چکیده:

تنوع زیستی بخش حساسی از سرمایه طبیعی است. بسیاری از احتیاجات ما از این سرمایه تامین می‌شود. تنوع زیستی نوعی بیمه طبیعت در مقابل حوادث بد و ناگوار است. اهمیت شناخت کامل ماهیان جهت  بهره برداری بهینه از این ذخایر بر هیچ شخص آگاه از مسائل شیلات پوشیده نیست. امروزه با فن آوری های مولکولی می توان تفاوت بین نژاد ها، ژنوتیپ ها یا افراد را در تحقیقات ژنتیک جمعیت با دقت مورد بررسی قرار داد. شناسایی، حفاظت و استفاده پایدار از تنوع ژنتیکی برای موفقیت هر برنامه به نژادی و یا زیست فن آوری امری ضروری است. ریزماهواره ها در DNA هسته تمام یوکاریوت ها و حتی برخی پروکاریوت ها یافت شده است. ریزماهواره ها كوتاه ترین ترتیبات متوالی (1 تا 6 جفت بازی) می باشند كه تعداد واحد تكرارشونده در هر محل از چند باز تا حدود30 باز متفاوت است. یکی از مشکلات عمده ریزماهواره ها ضرورت ایجاد و غربال کتابخانه  ژنی DNA برای نواحی ریزماهواره ها می باشد. این امر نیازمند شناخت توالی های DNA موجود مورد مطالعه می باشد، که بسیار زمان بر و پر هزینه است.

ماهی راشگوی معمولی (Eleutheronema tetradactylum) از دیر باز مورد توجه ویژه ساحل نشینان و در گروه ماهیان ممتاز منطقه خلیج فارس و دریای عمان قرار دارد. این گونه بعد از حلوا سفید  Pampus argenteus  بالاترین قیمت در میان آبزیان حوزه خلیج فارس را به خود اختصاص داده است. در این تحقیق تعداد 79 نمونه از استان های خوزستان (چوئبده آبادان، بندر ماهشهر و بندر هندیجان) و بوشهر (بندر جلالی بوشهر و بندر دیر) با بهره گرفتن از قایق های صیادی مجهز به تورگوشگیر برداشت شد.

اندازه قطعات تعیین توالی شده 984- 662 جفت باز بود. تعداد شش جایگاه آللی ریزماهواره جهت بررسی مورد بررسی قرار گرفت. پنج جایگاه از نوع کامل(خالص) و یک جایگاه از نوع مرکب بود. 3 جفت آنها چندشکلی (پلی مورف) و 3 جفت آنها تک شکلی (مونومورف) بودند. بیشترین تعداد آلل مشاهده شده در جایگاه Eletet2(AB697177) و مربوط به نمونه های استان بوشهر (5 آلل) و كمترین مقدار آن در جایگاه Eletet16.0(AB697180) و مربوط به نمونه های استان خوزستان (1 آلل) می باشد.

فصل اول: مقدمه و کلیات

1-1- مقدمه

عوامل متوازن ساختن معادله تولید و مصرف و یا به عبارت بهتر، تامین غذا برای مردم بسیارند كه كشف ذخائر و منابع جدید یكی از آنها است. اما مدیریت و حفاظت صحیح این منابع یكی از متغیرها  و گزینه‌های تقریبا فراموش شده‌ای است كه مطمئنا در آینده‌ای نه چندان دور، بشر را دچار مشكلات جدی خواهد نمود. امروزه در شرایطی كه بشر به دلیل رشد روزافزون جمعیت (Apostolidis et al.,1996) نیاز به خوراك، پوشاك، دارو و مكان زندگی دارد، متأسفانه بیش از هر زمان دیگر شاهد از دست رفتن غم انگیز و فاجعه‌آمیز منابع جبران‌ناپذیر و بی‌بدیل حیات است.

نابودی گونه‌ها و از دست رفتن توانایی اكوسیستم‌ها برای رفع نیازهای روزافزون بشر، نابودی منابع ضروری و مورد نیاز برای رفع احتیاجات امروز و آینده ما است. كاهش تنوع زیستی به معنای كاهش توانایی ما برای به دست آوردن غذای كافی، دارو و پوشاك مورد نیاز، محیط زیست سالم و انواع مایحتاج زندگی است.

