چکیده:دولت نهادی است که وظیفه اداره کشور را بر عهده دارد و از حاکمان و حکومت‌شوندگان تشکیل می‌یابد. دولت‌ها انواع مختلفی دارند؛ از دولت‌های استبدادی و مطلقه تا مردم‌سالار. پایه‌ی شکل‌گیری هر دولتی نیز متفاوت است. در این پژوهش هدف ذکر انواع حکومت‌ها و بررسی پیرامون آن‌ ها نیست، بلکه تنها به دو نوع دولت حقوقی و منتظم پرداخته می‌شود. اصل و اساس و مبنای شکل‌گیری دولت حقوقی، قانون و نظام حقوقی مدون می‌باشد. در حالی‌که در یک حکومت خودکامه و استبدادی، این رأی و نظر سلطان است که به تصمیمات دولت و دستگاه حکومتی معنا می‌بخشد. یعنی تمام امور حول محور شاه یا حاکم شکل‌گرفته و معیار عدالت، انصاف و قانون،نظر حاکم می‌باشد.دولت حقوقی، همان‌گونه که از نام آن پیداست دولتی است که بر مبنای قانون عمل می‌کند و تصمیمات دولت و اعضای آن توسط حقوق محدود می‌شود. جامعه و دولت هر کدام از حقوق مخصوص به خود برخوردارند و هیچ یک، حق تجاوز به حقوق دیگری را ندارند؛ اما دولت منتظم، عنوانی است که بیشتر در منابع و رسایل روشنفکران قاجاریه مورد استفاده قرار گرفته است و منظور از آن، دولت اصلاح‌طلب و انتظام بخشی است که هدفش در درجه اول انجام اصلاحات اجتماعی و فرهنگی در کشور می‌باشد. لذا به منظور رسیدن به اهداف خویش به دنبال شاه مقتدر و مصلحی است که کشور را در مسیر پیشرفت و توسعه سوق دهد. بنابراین در سایه‌ی چنین پادشاه و دولتی است که جامعه‌ای پیشرفته و آرمانی شکل می‌گیرد. در این پژوهش هر دو نوع دولت مورد اشاره (حقوقی و منتظم)، با ذکر خصوصیات آن‌ ها، در دو روزنامه عصر قاجار (قانون و کاوه) که هر دو با فاصله چندین دهه در خارج از ایران منتشر می‌شد، مورد بحث و بررسی قرار گرفتند. بنابراین نتایج آماری به دست آمده نشان می‌دهد که روزنامه قانون بر دولت حقوقی و روزنامه کاوه بر دولت منتظم تمرکز داشته است. در نتیجه، روزنامه‌‌هایی که محصول شرایط سیاسی اجتماعی متفاوت از هم و در واقع هر یک از آن‌ ها حاصل یک دوره حساس و تنش‌زا در کشور بودند، دو نوع دولت متفاوت را مد نظر داشتند.

 

