به نیابت از امام خمینی برعهده داشت. از آغاز نیمه دوم سال 1360 ه ش و پس از برکناری بنی صدر از قدرت، نیروهای ایرانی توانستند ابتکار عمل را به دست بگیرند و در یک سلسله عملیات 85 درصد از مناطق اشغالی را آزاد کنند.” نکته مهم در این عملیات ها زنجیره ای بودن و بهم پیوستگی آنان بود به این معنا که اجرای هر کدام از عملیات های بزرگ به موفقیت عملیات قبلی بستگی داشت  و به همین این دلیل ترتیب و ترکیب و توالی آن ها بسیار مهم بود”.(رشید،1391: 44) از عملیات دوم ایران که طریق القدس نام گرفت سلسله عملیات های کربلا نیز آغاز شد که تا عملیات کربلای سه ( عملیات بیت المقدس ) ادامه پیدا کرد. سازمان رزم سپاه که حضورش در سال دوم جنگ، تاثیر بسزایی در روند موفقیت های ایران گذاشت نیز از عملیات طریق القدس به صورت جدی وارد صحنه جنگ شد. ایران در عملیات بیت المقدس توانست شهر استراتژیک خرمشهر را فتح کند و شرایط را برای عراق و صدام حسین دشوار سازد. پس از فتح خرمشهر، جایگاه بین المللی ایران ارتقا یافته بود، روحیه ای سرشار از امید در مردم و رزمندگان ایرانی پدید آمده بود، فروش نفت ارتقا پیدا کرده بود و احتمال پیروزی صدام منتفی شده بود. اما هنوز برخی از شهرهای ایران مثل نفت شهر،سومار، قلاویزان و … در تصرف نیروهای عراقی بود. در این شرایط سه راهکار اساسی پیش روی مسئولان ایرانی برای ادامه راه وجود داشت.

1. آتش بس – مذاکره
2. توقف – انتظار
3. ادامه جنگ – بدون محدودیت در ورود به خاک عراق (علایی،1391: 497)

دو گزینه ابتدایی نتوانست انتظارات مسئولان ایرانی را برای خاتمه دادن به جنگ برآورده کند و آنها پس از مشورت های فراوان تصمیم را بر آن بنا نهادند که گزینه سوم را انتخاب کنند و در عملیات بعدی خود وارد خاک سرزمینی کشور عراق بشوند. لازم به ذکر است نیروهای مسلح ایران تصمیم خود را برای ورود به خاک عراق در مرحله چهارم عملیات بیت المقدس ( آزادسازی خرمشهر ) گرفته بودند که بنا به دلایلی قادر به تحقق آن نشدند. اولین عملیات برون مرزی ایران در جنگ با عراق، در تیر ماه سال 1361 تحت عنوان عملیات رمضان آغاز شد. در حقیقت پژوهشگر در این پژوهش به دنبال آن است که استراتژی نظامی و اهداف جمهوری اسلامی از انجام این عملیات را مورد بررسی و ارزیابی قرار بدهد.

1-2.علل و انگیزه های انتخاب موضوع:

اگر سه قله تاریخی ( آغاز، تداوم و پایان ) را در جریان جنگ عراق و ایران به عنوان مبدا تحولات اساسی در جنگ و سرمنشایی برای آغاز درگیری ها  و کمکش های سیاسی پس از اتمام جنگ در نظر بگیریم، به جرات میتوانیم بگوییم که مقطع ادامه جنگ از حساسیت های ویژه ای برخوردار است. ناکامی ایران در اولین عملیات برون مرزی خود باعث گردید حساسیت این مقطع چند برابر بشود و عده ای صحبت از این کنند که جنگ باید پس از عملیات بیت المقدس