تنوع زیستی به معنای گوناگونی موجودات زنده، از انواع گیاهان و جانوران كوچك و بزرگ تا قارچ‌ها، جلبك‌ها و انواع موجودات ذره‌بینی است. موجودات زنده گوناگون كه در سراسر دنیا پراكنده‌اند از نظر خصوصیات ظاهری، رفتاری، زیست محیطی و از نظر ژن ‌هایشان بسیار متفاوت می‌باشند و این تنوع، تنوع زیستی منظومه حیات كره زمین را تشكیل می‌دهد (FAO, 1998). تنوع زیستی بخش حساسی از سرمایه طبیعی است که بسیاری از داشته‌های ما از این سرمایه تامین می‌شود. تنوع زیستی علاوه بر آن که توسعه کشاورزی را ممکن می‌سازد، امکان سازگاری با شرایط جدید را برای گونه‌هایی که فاقد چنین امکاناتی هستند، فراهم می آورد. در حقیقت تنوع زیستی نوعی بیمه طبیعت در مقابل حوادث بد و ناگوار است. در این رهگذر خوش بینانه ترین تخمین ها، تعداد گونه‌های زیستی را كمتر از  6/13  میلیون گونه برآورد كرده‌اند و این همه آن چیزی است كه از منابع زیستی در دسترس داریم (FAO, 1998). شاید در نگاه اول این تعداد گونه‌ها زیاد به نظر رسد اما وقتی به یاد آوریم كه سالانه  نزدیک به ۳۰ هزارگونه گیاهى و جانورى را همگام با تخریب اكوسیستم ها و شكار و برداشت بیش از حد برخى از گونه‌ها، برای همیشه از دست مى‌دهیم. بیش از ۵۴۰۰ گونه از جانوران و ۵۷۰۰ گونه از گیاهان در شرایط بحرانی و در معرض خطر انقراض قرار دارند كه اگر اوضاع به همین منوال باشد، تا پایان قرن بیست و یكم میلادی نیمی از گونه‌های زیستی موجود در جهان یعنی در واقع نیمی از تنوع زیستی جهان را از دست خواهیم داد، می‌بینیم كه این تعداد گونه‌های موجود در جهان خیلی زیاد نیست و با ادامه روند كنونی نابودی تنوع زیستی، به زودی این سرمایه تجدید‌ناپذیر را از دست می‌دهیم (Bagley et al.,

 2004 FAO, 1999;).

انقراض گونه‌ها از زمان پیدایش حیات وجود داشته است. شاید تاكنون 30 میلیارد گونه بوجود آمده باشند، اما امروزه تنها 01/0 درصد آنها بر روی كره زمین زندگی می كنند. گرچه انقراض گونه‌ها یک چرخه طبیعی است، اما از زمان آغاز کشاورزی در ده هزار سال قبل، به همان شتابی که انسان به توسعه نامتوازن در سراسر کره زمین مشغول بوده، انقراض گونه‌ها نیز سرعت بیشتری پیدا  کرده است. در واقع، حذف بسیاری از گونه‌های جانوری و گیاهی روی زمین به دست انسان و برای دستیابی به منابع اقتصادی کوتاه مدت، نه تنها کوته نظری و اشتباه است، بلکه تهدید امنیت جهانی نیز به حساب می‌آید (Ward et al., 1994).

بنابراین با تعمیق فكر و اندیشه، امروزه جایگزین كردن نگرش “غلبه بر طبیعت” با “زندگی در طبیعت” و حفاظت از تنوع زیستی یكی از اساسی‌ترین مسائل غالب كشورهای جهان محسوب می‌گردد و این امر نیز بدون بررسی و شناخت تنوع زیستی یک منطقه یا كشور و به بیان دیگر شناسایی موجودات مختلف میسر نیست (FAO, 1998;  FAO, 1999).

خوشبختانه تنوع این ذخائر كه یک موهبت و عنایت الهی است در كشورعزیزمان، كاملاً هویدا است و با بررسی های علمی ‌و هوشمندانه می‌توان به راه كار عملی برای حفاظت از این ذخایر دست یافت. وضعیت بحرانی زیستگاه‌ها و گونه‌ها یک حقیقت است و شانه خالی كردن از زیر بار مسئولیت، تنها منجر به تسریع این فرایند زیان بار می‌گردد. بر كسی پوشیده نیست كه اگر تمهیداتی در این زمینه در نظر گرفته نشوند روز به روز مشكلی همچون خالی شدن ذخایر ژنتیكی جدی تر می‌شود. لذا ضرورت دارد همه دست اندركاران امر و همه آنهایی كه احساس وظیفه ملی در مقابل ملت و كشور خود می كنند، آستین بالا زده و در فكر طرح نو برآیند و چاره‌ای بیاندیشند. در این راستا سند بیست ساله كشور، حفاظت محیط زیست و احیای منابع طبیعی را بعنوان یكی از اصول بند 19 و تحت عنوان آمایش سرزمین مورد تاكید قرار داده است (فیاضی، 1385).

یكی از عوامل عمده‌ای كه باعث برخورد خشن انسان با طبیعت و از بین بردن تنوع زیستی شده است، نیاز شدید به مواد غذایی است. عدم تناسب بین رشد جمعیت و مقدار مواد غذایی در جهان باعث فشار بیشتر انسان به طبیعت و تنوع زیستی آن شده است (FAO, 1998; FAO, 1999). كشور ما، هم اكنون در ردیف كشورهای وارد كننده مواد پروتئینی قرار دارد. با این حال مصرف سرانه مواد پروتئینی مردم از مقدار استاندارد جهانی كمتر می باشد. این مسئله در مورد استفاده از پروتئین نوع حیوانی چشمگیرتر است. با توجه به معضلاتی كه در سالهای اخیر گریبان گیر صنعت دام و طیور (نظیر جنون گاوی و انفلوآنزای طیور) شده است، روی آوردن به فرآورده‌های ماهی (به غیر از مزیت اسید چرب خوب آن‌یعنی ω3 ) امری اجتناب ناپذیر است و چه بسا در سال های آینده، داشتن منابع و ذخایر ژنتیكی خوب و مدیریت شده از ماهیان یكی از امتیازات كشورها خواهد بود       (رجایی و رجایی، 1383).