فهرست

فص لاول.. 1

كلیات پژوهش…… 1

مقدمه. 2

بیان مساله وتبیین موضوع. 2

ضرورت انجام تحقیق.. 6

اهداف اساسی از انجام تحقیق.. 6

نتایج مورد انتظار پس از انجام تحقیق.. 6

سؤال اصلی تحقیق.. 6

سؤالات فرعی تحقیق.. 6

فرضیه‌های تحقیق.. 6

پیشینه تحقیق.. 7

شیوه تجزیه و تحلیل داده‌ها 11

فصل دوم.. 12

شكل‌گیری و تحول مفهوم دولت….. 12

مقدمه. 13

دولت درعصرصفویه. 13

دولت درعصرقاجار. 14

دولت درعصرمشروطه. 16

دولت درعصرپهلوی اول. 17

تعریف مفاهیم. 17

مشروعیت… 19

قانون‌. 19

امنیت… 21

حفظ ارزش‌های ملی.. 21

استقلال. 23

تفکیک قوا 23

تجدد‌خواهی.. 24

تمرکزگرایی.. 27

آزادی.. 28

هویت ملی.. 30

شخصیت حقوقی.. 31

فصل سوم.. 32

ویژگی‌های دولت در روزنامه قانون.. 32

شرایط وزمینه‌های سیاسی اجتماعی دوران انتشار روزنامه قانون. 33

انقلاب مشروطیت… 36

38

توصیف آماری قانون در روزنامه قانون. 38

توصیف آماری شخصیت حقوقی د رروزنامه قانون. 39

توصیف آماری عناصر ملی درروزنامه قانون. 40

توصیف آماری مشروعیت در روزنامه قانون. 41

توصیف آماری هویت ملی درروزنامه قانون. 42

توصیف آماری امنیت درروزنامه قانون. 43

توصیف آماری تجدد در روزنامه قانون. 44

توصیف آماری آزادی در روزنامه قانون. 46

توصیف آماری تفكیک قوا در روزنامه قانون. 47

توصیف آماری تمركزگرایی در روزنامه قانون. 48

توصیف آماری استقلال در روزنامه قانون. 49

فصل چهارم.. 51

ویژگی‌های دولت درروزنامه كاوه. 51

کودتای 1299 و به قدرت رسیدن رضاخان. 54

توصیف کمی داده‌های روزنامه کاوه 56

توصیف آماری شخصیت حقوقی در روزنامه كاوه 56

توصیف آماری تجددخواهی درروزنامه كاوه 58

توصیف آماری هویت ملی در روزنامه كاوه 59

توصیف آماری تمركزگرایی در روزنامه كاوه 60

توصیف آماری امنیت در روزنامه كاوه 61

توصیف آماری عناصرملی درروزنامه كاوه 62

توصیف آماری مقوله قانون درروزنامه كاوه 63

توصیف آماری استقلال درروزنامه كاوه 64

توصیف فراوانی آزادی در روزنامه كاوه 66

توصیف فراوانی مشروعیت درروزنامه كاوه 67

توصیف آماری تفكیک قوا در روزنامه كاوه 68

فصل پنجم.. 70

تطبیق یافته‌های به دست آمده از دو روزنامة قانون وكاوه. 69

 

بررسی تطبیقی مفهوم قانون در روزنامه قانون وكاوه 71

بررسی تطبیقی تفکیک قوا 73

بررسی تطبیقی شخصیت حقوقی.. 74

بررسی تطبیقی استقلال. 75

بررسی تطبیقی مشروعیت… 75

بررسی تطبیقی انواع تجدد 76

بررسی تطبیقی حفظ ارزش‌های ملی.. 76

بررسی تطبیقی امنیت… 78

بررسی تطبیقی هویت ملی.. 79

بررسی تطبیقی آزادی.. 79

بررسی تطبیقی تمرکزگرایی.. 80

نتیجه‌گیری نهایی.. 82

كتابنامه.. 84

فهرست جداول

جدول 4-1- توزیع فراوانی مقوله قانون در روزنامه قانون.. 38

جدول 4-2- توزیع فراوانی شخصیت حقوقی در روزنامه قانون.. 39

جدول 4-3- توزیع فراوانی عناصرملی در روزنامه قانون.. 40

جدول 4-4- توزیع فراوانی مشروعیت در روزنامه قانون.. 41

جدول 4-5- توزیع فراوانی هویت ملی در روزنامه قانون.. 42

جدول 4-6- توزیع فراوانی امنیت در روزنامه قانون…………………………………………………………………………………………………………………………………………. 43

جدول 4-7- توزیع فراوانی تجددخواهی در روزنامه قانون…………………………………………………………………………………………………………………………… 44

جدول 4-8- توزیع فراوانی آزادی در روزنامه قانون…………………………………………………………………………………………………………………………………………. 46

جدول 4-9- توزیع فراوانی تفكیک قوا در روزنامه قانون.. 47

جدول 4-10- توزیع فراوانی تمركزگرایی در روزنامه قانون…………………………………………………………………………………………………………………………. 48

جدول 4-11-توزیع فراوانی استقلال در روزنامه قانون……………………………………………………………………………………………………………………………………. 49

جدول 4-12- جدول كل مقولات روزنامه قانون…………………………………………………………………………………………………………………………………………………. 50

جدول 5-1- توزیع فراوانی شخصیت حقوقی در روزنامه كاوه. 56

جدول 5-2- توزیع فراوانی تجددخواهی در روزنامه كاوه. 57

جدول 5-3- توزیع فراوانی هویت ملی در روزنامه كاوه. 59

جدول 5-4- توزیع فراوانی تمركزگرایی در روزنامه كاوه. 60

جدول 5-5- توزیع فراوانی امنیت در روزنامه كاوه. 61

جدول 5-6- توزیع فراوانی عناصرملی در روزنامه كاوه…………………………………………………………………………………………………………………………………… 62

