پژوهش حاضر با هدف بررسی نقش ارزش ها، محوریت کار،تعهد سازمانی بر روی رفتارهای شهروندی سازمانی در بین کارکنان دانشگاه ایلام انجام شد. این پژوهش از نظر نوع توصیفی و از لحاظ روش، همبستگی از نوع مدل یابی علی (مدل یابی معادلات ساختاری) می باشد. روش نمونه گیری، تصادفی طبقه ای است. حجم جامعه­ آماری 400 نفر بود که برای تعیین حجم نمونه از جدول کرجسی و مورگان استفاده شد که مطابق این جدول 196 نفر بعنوان نمونه انتخاب شد. برای جمع آوری داده ها، از پرسشنامه های رفتار شهروندی سازمانی (پودساکف و همکاران، 1990 بر اساس ابعاد پنج گانه ارگان 1988)، محوریت کار (هرسچ فیلد و فیلد، 2000)، تعهد سازمانی (آلن و می یر، 1991) و ارزش های فردی (شوارتز، 2006) استفاده شد. و داده ها با روش مدل یابی معادلات ساختاری تحلیل گردید. ضریب پایایی مقیاس ارزش های فردی بر اساس آلفای کرونباخ در پژوهش حاضر 94/، برای مقیاس تعهد سازمانی 71/، برای رفتار شهروندی سازمانی 86/، و ضریب پایایی مقیاس محوریت کار 84/ می باشد. نتایج حاکی از این بود که مدل رفتار شهروندی سازمانی می تواند مدلی روا و معتبر در جامعه­ پژوهش باشد. بررسی ضرایب مسیر نشان داد که ارزش های فردی اثر مستقیم و مثبت بر رفتار شهروندی سازمانی دارد. اثر مستقیم تعهد سازمانی بر رفتار شهروندی سازمانی تایید نشد هر چند که مقدار این اثر مثبت بود. مسیر محوریت کار بر رفتار شهروندی سازمانی کارکنان مثبت و معنی دار است. بر این اساس می توان نتیجه گرفت، برای افزایش میزان رفتار شهروندی سازمانی کارکنان باید در سازمان ها بر ارزش های فردی تاکید شود و شرایطی فراهم گردد تا کارکنان بر مبنای ارزش های فردی کار کنند. همچنین تمرکز کارکنان بر کارشان به افزایش رفتار شهروندی سازمانی کمک می کند یعنی، قرار دادن کار بعنوان یک محور در زندگی، عاملی موثر در افزایش رفتار شهروندی محسوب می شود.

کلمات کلیدی:ارزش های فردی، محوریت کار، تعهد سازمانی، رفتار شهروندی سازمانی، کارکنان، دانشگاه ایلام.

 

 

 

 

 

فهرست مطالب

عنوان                                                                                                              صفحه              

 