 اهمیت شناخت همه جانبه ی ماهیان جهت  بهره برداری بهینه از این ذخایر بر هیچ شخص آگاه از مسائل شیلات پوشیده نیست. تفاوت بین جمعیت ها می تواند از طریق ریخت شناسی و به دنبال آن نیز در سطح مولکولی ارزیابی گردد. خصوصیات ریخت شناسی (شمارشی و اندازه ای)     می تواند بعنوان اولین گام برای بررسی ساختار ذخایر گونه ها یا جمعیت ها در مقیاس بزرگ استفاده شود. با این وجود یک محدودیت عمده در کاربرد خصوصیات ریخت شناسی در سطوح داخلی وجود دارد که در آنها اختلافات فنوتیپی تحت کنترل مستقیم ژنتیکی قرار ندارد بلکه تعییرات محیطی نیز دخالت دارند (Bhassu et al., 2008).

امروزه با پیشرفت های  فن آوری بطور فزآینده ای از ژنتیک در تعیین تفاوت های جمعیت گونه های ماهی استفاده می شود. با فن آوری های مولکولی می توان تفاوت بین نژاد ها، ژنوتیپ ها یا افراد را در تحقیقات ژنتیک جمعیت با دقت مورد بررسی قرار داد. توصیف ویژگی های مختلف در سطوح  جمعیت می تواند به درک تنوع و ساختار ژنتیکی  بین و مابین جمعیت و نیز  مطالعه و حفاظت از جمعیت های کوچک بکار رود (Diniz et al., 2007). یكی از مسائل اساسی و بسیار مهم،  خصوصیات ژنتیكی ماهیان می باشد كه با بررسی دقیق آن می توان اطلاعاتی جامع برای حفاظت از ماهیان و ارزیابی ذخایر یک جمعیت كسب كرد.

منابع ژنتیکی در حقیقت ماده خام و دست مایه ی اصلی پژوهشگران برای تولید       فرآورده های زیستی می باشد که بدون آن فن آوری زیستی دستاوردی نخواهد داشت. بنابراین به موازات گسترش فنون زیست فن آوری[1]، حفاظت ذخایر ژنتیکی را باید به عنوان سرمایه و ثروتی که روز به روز ارزش بیشتری پیدا  می کند، در راس اولویت های تحقیقات قرار داده و با یک برنامه ملی و همه جانبه امکان حفاظت و بهره برداری هر چه بهتر از ژن های موجود در تنوع زیستی کشور را در برنامه های فن آوری زیستی موجود فراهم نمود. شناسایی، حفاظت و استفاده پایدار از تنوع ژنتیکی فوق العاده ای که در منابع ژنتیکی آبزیان ایران مشاهده می شود برای موفقیت هر برنامه به نژادی و یا زیست فن آوری امری ضروری است (رجایی و رجایی، 1383).

كشورمان علاوه بر440 هزار منبع آبی داخلی با 1800 كیلومتر مرز آبی در خلیج فارس و دریای عمان و حدود 990 كیلومتر از سواحل جنوبی دریای خزر تنوع عظیمی از موجودات آبزی را در خود جای داده است. بنابراین دارای منابع غنی از آبزیان و توانایی بالا در پرورش و صید ماهی می‌باشد (Coad, 1998). 

بنابراین با توجه به اهمیت تنوع ژنتیكی ونقش آن در بررسی تاریخچه ی جمعیت‌ها و گونه‌ها، و ضرورت شناخت و حفاظت تنوع در حداقل كردن احتمال از بین رفتن گونه‌های مطلوب و پایدار كردن گونه‌ها (تنوع ژنتیكی برای سازش تكاملی گونه‌ها با تغییرات محیطی لازم است)، همچنین با توجه به اهمیت بالای ماهیان ممتاز بویژه راشگوی معمولی در اقتصاد شیلاتی کشور بویژه استان های جنوبی، سعی شد با بررسی بنیان ژنتیكی این ماهی، راه را برای مدیریت حفاظت این گونه‌ هموار نمود و راهكار‌هایی برای حداقل نمودن زوال تنوع ژنتیكی پیدا كرد.

در خصوص اهمیت شیلاتی راشگوی معمولی بایستی به نکات زیر اشاره نمود که این ماهی از دیر باز مورد توجه ویژه ساحل نشینان و در زمره ماهیان ممتاز منطقه خلیج فارس و دریای عمان قرار دارد. این گونه بعد از حلوا سفید  Pampus argenteus  بالاترین قیمت در میان آبزیان حوزه خلیج فارس را به خود اختصاص داده است. هرچند ذخایر این آبزی نسبت به ذخایر سایر ماهیان بسیار کمتر می باشد، اما از لحاظ ارزش اقتصادی مهم تر است. اهمیت این ماهی در اقتصاد شیلاتی کشور به حدی است که با وجود اینکه درصد کمی از فرآورده های شیلاتی را تشکیل می دهد، اما میزان درآمد آن قابل توجه می باشد (رجایی و رجایی، 1383).

1-1-1-اهداف و فرضیه های تحقیق

با توجه به اهمیت خصوصیات  ژنتیکی و نقش آن در بررسی تاریخچه ی جمعیت ها و بررسی موارد تكاملی گونه ها، ضرورت شناخت و حفاظت ژنتیكی در به حداقل رساندن احتمال از بین رفتن گونه ها و از طرفی پایدار کردن گونه ها (تنوع ژنتیکی برای سازش تکاملی با تغییرات محیطی لازم است) محرز می باشد (بابایی و همکاران،1380). گسترش برنامه های مدیریتی و انجام       فعالیت های بازسازی ذخایر ماهی راشگوی معمولی هنگامی می تواند مفید باشد که تنوع ژنتیکی ساختار جمعیتی آن درک شود زیرا این اطلاعات در انتخاب جمعیت های دهنده ژن در تکثیر مصنوعی و در امر بازسازی ذخایر ضروری به نظر می رسد.