جدول 5-7- توزیع فراوانی قانون در روزنامه كاوه……………………………………………………………………………………………………………………………………………… 63

جدول 5-8- توزیع فراوانی استقلال در روزنامه كاوه………………………………………………………………………………………………………………………………………… 64

جدول 5-9- توزیع فراوانی آزادی در روزنامه كاوه. 65

جدول 5-10- توزیع فراوانی مشروعیت در روزنامه كاوه……………………………………………………………………………………………………………………………….. 66

جدول 5-11- توزیع فراوانی تفكیک قوا در روزنامه كاوه………………………………………………………………………………………………………………………………. 67

جدول 5-12- جدول كل مقولات روزنامه كاوه……………………………………………………………………………………………………………………………………………………. 68

فهرست نمودارها

نمودار 4-1- مقوله قانون در روزنامه قانون.. 39

نمودار 4-2- شخصیت حقوقی در روزنامه قانون.. 39

نمودار 4-3- عناصرملی در روزنامه قانون.. 40

نمودار 4-4- مشروعیت در روزنامه قانون.. 41

نمودار 4-5- هویت ملی در روزنامه قانون.. 42

نمودار 4-6- امنیت در روزنامه قانون………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………… 43

نمودار 4-7- تجددخواهی در روزنامه قانون………………………………………………………………………………………………………………………………………………………….. 45

نمودار 4-8- آزادی در روزنامه قانون………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………… 46

نمودار 4-9- تفكیک قوا در روزنامه قانون.. 47

نمودار 4-10- تمركزگرایی در روزنامه قانون………………………………………………………………………………………………………………………………………………………… 48

نمودار 4-11- استقلال در روزنامه قانون…………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………. 49

نمودار 4-12- كل مقولات روزنامه قانون……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………….. 50

نمودار 5-1- شخصیت حقوقی در روزنامه كاوه. 56

نمودار5-2- تجددخواهی در روزنامه كاوه. 58

نمودار5-3- هویت ملی در روزنامه كاوه. 59

نمودار5-4- تمركزگرایی در روزنامه كاوه. 60

نمودار5-5- امنیت در روزنامه كاوه. 61

نمودار5-6- عناصرملی در روزنامه كاوه……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………. 62

نمودار5-7- قانون در روزنامه كاوه………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………. 63

نمودار5-8- استقلال در روزنامه كاوه…………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………. 64

نمودار5-9- آزادی در روزنامه كاوه. 65

نمودار5-10- مشروعیت در روزنامه كاوه………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………… 66

نمودار5-11- تفكیک قوا در روزنامه كاوه……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………….. 67

نمودار5-12- كل مقولات روزنامه كاوه…………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………….. 68

نمودار6-1- مقایسه شاخص‌های روزنامه قانون و كاوه…………………………………………………………………………………………………………………………………….. 70

مقدمه

رشد و تکامل دولت به صورت یکنواخت و مستمر نبوده است، به همین نسبت، اشکال دولت نیز بسته به عوامل گوناگون در جاهای مختلف متفاوت بوده است. لذا روند تحول دولت در غرب و شرق نیز با هم متفاوت می‌باشد. ساختار دولت در ایران تا انقلاب مشروطه، ساختی قبیله‌ای و عشیره‌ای داشت؛ یعنی تحول دولت‌ها بسته به قدرت قبیله‌ای بود که حکومت را در دست می‌گرفت. در طی سال‌های حکومت قاجار (خصوصاً دهه‌ های نزدیک به انقلاب مشروطه) بود که کم کم این نوع از ساختار سیاسی، توسط روشنفکران ایرانی که تحت تأثیر تحولات رخ داده در کشور‌های غربی بودند، زیر سؤال رفت. بنابراین،روشنفکران و اصلاح‌طلبان شروع به نوشتن آثاری در زمینه انتقاد از ساختار حکومتموجود و ارائه طرح جایگزین برای آن نمودند.تلاش ملکم‌خان و انتشار روزنامه قانون از جمله مهمترین این کوشش‌ها بود. البته این تلاش‌ها همچنان در دوران بعدی ادامه داشته است. چنان‌که کاوه به مدیریت سیدحسن تقی‌زاده اثر دیگری است که وضعیت موجود زمان خود را به نحویمتفاوت و از زاویه‌ای دیگر مورد نقد و انتقاد قرار می‌دهد. روزنامه‌هایی که در این پژوهش مورد بحث و بررسی قرار می‌گیرند، همانند آینه، انعکاس‌دهنده وضعیت جامعه‌ی روزگار خود می‌باشند. این‌که این روزنامه‌ها به منظور رسیدن به کمال مطلوب خود چه نوع دولتی را ارائه می‌دهند وکدام مسیر را برای رسیدن به هدف برمی‌گزینند، امری است که در این پژوهش مورد بررسی قرار می‌گیرد.