فصل اول: کلیات پژوهش

1-1 مقدمه…………………………………………………………………………………………………………………………………………………………1

1-2 بیان مسئله…………………………………………………………………………………………………………………………………………………2

1-3 اهمیت و ضرورت پژوهش …………………………………………………………………………………………………………………………7

1-4 اهداف پژوهش…………………………………………………………………………………………………………………………………………18

1-4-1 اهداف کلی………………………………………………………………………………………………………………………………………….18

1-4-2 اهداف ویژه………………………………………………………………………………………………………………………………………….18

1-5فرضیه های پژوهش………………………………………………………………………………………………………………………………….18

1-6کاربردهای پژوهش……………………………………………………………………………………………………………………………………18

1-7تعاریف مفهومی متغیرها………………………………………………………………………………………………………………………….19

1-7-1 رفتار شهروندی سازمانی……………………………………………………………………………………………………………………..19

1-7-2 ارزشهای فردی……………………………………………………………………………………………………………………………………20

1-7-3 تعهد سازمانی………………………………………………………………………………………………………………………………………21

1-7-4 محوریت کار………………………………………………………………………………………………………………………………………..22

1-8 تعاریف عملیاتی متغیرها…………………………………………………………………………………………………………………………22

1-8-1 رفتار شهروندی سازمانی……………………………………………………………………………………………………………………..22

1-8-2 ارزشهای فردی……………………………………………………………………………………………………………………………………22

1-8-3 تعهد سازمانی………………………………………………………………………………………………………………………………………24

1-8-4 محوریت کار………………………………………………………………………………………………………………………………………..24

فصل دوم: ادبیات و پیشینه پژوهش

2-1 مقدمه………………………………………………………………………………………………………………………………………………………26

2-2 تعهد سازمانی…………………………………………………………………………………………………………………………………………..27

2-2-1 فرایند تعهد سازمانی…………………………………………………………………………………………………………………………28

2-2-2 دیدگاه های نظری عوامل موثر بر تعهد سازمانی……………………………………………………………………………….30

2-2-2-1 دیدگاه اول………………………………………………………………………………………………………………………………………32

2-2-2-2 دیدگاه دوم……………………………………………………………………………………………………………………………………..34

2-2-3 ادبیات تحقیق……………………………………………………………………………………………………………………………………..34

2-2-4 دیدگاه تک بعدی درباره مفهوم تعهد سازمانی…………………………………………………………………………………..36

2-2-5 مدل های چند بعدی تعهد سازمانی…………………………………………………………………………………………………..37

2-2-5-1 مدل ارایلی و چتمن……………………………………………………………………………………………………………………….37

2-2-5-2 مدل می یر و آلن……………………………………………………………………………………………………………………………37

2-2-5-3 مدل مایر و شورمن…………………………………………………………………………………………………………………………37

2-2-5-4 مدل آنجل و پری……………………………………………………………………………………………………………………………38

2-2-5-5 مدل بالفور و وکسلر………………………………………………………………………………………………………………………..38

 

2-2-6 عوامل موثر بر تعهد سازمانی………………………………………………………………………………………………………………38

2-2-6-1 ویژگی های شخصی موثر بر تعهد سازمانی……………………………………………………………………………………38

2-2-6-2 خصوصیات شغلی و تعهد سازمانی…………………………………………………………………………………………………39

2-2-6-3 تاثیر روابط گروهی و رابطه با رهبر بر تعهد سازمانی…………………………………………………………………….40

2-2-6-4 ویژگی های سازمان و تعهد سازمانی……………………………………………………………………………………………..40

2-2-6-5 وضعیت نقش و تعهد سازمانی………………………………………………………………………………………………………..41

2-2-6-6 عوامل موثر دیگر در افزایش تعهد سازمانی از دیدگاه استیرز و پورتر (1983)…………………………….41

2-2-7 دیدگاه هایی در مورد کانون های تعهد سازمانی……………………………………………………………………………….42

2-2-7-1 دیدگاه ریچرز………………………………………………………………………………………………………………………………….42

2-2-7-2 دیدگاه بکر و بیلینگس…………………………………………………………………………………………………………………..43

2-2-8 راهکارهایی برای افزایش تعهد در سازمان………………………………………………………………………………………….44

2-3 رفتار شهروندی سازمانی………………………………………………………………………………………………………………………….45

2-3-1 تعریف شهروندی…………………………………………………………………………………………………………………………………50

2-3-2 دیدگاه های نظریه پردازان درباره مفهوم رفتار شهروندی سازمانی…………………………………………………..51

2-3-2-1 دیدگاه چستر بارنارد در رفتار شهروندی سازمانی…………………………………………………………………………51

2-3-2-2 دیدگاه کاتز و کاهن در رفتار شهروندی سازمانی………………………………………………………………………….51

2-3-2-3 دیدگاه اسمیت………………………………………………………………………………………………………………………………..52

2-3-2-4 دیدگاه گراهام…………………………………………………………………………………………………………………………………53

2-3-2-5 دیدگاه کوپمن………………………………………………………………………………………………………………………………..54

2-3-2-6 دیدگاه پودساکف و همکاران………………………………………………………………………………………………………….55

2-3-2-7 دیدگاه اسپکتور و فوکس……………………………………………………………………………………………………………….55

2-3-3 رفتار شهروندی سازمانی و همبسته های آن در سازمان……………………………………………………………………56