 در زمان شروع این مطالعه بعلت نبود هیچگونه اطلاعاتی در خصوص توالی های     ریزماهواره ای (بانک ژنی[1] و سایت های مربوطه از جمله [2]NCBI) ماهی راشگوی معمولی و حتی خانواده این ماهی، تلاش گردید  با تعیین توالی‌های نوكلئوتیدی و شناسایی و جداسازی آغازگرهایی برای تكثیر توالی های ریزماهواره ای[3] از ژنوم این ماهی، تكنیک مولكولی مفیدی مبتنی بر ریزماهواره، در جهت شناسایی جمعیت راشگوی معمولی در سواحل خلیج فارس با اهداف کلی ذیل ارائه شود:

 1- تعیین توالی ریزماهواره های جداسازی شده

 2- طراحی آغازگرهای ریزماهواره برای این ماهی برای اولین بار و ثبت در مراكز بین المللی برای مطالعات بعدی در این گونه و خانواده

 3- آزمون آغازگرهای شناسایی شده در جمعیت ماهیان مورد مطالعه جهت بررسی چندشکلی

با توجه به بررسی‌های اولیه این فرضیه ها مطرح گردید:

1- توالی های  نوكلئوتیدی ریزماهواره ای در ماهی راشگوی معمولی، قابل شناسایی، جداسازی و تعیین توالی می باشند.

فهرست مطالب:

فصل اول…………………………………………………………………………… 1

کلیات……………………………………………………………………………… 1

1-1-مقدمه……………………………………………………………………….. 2

1-2-بیان مسأله…………………………………………………………………. 4

1-3-اهمیت و ضرورت انجام تحقیق……………………………………………. 5

1-4-اهداف مشخص تحقیق……………………………………………………. 5

1-5-سؤالات تحقیق…………………………………………………………….. 6

1-6-فرضیه‏ های تحقیق…………………………………………………………. 6

1-7 شاه میگوی دراز آب شیرین(A. leptodactylus)…………………………..7

1-7-1 پراکنش در جهان………………………………………………………….. 7

1-7-2 پراکنش شاه میگو ی آب شیرین در ایران………………………………. 8

1-7-3 کلیاتی در مورد شاه میگوی آب شیرین……………………………….. 8

1-7-4 زیر گونه های A.leptodactylus………………………………………….

1-7-5 بیماری های شاه میگوی آب شیرین…………………………………. 11

1-7-6 فرآوری شاه میگو…………………………………………………………12

1-7-7 توصیف  کالبد شناسی شاه میگو……………………………………. 14

1-7-8 انتقال شاه میگوی صید شده…………………………………………. 19

1-7-9 فرآوری شاه میگوی آب شیرین……………………………………….. 22

1-7-10 محل نگهداری شاه میگوی زنده……………………………………. 23

1-7-11 تخلیه ی احشاء………………………………………………………. 23

1-7-12 رقم بندی……………………………………………………………….24

1-7-13 شستشو…………………………………………………………….. 25

1-7-14 پختن………………………………………………………………….. 26

1-7-15 سرد نمودن………………………………………………………….. 29

1-7-16 فیله نمودن………………………………………………………….. 30

1-7-17 مدیریت پسماندها………………………………………………….. 33

1-7-18 بسته بندی………………………………………………………….. 35

1-7-19 دیگر محصولات شاه میگوی آب شیرین………………………….. 37

1-7-20 دستورالعمل های  HACCPو فرآوری شاه میگو………………….. 40

1-8 عوامل موثر در نگه داری مواد غذایی…………………………………. 41

1-8-1 نگهداری مواد غذایی در دمای پایین……………………………….. 41

1-8-2 میکروارگانیسم های سایکروفیل……………………………………. 41

1-8-3 اوری سایکروتروف……………………………………………………… 42

1-8-4 استنو سایکروتروف……………………………………………………. 42

1-8-5 دسته بندی دمای پایین جهت نگهداری مواد غذایی……………… 42

1-8-5-1 دمای سرد کردن…………………………………………………….. 42

1-8-5-2 دمای یخچال………………………………………………………… 43

1-8-5-3 دماهای فریزر……………………………………………………….. 43

1-8-6 حداقل دمای رشد باکتری ها………………………………………… 43

1-8-7 مدل سازی و ویژگی های کیفی تعیین زمان ماندگاری در فرآورده های نگهداری شده در انبار….44

1-8-8 تاثیر درجه حرارت بر روی نرخ میزان فساد…………………………. 44

1-9  شاخص های کیفیت و فساد ………………………………………….44

1-9-1 مدل سازی جنبشی برای میکروب ها براساس رشد آنها………..45

فصل دوم……………………………………………………………………… 46

پیشینه پژوهش……………………………………………………………… 46

2-1 مقدمه…………………………………………………………………… 47

2-2 جمعیت میکروبی……………………………………………………….. 47

2-3 جمع بندی……………………………………………………………….53

فصل سوم…………………………………………………………………… 54

روش شناسی……………………………………………………………… 54

 

 

3-1مقدمه…………………………………………………………………… 55

3-2 جامعه آماری و نمونه برداری………………………………………….. 55

3-3 ابزار های گردآوری داده ها……………………………………………. 56

3-3-1 مواد مورد نیاز……………………………………………………….. 56

3-3-2 محیط های کشت و لوازم و دستگاه های مورد نیاز…………….. 56

3-4 شیوه تجزیه و تحلیل داده ها…………………………………………. 59

3-5 آزمون های شیمیایی…………………………………………………. 59

3-5-1 اندازه گیری pH………………………………………………………

3-5-2  اندازه گیری مجموع بازهای نیتروژنی فرار ( TVB-N )…………..60

3-5-3  اندازه گیری اندیس تیوباربیوتوریک اسید( TBARS )………….. 60

3-5-4  اندازگیری اندیس پراکسید(PV)………………………………….. 61

3-5-5-  TBA………………………………………………………………..