بیان مساله و تبیین موضوع

میرزاملکم‌خان، معروف به ناظم‌الدوله، روزنامه‌نگار، سیاست‌مدار و یکی از تأثیرگذارترین روشنفکران دوره قاجار بود.ملکم‌خان در طول حیات خویش، آثار مکتوبِ بسیاری از خود برجای گذاشت. در میان آثار وی، نشریه‌ی قانون از ویژگی برجسته‌تری برخوردار بود. لذا روزنامه قانون، یکی از اثر بخش‌ترین جراید قاجار و حتی تاریخ معاصر ایران است(زاهد،1386: 28). وی در این روزنامه، نظام ایران را استبدادی می‌دانست و به نقد حکومت قاجار می‌پرداخت. از نظر ملکم، بی‌قانونی، برخوردهای سلیقه‌ای و نشناختن حقوق متقابل حکومت ومردم، از عوامل اصلی عقب‌ماندگی در جامعه ایران به شمار می‌رفت. بنابراین دایره مطالب قانون پیرامون سه موضوع اصلی است: انتقاد از حکومت مطلقه، لزوم اصلاح حکمرانی و ایجاد عدالت قانونی، تعلیمات حزبی و دعوت مردم به ایجاد اتفاق و قانون‌طلبی(همان:31). این خواسته‌ها نشان از فضای استبداد و عدم حاکمیت قانون داشت.

بنابراین روزنامه قانون که پس از بهم خوردن مناسبات و روابط حسنه ملکم‌خان با ناصرالدین شاه و دربار قاجار، در لندن منتشر می‌شد، موجد آثار بسیاری در تحولات تاریخ معاصر، خاصه انقلاب مشروطیت ایران بود. این روزنامه در مدت چهار سال، جمعاً در 41 شماره منتشر شد.

اما در دوران بعد از مشروطه، وبا توجه به تجربه ناموفق مشروطه‌خواهان، روشنفکران با تلقی خاصی ازلیبرال دموكراسی غرب، از نظریه‌ی تفكیک قوا و الزامات آن دفاع می‌كردند. دراین دوره كه از خاتمه‌ی جنگ جهانی اول آغاز شد و تا صعود پهلوی اول بر سریر سلطنت ادامه یافت، نسل دوم روشنفكری ایرانی شكل گرفت كه از نظریه‌ی باستان‌گرایی ایرانی و آریایی‌گری حمایت نمودند. در این دوره، برخی روشنفكران ایرانی كه گفتار مسلط فرهنگی عصر خود را شكل دادند، نظریه‌ی استقرار مرد قدرتمند را مطرح کردند و با عدولی آشكار از مبانی مشروطه به نظریه‌ی (استبداد منور) روی آوردند. آغازگر این دوره،روزنامه‌ی كاوه به مدیریت سیدحسن تقی‌زاده در برلین بود (آبادیان، 1384: 95). درواقع هدف مورد نظر کاوه، تغییر و تحول اساسی در ساختارهای مختلف اجتماعی محسوب می‌شد و آن هم جز از طریق یک انقلاب فراگیر توده‌ای، غیر ممکن به نظر می‌رسید؛ اما شرایط عینی‌وذهنی برای وقوع انقلاب مهیا نبود. به همین دلیل بود که گردانندگان کاوه برای این تغییرات فوری از «استبداد منور» دفاع می‌کردند و معتقد بودند که یک مستبد خوب و ترقی خواه مثل پطر کبیر در روسیه یا میکادو در ژاپن یا بیسمارک در آلمان، در زمره این گونه اصلاح‌طلبان هستند (همان:10)

در این‌جا به منظور روشن شدن زمینه پژوهش، پس از ارائه تعریفی از دولت، به توضیح دو نوع دولت حقوقی و منتظم، که هر کدام در سیر تکوین دولت مدرن نقش اساسی داشتند می‌پردازیم. و در ادامه به بررسی ویژگی‌های این دو دولت در روزنامه‌های قانون و کاوه خواهیم پرداخت.