2-3-3-1 رضایت شغلی و رفتار شهروندی سازمانی………………………………………………………………………………………56

2-3-3-2 نقش عدالت سازمانی در بروز رفتار شهروندی سازمانی………………………………………………………………..57

2-3-3-3 فرهنگ سازمانی و رفتار شهروندی سازمانی………………………………………………………………………………….57

2-3-3-4 ویژگی های شغلی و رفتار شهروندی سازمانی………………………………………………………………………………57

2-3-3-5 جنسیت و رفتار شهروندی سازمانی……………………………………………………………………………………………….58

2-3-3-6 سن و رفتار شهروندی سازمانی………………………………………………………………………………………………………58

2-3-3-7 تعهد سازمانی و رفتار شهروندی سازمانی……………………………………………………………………………………..58

2-3-3-8 سبک رهبری و رفتار شهروندی سازمانی………………………………………………………………………………………60

2-3-3-9 رابطه ارتباط فرافردی و رفتار شهروندی سازمانی………………………………………………………………………….60

2-3-3-10 دینداری و رفتار شهروندی سازمانی……………………………………………………………………………………………61

2-3-3-11 ارتباط عدالت سازمانی و رفتارهای شهروندی سازمانی……………………………………………………………..61

2-3-3-12 رابطه­ سلامت سازمانی و رفتار شهروندی سازمانی………………………………………………………………….62

2-3-3-13 نقش رهبری تحولی در رفتار شهروندی سازمانی……………………………………………………………………….62

2-3-3-14 رابطه رفتار شهروندی سازمانی و توانمند سازی کارکنان……………………………………………………………64

2-3-3-15 دینداری و تعهد سازمانی……………………………………………………………………………………………………………..64

2-3-4 دو رویکرد اصلی رفتار شهروندی سازمانی………………………………………………………………………………………….64

2-3-4-1 رفتار شهروندی سازمانی در قالب تمایز بین رفتارهایی در نقش و فرانقش………………………………….64

2-3-4-2 تمام رفتارهای مثبت در داخل سازمان………………………………………………………………………………………….65

2-3-5 ابعاد رفتار شهروندی سازمانی…………………………………………………………………………………………………………….65

2-3-5-1 ابعاد جهانی رفتار شهروندی سازمانی…………………………………………………………………………………………….65

2-3-5-2 ابعاد محلی رفتار شهروندی سازمانی……………………………………………………………………………………………..65

2-3-6 عوامل تاثیرگذار بر رفتار شهروندی سازمانی………………………………………………………………………………………66

2-3-7 مولفه های رفتار شهروندی سازمانی…………………………………………………………………………………………………. 68

2-3-7-1 آداب اجتماعی………………………………………………………………………………………………………………………………..69

2-3-7-2 وجدان کاری…………………………………………………………………………………………………………………………………..69

2-3-7-3 نوع دوستی……………………………………………………………………………………………………………………………………..69

2-3-7-4 جوانمردی……………………………………………………………………………………………………………………………………….70

2-3-7-5 نزاکت (احترام و تکریم)…………………………………………………………………………………………………………………70

2-3-8 پیامدهای رفتار شهروندی سازمانی…………………………………………………………………………………………………….70

2-4 ارزش ها…………………………………………………………………………………………………………………………………………………..71

2-4-1 مفهوم ارزش ها……………………………………………………………………………………………………………………………………72

2-4-2 نظریه­ی ساختار ارزشی شوارتز…………………………………………………………………………………………………………..77

2-4-3 ارزش های سطح فردی شوارتز (1996)…………………………………………………………………………………………….78

2-4-4ساختار روابط ارزش…………………………………………………………………………………………………………………………….80

2-4-5 فرایند ارتباط دهنده ارزش ها…………………………………………………………………………………………………………….81

2-4-6ماهیت و طبیعت ارزش ها………………………………………………………………………………………………………………….82

2-5 مفهوم محوریت کار………………………………………………………………………………………………………………………………….84

2-5-1 پیشینه­ی تحقیق و مبانی بنیادی مفهوم محوریت کار………………………………………………………………………87