3-6 آزمون های میکروبی…………………………………………………. 61

فصل چهارم…………………………………………………………………. 62

تجزیه و تحلیل داده ها……………………………………………………… 62

4-1 مقدمه………………………………………………………………….. 63

4-2 توصیف متغییر ها…………………………………………………….. 64

4-2-1 متغییر های میکروبی……………………………………………… 64

4-2-1-1 فساد میکروبیMicrobial Spoilage…………………………….

4-2-1-2 شمارش كلی میكروبی(total count) به روش) pour plate (TVC

4-2-1-3 باکتری های سرمادوستPTC………………………………….

4-2-2 آزمون های شیمیایی…………………………………………….. 65

4-2-2-1 فسادشیمیایی Chemical Spoilage………………………….

4-2-2-2 اندازه گیری اسیدیته……………………………………………. 65

4-2-2-3 اندیس PV………………………………………………………..

4-2-2-4-TBA………………………………………………………………

4-2-2-5-TVB-N……………………………………………………………

4-3 آزمون فرضیه ها و سوالات………………………………………….. 66

4-4 آزمون های میکروبی…………………………………………………. 66

4-5 آزمون های شیمیایی……………………………………………….. 69

فصل پنجم………………………………………………………………….. 73

بحث و نتیجه گیری………………………………………………………….73

5-1 یافته ها …………………………………………………………………74

5-1-1 آزمون های شیمیایی……………………………………………… 74

5-1-2 آزمون های میکروبی……………………………………………….. 76

5-2 نتیجه گیری کلی………………………………………………………. 77

5-3 پیشنهادات……………………………………………………………… 77

منابع…………………………………………………………………………. 78

چکیده:

در این پژوهش تغییرات کیفیت شیمیایی و میکروبی  فیله ی دمی شاه میگوی درازآب شیرین درطول نگهداری درشرایط انجماد بررسی شد .نمونه ها پس ازصید،آماده سازی،پوست کنی در شرایط مجاورت هوا بسته بندی ودردمای 18- درجه سانتی گراد درفریزر نگهداری شدند. آزمونهای کیفی ومیکروبی درزمان های صفروهرماه یکبار بمدت 6 ماه با یک تیمار وسه تکراربرای هر دوره آزمون بر روی فیله های منجمد انجام شد.نتایج نشان دادندكه درپایان شش ماه نگهداری درسردخانه میزان (میانگین± خطای استاندارد) تیوباربیوتوریک اسید( (TBARS  از  07/0 ±19/0به  25/0 ±45/1میلی گرم مالون دی آلدئید بر كیلوگرم ؛ میزان پراکسید (PV)از 21/0±82/0 به  30/0 ±2/2 میلی اکی والان اکسیژن در کیلوگرم چربی ماهی ؛  مجموع بازهای نیتروژنی فرار ( (TVB-Nاز 01/1±21/13به 40/1±6/26 میلی گرم در 100 گرم گوشت رسیدکه علیرغم اختلاف معنی دار با یکدیگر (05/0>P) در محدوده قابل قبول برای مصرف بودند.میزان pH تا پایان ماه پنجم (00/0±2/6) تغییرات معنی داری نداشت(05/0<P) ولی این میزان از ماه ششم(05/0 ±55/6 )بطور معنی داری افزایش یافت (05/0>P).مقدارکل باکتری ها (TVC) در ابتدای دوره از00/0 ±48/3  به 09/0 ±87/6 logCFU/g وباکتریهای سرمادوست(PTC) از00/0 ±1 به  25/0 ± 75/6 logCFU/gرسید .مقایسه درون گروهی پارامترهای مذکورطی دوره آزمون با یکدیگراختلاف معنی داری را نشان دادند(05/0>P) ولی ازماه ششم مقدار باکتری های سرما دوست در آستانه مصرف قرار گرفت.

فصل اول: کلیات

1-1- مقدمه

شاه میگوها در1200جنس و 10000گونه مختلف طبقه بندی میشوند .از آن میان حدود 500 گونه شاه میگو درجهان وجود دارد که در 23 جنس جای می گیرد(Lodge, Taylor, Holdich, & Skurdal,2000). ( در دهه اخیرشاه میگو بعنوان یکی از غذاهای آبزیان ویژه درآمریکا محسوب می شود(Martin, Carter, Flick Jr, & Davis,2000 ).

سالیانه 110 هزارتن انواع شاه میگوی آب شیرین ) تقریبا 12 گونه (در دنیا صیدتجاری می شودکه دراین میان آمریکا 55 درصد ،چین 36 درصد واروپا واسترالیا هم بخشی از باقی مانده را بصورت فرآوری شده دراختیار مصرف کنندگان قرارمی دهند(Martin et al., 2000). شاه میگوی دراز آب شیرین A.leptodactylus)) بعلت دارا بودن مقادیر بالایی از اسیدهای چرب امگا 3 مانند ایکوزاپنتاانوئیک اسید و دوکوزاهگزاانوئیک اسید بعنوان یکی از گونه های تجاری به طور گسترده ای در بسیاری از کشورها مصرف دارد. این موجود درکشورهای متعددی به عنوان مثال لهستان، ایتالیا، آلمان، انگلستان، اسپانیا و فرانسه بطور ناخواسته) فرار از مراکز فروش( به منابع آبی راه پیداکرده وجمعیت های مشخصی را برای خود ایجادکرده اند(Harlioğlu,2004). امروزه این موجوددر 27 کشورجهان یافت می شود که در 14 کشور بصورت معرفی به منابع آبی حضورآنها میسربوده است(Skurdal, Taugbol, & Holdich, 2002).

شاه میگوی دراز آب شیرین( A. leptodactylus )تنها گونه از جنس Astacus در ایران می باشدکه از منابع آبهای شیرین داخلی صید می گردد.در بین منابع آبی ،دریاچه مخزنی پشت سد ارس واقع در شهرستان پلدشت از توابع استان آذربایجان غربی زیستگاه اصلی وتنهامحل صیدتجاری این موجود در ایران است که سالیانه بیش از 200 تن آن به کشورهای اروپایی صادر می شود((Nekuie Fard et al., 2011.

ارزش بالای تجاری شاه میگو های دراز آب شیرین در اروپا، باعث شده که به عنوان یک تولید مهم اقتصادی مطرح باشد مهمترین کشورهای تولید کننده A.leptodactylus. روسیه ، ترکیه، فرانسه و اسپانیا هستندکه تقریباً توانایی تامین همه نیازهای کشورهای اروپای غربی و اسکاندیناوی را دارند(Nekuie Fard et al.,) 2011(.

مصرف کنندکان اروپایی ترجیح می دهند A.astacus را که یک گونه اروپایی با ارزش تر نسبت بهA.leptodactylus است را مصرف کنند. ولیکن A.leptodactylusهمیشه جایگاه خاص و مهمی را دربین مصرف کنندگان شاه میگو آب شیرین در اروپا دارا است(Harlioğlu,2004 ) .آمارها نشان می دهد که سود تجاری A.leptodactylus با کاهش جمعیت A.astacusبه علت بیماریها و آبهای آلوده به طور محسوس افزایش یافته است(Harlioğlu,2004 ).بنابراین مصرف کنندگان اروپایی به منظور تامین گوشت مصارف داخلی خود شروع به واردات A.leptodactylus نموده اند(SamCookiyaei et al.,2012 ).

افزایش تقاضا برای این محصول ، توزیع کنندگان رابرای بهینه سازی و ارائه محصولات متنوع فرآوری برطبق ذائقه مشتریان خود به چالش کشیده است.بطوریکه علاوه برتولید محصول می بایستی سلامت آن رانیز برای مصرف کننده تضمین نمایند. ازآنجائیکه فساد در آبزیان وابسته به درجه حرارت و زمان بوده وپراکنش زیادی بین کشورهای تولید و فرآوری کننده ودرخواست کننده وجود دارد استفاده ازسیستم انجماد، بسته بندی شاه میگو در شرایط خلاء بعنوان فن آوری های کمک کننده جهت افزایش عمرماندگاری و جلوگیری از فسادشیمیایی،اکسیداسیون و میکروبی محسوب می شود ((Gates, 2012.

 از آنجائیکه تاکنون تحقیقی برای تعیین عمر ماندگاری گوشت خام دمی A.leptodactylus در دمای انجماد     -18 درجه سانتی  گراد در شرایط بسته بندی با خلاء صورت نگرفته بود، این تحقیق انجام شد تابا تکیه به یافته های آن توزیع کنندگان و کارخانجات فرآوری درجهت بهینه سازی روش های فرآوری خود برحسب ویژگی های گونه ای بهره برداری لازم را بعمل آورند.

2-1- بیان مسئله

در چند سال اخیر  شیلات ایران فعالیتهای چشمگیری در زمینه گسترش آبزی پروری و بویژه صید و بهره برداری از ذخایر شاه میگوی دراز آب شیرین موجود در سد ارس و صادرات آن به خارج از كشور انجام داده است.بطوریكه بیش از 200 تن شاه میگو دراز آب شیرین   توسط8 شرکت صیادی،صیدوبه خارج ازکشورصادرمی شودكه موجب ارز آوری متنابهی برای کشورمی شود. بنابراین بنظر می رسد این روند افزایشی صادرات، ادامه خواهد داشت.هدف از طراحی و ترویج سیستم عرضه شاه میگو  حفظ كیفیت گوشت این آبزی صادراتی ، ایجاد اشتغال در بخش خصوصی و بكارگیری نیروهای متخصص ، ارز آوری  و… می باشد.