2-5-2 پیشینه و سابقه­ محوریت کار………………………………………………………………………………………………………….89

2-5-3 پیامدها و عواقب محوریت کار…………………………………………………………………………………………………………….91

2-5-3-1 رضایت شغلی………………………………………………………………………………………………………………………………….91

2-5-3-2 ساعات کاری…………………………………………………………………………………………………………………………………..91

2-5-3-3 تعهد سازمانی………………………………………………………………………………………………………………………………….92

2-5-3-4 درگیری کاری…………………………………………………………………………………………………………………………………93

2-5-4 نظریه­ی محوریت کار………………………………………………………………………………………………………………………….93

2-5-5 محوریت کار و ارتباط آن با سلامت فردی…………………………………………………………………………………………94

2-5-5-1 سطح فردی…………………………………………………………………………………………………………………………………….94

2-5-5-2 سطح اجتماعی……………………………………………………………………………………………………………………………….84

2-5-6 محوریت کار در تناسبات جنسیتی…………………………………………………………………………………………………….96

2-6 تحقیقات انجام شده در داخل ………………………………………………………………………………………………………………..98

2-7 تحقیقات انجام شده در خارج……………………………………………………………………………………………………………….101

2-8 خلاصه­ی فصل دوم در قالب مدل مفهومی………………………………………………………………………………………….104

فصل سوم: روش شناسی پژوهش

3-1 مقدمه…………………………………………………………………………………………………………………………………………………….108

3-2جامعه آماری…………………………………………………………………………………………………………………………………………108

3-3روش نمونه گیری و حجم نمونه…………………………………………………………………………………………………………….108

3-4 ابزارهای اندازه گیری…………………………………………………………………………………………………………………………….109

3-4-1 مقیاس ارزش های فردی………………………………………………………………………………………………………………….109

3-4-2 پایایی و روایی پرسشنامه ارزش های فردی………………………………………………………………………………….. 110

3-4-2 مقیاس تعهد سازمانی……………………………………………………………………………………………………………………….110

3-4-2-1 پایایی و روایی پرسشنامه تعهد سازمانی……………………………………………………………………………………..111

3-4-3 مقیاس رفتار شهروندی سازمانی………………………………………………………………………………………………………111

3-4-3-1 پایایی و روایی پرسشنامه رفتار شهروندی سازمانی…………………………………………………………………….111

3-4-4 مقیاس محوریت کار…………………………………………………………………………………………………………………………111

3-4-4-1 پایایی و روایی پرسشنامه محوریت کار……………………………………………………………………………………….112

3-5 ساختار پرسشنامه…………………………………………………………………………………………………………………………………112

3-6 روش جمع آوری اطلاعات…………………………………………………………………………………………………………………….113

3-6-1 مطالعات کتابخانه ای………………………………………………………………………………………………………………………..113

3-6-2 روش میدانی……………………………………………………………………………………………………………………………………..113

3-7 روش های تجزیه و تحلیل داده ها……………………………………………………………………………………………………….113

3-8 روش اجرا………………………………………………………………………………………………………………………………………………114

 

فصل چهارم: تجزیه و تحلیل داده ها

4-1 مقدمه…………………………………………………………………………………………………………………………………………………….116

4-2توصیف شرکت کنندگان………………………………………………………………………………………………………………………..116

4-3 شاخص های توصیفی……………………………………………………………………………………………………………………………119

4-4 بررسی مفروضات مدل معادلات ساختاری…………………………………………………………………………………………..120

4-4-1 نرمال بودن متغیرها………………………………………………………………………………………………………………………….120

4-4-2 رابطه خطی……………………………………………………………………………………………………………………………………….120

4-5 همبستگی بین متغیرهای درونزا و برونزا……………………………………………………………………………………………..121

4-6 پیش بینی کننده های رفتار شهروندی سازمانی………………………………………………………………………………….122

4-6-1  اثرهای مستقیم……………………………………………………………………………………………………………………………….125

4-6-1-1 فرضیه اول…………………………………………………………………………………………………………………………………….126

4-6-1-2 فرضیه دوم……………………………………………………………………………………………………………………………………126

4-6-1-3 فرضیه سوم…………………………………………………………………………………………………………………………………..126

4-6- 2 اثرهای کل……………………………………………………………………………………………………………………………………….127

4-6-3مقایسه اثرهای مستقیم، غیر مستقیم، کل و میزان واریانس تبیین شده­ی متغیرها……………………..127

4-6  آزمون برازش مدل رفتار شهروندی سازمانی………………………………………………………………………………………128

4-7-1 فرضیه چهارم……………………………………………………………………………………………………………………………………129

4-8 جمع بندی و نتیجه گیری……………………………………………………………………………………………………………………130

 

 

فصل پنجم: بحث و نتیجه گیری

5-1 مقدمه…………………………………………………………………………………………………………………………………………………….133

5-2 خلاصه­ی نتایج تحقیق………………………………………………………………………………………………………………………….133

5-3بحث و نتیجه گیری……………………………………………………………………………………………………………………………….134

5-4پیشنهادهایی در راستای تحقیق……………………………………………………………………………………………………………138

5-4-1پیشنهادهای کاربردی………………………………………………………………………………………………………………………..138

5-4-2پیشنهادهای پژوهشی………………………………………………………………………………………………………………………..139

5-5 محدودیت های تحقیق……………………………………………………………………………………………………………………….. 139

منابع فارسی…………………………………………………………………………………………………………………………………………………..142

منابع انگلیسی………………………………………………………………………………………………………………………………………………..152

 

 

 

فهرست جداول

عنوان                                              صفحه

جدول 3-1: توزیع سوالات ارزش های فردی……………………………………………………………………………………………….111

جدول 3-9: مقیاس درجه بندی سوال های ارزش های فردی، تعهد سازمانی، رفتار شهروندی سازمانی، محوریت کار بر اساس مقیاس لیکرت…………………………………………………………………………………………………………..112

جدول 4-1: شاخص های توصیفی متغیرهای پژوهش………………………………………………………………………………..119

جدول 4-2: ماتریس همبستگی متغیرهای درونزا و برونزا…………………………………………………………………………..122

جدول 4-3: برآورد ضرایب اثرهای مستقیم………………………………………………………………………………………………….126

جدول 4-4: برآورد ضرایب اثرات کل……………………………………………………………………………………………………………127

جدول 4-5: اثر مستقیم، غیرمستقیم، اثر کل و واریانس تبیین شده رفتار شهروندی سازمانی…………………128

جدول 4-6: شاخص های برازش مدل رفتار شهروندی سازمانی…………………………………………………………………129

جدول 4-7: ضرایب رگرسیون، خطای معیار و مقدار (t) محاسبه شده رفتار شهروندی سازمانی……………..130

 

 

 

 

 

 

 

 

فهرست اشکال

عنوان                                                                                                                   صفحه

شکل 1-1: مدل مفهومی رفتار شهروندی سازمانی …………………………………………………………………………………………7

شکل 4-1: مدل رفتار شهروندی سازمانی خروجی لیزرل……………………………………………………………………………124

شکل 4-2: مدل رفتار شهروندی سازمانی……………………………………………………………………………………………………125

 

 

 

 

فهرست نمودارها

عنوان                                                                                                                     صفحه

نمودار 4-1: توزیع فراوانی شرکت کنندگان بر حسب جنسیت…………………………………………………………………..116

نمودار 4-2: توزیع فراوانی شرکت کنندگان بر حسب میزان سن……………………………………………………………….117

نمودار 4-3: توزیع فراوانی شرکت کنندگان بر اساس مدرک تحصیلی کارکنان…………………………………………118

نمودار 4-4: توزیع فراوانی شرکت کنندگان بر اساس میزان سابقه خدمت………………………………………………..119

نمودار 4-5: ماتریس پراکنش رابطه خطی بین متغیرها………………………………………………………………………………121

 

 

 

 

 

فصل اول

کلیات پژوهش

 

 