با تمام این اوصاف،دستورالعمل مكتوبی در زمینه شرایط ونحوه نگهداری فیله شاه میگوی دراز آب شیرین   نه تنها در كشور بلکه در سایر کشورهای جهان وجود ندارد. لذا انجام اینگونه طرح ها میتواند نقش مهمی در پیشرفت روش های نوین مدیریت نگهداری و عرضه شاه میگو دراز آب شیرین و ارتقا سطح سلامت مصرف کنندگان و توسعه صادرات کیفی و به طبع آن افزایش ارزآوری و  سود اقتصادی بهره برداران و  عرضه كنندگان شاه میگو دراز آب شیرین  ایفا نماید. در حال حاضر بدلیل تحریمهای اعمال شده علیه کشورمان و عدم توانایی صادرکنندگان در انتقال ارز از خارج کشور به داخل و هرگونه مبادلات تجاری بخصوص با کشورهای اتحادیه اروپا امکان قطع صادرات شاه میگو وجود دارد . بنابراین باید روش های فرآوری و کنترل فساد میکروبی نیز نگهداری طولانی مدت این آبزی باارزش مورد بررسی قرار گیرد. بنابراین در مراحل اجرای این طرح روش استحصال گوشت از ناحیه دم و انجماد آن و نگهداری در شرایط انجماد و بررسی عمر ماندگاری آن پیش بینی گردیده است.

3-1- اهمیت و ضرورت انجام تحقیق

امروزه شاه میگوی دراز از دریاچه پشت این سد بطور سنتی وبا بهره گرفتن از تله های حلقوی و تاشو صید شده و بدون انجام آزمایشات لازم و تامین استاندارد های مورد نیازنسبت به صادرات آن به خارج از كشور اقدام می شود . باتوجه به نبود اطلاعات درخصوص اثرات جابجایی و دستكاری بر كیفیت فیزیكی و شیمیایی و بار میكروبی شاه میگوی دراز آب شیرین ولزوم مدیریت صحیح صید و بهره برداری وممانعت ازکاهش ذخایر قابل صید به واسطه جلوگیری وپیشگیری از صدمات وارده حین جابجایی و بالا بردن كیفیت گوشت مصرفی وهمچنین انجام راهکارهای مناسب  بهداشتی و مدیریتی در جلوگیری از افت كیفیت گوشت ازجمله خلاء هایی است که بایدطی یک دستورالعمل اجرایی  پس از این تحقیق در دسترس دستگاه های اجرایی ذی ربط قرارگیرد.

فهرست اشکال …………………………………………………………..سیزده

چکیده …………………………………………………………………….1

فصل اول: کلیات

1-1  مقدمه………………………………………………………………. 2

1-2  تعریف مسأله و ضرورت انجام تحقیق……………………………. 3

1-3  سؤالات و اهداف پژوهش………………………………………….. 3

1-4  فرضیات مورد آزمون………………………………………………… 4

1-5  روش تحقیق……………………………………………………….. 4

1-6  ساختار گزارش…………………………………………………….. 5

فصل دوم: مروری بر مفاهیم مدیریت استراتژیک و ارتباط آن با مزیت رقابتی

2-1  مقدمه………………………………………………………………. 6

2-2  مدیریت استراتژیک…………………………………………………. 7

2-3  رویکردهای تدوین استراتژی………………………………………. 10

2-3-1 تئوری سازمان صنعتی………………………………………….. 12

2-3-2 رویکرد مبتنی بر سناریو…………………………………………. 12

2-3-3 نگرش جبرگرایی محیطی………………………………………. 13

2-3-4 نگرش اعمال قدرت ……………………………………………….13

2-3-5 نظریه اقتصادی چامبرلین……………………………………….. 13

2-3-6 نظریه اقتضایی…………………………………………………… 13

2-3-7 رویکرد تدوین استراتژی مبتنی بر ذینفعان……………………. 14

2-3-8 تجزیه و تحلیل SWOT…………………………………………..

2-3-9 رویکرد مبتنی بر منابع………………………………………….. 19

2-4  مزیت­های رقابتی…………………………………………………… 27

2-4-1 مزیت رقابتی پایدار ………………………………………………29

2-4-2 چارچوب VRIO……………………………………………………

2-4-3 تعیین وضعیت رقابتی منابع توسط چارچوب VRIO…………..

2-5  جمع­بندی………………………………………………………….. 36

فصل سوم: معرفی مدل پیشنهادی تدوین استراتژی

3-1  مقدمه ………………………………………………………………37

3-2  سابقه پژوهش……………………………………………………. 37

3-3  شرح مدل پیشنهادی تدوین استراتژی ………………………….42

3-3-1 تعیین مأموریت و چشم­انداز سازمان…………………………. 42

3-3-2 تعیین عوامل چهارگانه………………………………………….. 42

3-3-3 غربال­سازی عامل­ها……………………………………………… 44

3-3-4 حیطه­ بندی منابع سازمان……………………………………… 44

3-3-5 تعیین منابع در هر حیطه……………………………………….. 44

3-3-6 اجرای چارچوب VRIO……………………………………………

3-3-7 تعیین ارتباطات بین عوامل و منابع در هر حیطه…………….. 45

3-3-8 تعیین اهداف کلان………………………………………………. 47

3-3-9 تعیین گزینه­ های استراتژی در هر حیطه……………………….. 47

3-3-10 اولویت­ بندی گزینه ­ها و انتخاب استراتژی­ های اصلی……………. 49

3-3-11  هدف­گذاری وضعیت رقابتی منابع……………………………… 49

فصل چهارم: پیاده­سازی مدل پیشنهادی در شرکت بین ­المللی مهندسی سیستم­ها و اتوماسیون

4-1  مقدمه………………………………………………………………. 51

4-2  معرفی شرکت بین ­المللی مهندسی سیستم­ها و اتوماسیون….52

4-2-1 تاریخچه شركت…………………………………………………… 52

4-2-2 زمینه‌های فعالیت شركت ………………………………………..53

4-2-3 اهداف كیفی شركت…………………………………………….. 55

4-2-4 سهامداران، توزیع پرسنل و چارت سازمانی شركت………… 56

4-3  نتایج پیاده­سازی مدل پیشنهادی ……………………………….58

4-3-1 تعیین مأموریت و چشم­انداز……………………………………. 58

4-3-2 تعیین عوامل داخلی و خارجی………………………………….60

4-3-3 غربال کردن عوامل چهارگانه ……………………………………63

4-3-4 حیطه ­بندی منابع سازمان…………………………………….. 77

4-3-5 شناسایی منابع………………………………………………… 78

4-3-6 اجرای چارچوب VRIO…………………………………………..