1-1 مقدمه

دانشگاه ها را می­توان از ارکان اساسی توسعه در هر جامعه دانست. جامعه حساسیت خاصی نسبت به دانشگاه دارد، از این رو دانشگاه ها با داشتن رسالتی مهم، هدایتگر توسعه و پیشرفت هستند. یکی از مهمترین نیروها و بازوهای اساسی که می تواند دانشگاه ها را قدرتمند و قوی سازد، وجود کارکنان شایسته و کارآمد است. درواقع پویایی دانشگاه ها وابسته به عوامل مختلفی از جمله داشتن کارمندانی خشنود، دارای وفاداری بالا نسبت به سازمان و وابسته به کار خود است تا در محیطی پویا و سالم با بکاربستن تمام توان خویش برای کارآیی بیشتر و بهتر این سازمان فرهنگی گام بردارند (زارعی متین و همکاران، 1385: ص36).

کارکنان خوش برخورد که اغلب دیدگاه مثبت در زندگی دارند، تمایل بیشتری به انجام رفتارهای شهروندی سازمانی دارند. افرادی که ویژگی همدلانه و نوع دوستانه دارند، رفتارشهروندی سازمانی بیشتری از خود نشان می دهند و آن را جزء جدایی ناپذیر کارشان تلقی می کنند (سینگ و موداسر،[1] 2008؛ به نقل از کریمی و همکاران، 1391:ص155).

منابع انسانی، اساسی ترین واحد در منابع ورودی به سازمان ها است و سازمان ها با ایجاد رضایت شغلی و شکل گیری تعهد سازمانی در کارکنان خویش می­توانند انتظار بروز رفتارهای شهروندی سازمانی را که به کارآیی و عملکرد آن سازمان ها کمک موثری می کند از جانب کارکنانشان داشته باشند (حیدری تفرشی و دریابگیان، 1390: ص34). امروزه دستیابی به اهداف سازمان ها تا حد زیادی در گرو عملکرد مناسب و صحیح کارکنان است (مردانی حموله و حیدری، 1387: ص48).

کارکنان در سازمان های خدماتی نقش مهمی در تحقق اهداف سازمان ها و بویژه کیفیت خدمات آنها دارند. کیفیت خدمات سازمان ها تحت تاثیر رفتارهای خاصی از کارکنان به نام رفتارهای شهروندی قرار می گیرد. که رفتارهای شهروندی خود تحت تاثیر متغیرهای زیادی همچون عدالت سازمانی ، اعتماد سازمانی، سبک رهبری، اعتماد سازمانی و تعهد سازمانی قرار می گیرند (سیدجوادین و همکاران، 1392: ص106).

در گذشته، انتظارات متفاوتی از آموزش عالی وجود داشت که به مرور زمان با تحولات علمی و فنی تغییر یافته است و اکنون آموزش عالی، به عنوان یکی از عوامل موثر در تحقق سیاست های توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی در نظر گرفته می شود. دانشگاه ها به عنوان زیر نظام های عمده نظام آموزش عالی، در فرایند توسعه­ یک کشور به عنوان مرکزی که به تربیت نیروی انسانی کارآمد، شایسته و ماهر به منظور پاسخگویی به نیازهای واقعی جامعه در حوزه های مختلف می پردازد، نقش مهمی بر عهده دارند، زیرا دانشگاه ها با ارائه بروندادهای خود به جامعه، عملا در راه توسعه گام بر می دارند. بنابراین، شالوده­ی توسعه­ سیاسی و اقتصادی در دانشگاه نهاده می شود و این امر خود به توسعه­ علمی و فرهنگی منوط است که منشاء آن نیز در دانشگاه است (قلاوندی و همکاران، 1389).

1-2 بیان مسئله

رفتار شهروندی سازمانی یکی از ابعاد مهم جامعه شناختی سازمان های آموزشی از جمله دانشگاه­هاست. کارکنان دانشگاهی می توانند نقش مهمی در ارتقاء کیفیت دانشگاه خود ایفا کنند. آنان با رفتارهای نوع دوستانه و جوانمردانه، همراه با ادب و مهربانی، خوش خویی و حس وظیفه شناسی به افزایش کیفیت در دانشگاه کمک موثری خواهند کرد. بعبارت دیگر، رفتار شهروندی سازمانی یکی از شاخص هایی است که موجب بهبود عملکرد کارکنان می شود و سازمان را بسوی تحقق اهدافش سوق می دهد (هویدا و نادری، 1388: ص104).

سازمان ها بدون تمایل داوطلبانه­ی افراد به همکاری، قادر به توسعه­ اثربخشی خرد جمعی خود نیستند. تفاوت همکاری داوطلبانه و اجباری از اهمیت فراوان برخوردار است، در حالت اجباری شخص وظایف خود را در راستای مقررات و قوانین و استانداردهای قابل قبول یک سازمان و فقط در حد رعایت الزامات انجام می دهد. ولی در همکاری داوطلبانه موضوع بیش از وظیفه مطرح است و افراد کوشش ها، انرژی و بصیرت خود را برای شکوفایی توانایی­های خود به نفع سازمان ابراز می کنند. اغلب، در این حالت افراد از منافع شخصی خود می گذرند و مسئولیت­ پذیری در راستای منافع دیگران را در اولویت قرار می دهند. علاوه بر ضرورت این رفتار در دنیای متحول کنونی، همکاری داوطلبانه یک عامل کلیدی در اجرای موثر تصمیم­های راهبردی است. اجرای هدفهای تصمیم راهبردی، مستلزم خلاقیت و اقدام همزمان افراد و هر دو مستلزم روحیه­ی همکاری داوطلبانه است، بنابراین یکی از چالش های اساسی مدیریت راهبردی نحوه­ جلب این همکاری است (زارعی متین و همکاران، 1389: ص57).

سال های اخیر توسعه­ تکنولوژی های جدید و رشد فزاینده­ی جهانی اقتصاد منجر به رقابت فزاینده و تغییرات سریع در ماهیت کار سازمان ها و کارکنانشان شده است. در نتیجه­ این تغییرات و جهت آماده شدن برای تغییرات آینده، فشار قابل ملاحظه ای بر کارکنان برای پذیرفتن مسئولیت برنامه ریزی ارتقای شغلی، آموزش و حقوق و مزایا وارد می آید. همچنین، سازمان ها به منظور رقابت در صحنه جهانی، ارضای نیازها و انتظارات مشتریان و سازگاری با ماهیت در حال تغییر شکل، تمایل دارند کارکنانی انتخاب کنند که فراتر از وظایف و نقش تعریف شده در شرح شغلشان عمل نمایند. موفقیت سازمان ها، امروزه بستگی زیادی به عملکرد کارکنانی دارد که فراتر از نقش و وظایف خود عمل می کنند (ابراهیم پور و همکاران، 1390: ص92).

سازمان از ضروری­ترین عناصر جامعه است که یک نقش مهم در زندگی انسان ایفا می کند. منابع انسانی استراتژی ترین دارایی سازمان است در رویکردهای جدید مدیریت و رفتار سازمانی پاسخگویی، تعهد سازمانی، شجاعت و علاقه­ کارمندان بعنوان یکی از اساسی ترین عوامل رفتاری در نظر گرفته شده و رفتارهایی مثل کمک به کارکنان دیگر خیلی مهم است. یکی از این رفتارها، رفتار شهروندی سازمانی است. رفتار شهروندی سازمانی در مرحله­ اول بعنوان رفتارهای فرانقشی در سال 1987 توسط کلن و کاتز[2]بیان شده است اما تحقیقات اصلی روی این مفهوم از 24 سال پیش معرفی شده است. بنابراین، آن در حقیقت توسط ارگان شروع شده و آن روی متغیرهای مختلفی تاثیر می گذارد (جعفری و بیدارین، 2012).

سازمان های امروزی شهروندمدار نبوده و رفتار شهروندی سازمانی به ندرت دیده می شود و کارکنان خواسته و یا ناخواسته از بروز چنین رفتارهایی اجتناب می ورزند. کارکنان همان چیزی که قوانین و مقررات مشخص کرده و همان چیزی که مدیران سازمان گفته اند انجام می دهند و رفتارهایی فراتر از نقش مورد انتظار ارائه نمی دهند. در نتیجه، رفتار شهروندی سازمانی محدود می شود سازمان­ها بویژه در کشورهای توسعه نیافته و در حال توسعه بایستی زمینه را به گونه ای فراهم سازند که کارکنان و مدیرانشان با طیب خاطر تمامی تجربیات، توانایی ها و ظرفیت های خود را در جهت اعتلای اهداف سازمانی بکار گیرند، این امر میسر نخواهد شد مگر آنکه اصول و قواعد مربوط به رفتار شهروندی سازمانی و بسترهای لازم برای پیاده سازی اینگونه رفتارها فراهم گردد. سازمان های امروزی برای موفقیت و مواجهه با رقبا نیاز به انعطاف پذیری دارند. رفتار شهروندی سازمانی نوعی رفتار است که ضمن ایجاد منافعی همچون بهره وری بیشتر، کیفیت جامعه و بهبود کیفیت زندگی کاری می تواند در جهت ایجاد این مزیت گام بردارد (موسوی، 1392).

توجه به مساله­ی رفتار شهروندی سازمانی باعث می شود که کارکنانی که دارای بهترین عملکرد هستند شناسایی شوند. امروزه نقش نیروی انسانی در فرایند تولید و ارائه­ خدمات در جوامع بشری به عنوان مهمترین عامل مشخص شده است و پیشرفت تکنولوژی بدون تحولات نیروی انسانی فاقد کارآیی است. از آنجایی که رفتار شهروندی سازمانی از یک طرف منابع موجود و در دسترس را افزایش می­ دهند و از طرف دیگر نیاز به سازوکارهای کنترل رسمی و پر هزینه را می کاهد و بر جوانب درونی سازمان تاثیر می گذارد در اثربخشی سازمان موثر است. از این رو می توان نتیجه گرفت که رفتار شهروندی سازمانی کارکنان می تواند به بهبود محیط کاری درون سازمانی کمک شایانی کند (زارعی متین و همکاران، 1385).

ساختار رفتار شهروندی سازمانی به دنبال شناسایی، اداره و ارزیابی رفتارهای فرانقش کارکنانی است که در سازمان فعالیت می کنند و باعث اثربخشی سازمان می شوند. درواقع دو نوع آثار فردی و سازمانی در سایه­ی وجود رفتار شهروندی سازمانی مترتب است (زارعی متین و همکاران، 1389: ص56).

رفتار شهروندی سازمانی، رفتاری خود خواسته و افزون بر نقش، برای کمک به همکاران، مدیر، مراجعان و کل سازمان است که در بروز آن نظام پاداش و تنبیه سازمانی تاثیر چندانی ندارد و در آن از شرح وظایف گفته نمی شود. این رفتارها کارآیی و اثربخشی سازمان را به دنبال دارند (زین آبادی، 1390: ص64).

یکی از روش های ترغیب کارکنان برای درگیری در رفتارهای فرانقش و انجام رفتار شهروندی سازمانی، تقویت کیفیت ارتباطات رهبران و سرپرستان سازمان با کارکنان است (بهارلو و همکاران، 1393). سازمان ها بویژه سازمان های کشورهای جهان سوم که نیازمند جهشی عمده در افزایش کارآمدی می باشند زمینه را بگونه ای فراهم سازند که کارکنان و مدیرانشان با طیب خاطر، تمامی تجربیات، تواناییها و ظرفیت های خود را در جهت اعتلای اهداف سازمانی بکار گیرند این امر میسر نخواهد شد مگر آنکه عوامل موثر بر توسعه­ رفتارهای شهروندی سازمانی شناسایی و بسترهای لازم برای پیاده سازی اینگونه رفتارها از طریق آموزش در دانشگاه فراهم شود (زارعی متین و احمدی، 1388).

با توجه به اینکه افزایش اثربخشی همواره یکی از مسائل و دغدغه های مدیران سازمان هاست شناخت رفتار شهروندی سازمانی و عوامل موثر بر آن می تواند گام موثر و مفیدی در این مسیر به شمار آید. رفتار شهروندی سازمانی از