4-3-7 تعیین ارتباطات بین منابع و عوامل چهارگانه………………… 80

4-3-8 تعیین اهداف کلان……………………………………………… 82

4-3-9 تعیین گزینه­ های استراتژی…………………………………… 82

4-3-10 اولویتبندی گزینه ­ها و انتخاب استراتژی­ های اصلی……….. 92

4-3-11  هدف­گذاری وضعیت رقابتی منابع…………………………. 109

فصل پنجم: بحث و نتیجه­ گیری

5-1  مقدمه…………………………………………………………… 111

5-2  تحلیل و ارزیابی مدل پیشنهادی……………………………… 111

5-2-1 معیار ثبات و سازگاری……………………………………….. 113

5-2-2 معیار هماهنگی……………………………………………… 114

5-2-3 معیار امكان­پذیر بودن………………………………………….. 114

 

 

5-2-4 معیار منابع و مزیت رقابتی…………………………………. 115

5-2-5 معیار فرایند تدوین و بروز رسانی…………………………… 115

5-2-6 وزن دهی به معیارها……………………………………….. 116

5-2-7 پیاده­ سازی SAW…………………………………………….

5-3  نتیجه ­گیری…………………………………………………….. 119

5-4  نوآوری­های تحقیق………………………………………………. 121

5-5  محدودیت­های تحقیق…………………………………………… 122

5-6  پیشنهاد برای تحقیقات آتی………………………………….. 122

پیوست: پرسشنامه ­های تحلیل عوامل داخلی و خارجی………. 123

پ-1- پرسشنامه تحلیل عوامل داخلی…………………………… 123

پ-2- پرسشنامه تحلیل عوامل خارجی…………………………. 126

 مراجع ………………………………………………………………….128

چکیده:

دیدگاه ­ها و مدل­های مختلفی در زمینه تدوین استراتژی وجود دارد که هریک دارای معایب و مزیت­هایی می­باشند. یکی از مطرح­ترین آنها که در کشور ما نیز دارای سابقه زیادی می­باشد، تحلیل SWOT است كه همزمان دو محیط داخلی و خارجی را بررسی می­كند و با بهره جستن از نقاط ضعف، نقاط قوت، فرصت­ها و تهدیدهای پیش روی سازمان به تدوین استراتژی می ­پردازد. اخیراً ایرادها و انتقادات بسیاری به تحلیل SWOT وارد شده است. این مسئله باعث شده که برخی از صاحبنظران از اتمام دوره مفید تحلیل SWOT سخن بگویند. اما با وجود انتقادهایی كه بر این تحلیل  وارد می­ شود، این رویكرد دارای مزایای بسیاری نیز می­باشد. یکی از ایرادات عمده­ تحلیل SWOT عدم تمرکز کافی بر روی مقوله مزیت رقابتی می­باشد. یکی از مطرح­ترین  دیدگاه­ هایی که تمرکز خود را در تدوین استراتژی­ های سازمان، بر دستیابی به مزیت رقابتی قرار داده­ است ، دیدگاه مبتنی بر منابع (RBV) می­باشد. این دیدگاه توجه خود را بر استفاده از منابع و توانمندی­های سازمان جهت دستیابی به مزیت رقابتی پایدار معطوف نموده است. در این پژوهش یک مدل تدوین استراتژی با تلفیق تحلیل SWOT و رویکرد مبتنی بر منابع ارائه شده است. در توسعه‌ی این مدل ضمن حفظ مزایای هر دو رویکرد مذکور، به حذف معایب عمده آنها نیز پرداخته شده است. توجه به نقش منابع و مزیت­های رقابتی در تدوین استراتژی­ های سازمان، در کنار عوامل چهارگانه ضعف، قوت، فرصت و تهدید،  یکی از جنبه­ های جدید و مهم این مدل می­باشد . همچنین مدل مذکور کارایی بالایی در طبقه ­بندی منابع سازمان به لحاظ وضعیت رقابتی آنها دارد که به برنامه ­ریزی جهت ارتقاء منابع و استفاده بهینه از آنها کمک شایانی می کند. این تحقیق یکی از محدود پژوهش­هایی است که در آن مبانی رویکرد مبتنی بر منابع به صورت کاربردی مورد توجه واقع شده است و می ­تواند به سازمان­های مختلف در تدوین استراتژی کمک نماید. مدل مذکور در شرکت بین ­المللی مهندسی سیستم­ها و اتوماسیون پیاده‌سازی شده است که نتایج آن نشانگر کارایی مدل در تدوین استراتژی­ های سازمانی می­باشد.

فصل اول: کلیات

1-1- مقدمه

آنچه در دنیای امروز، شركتها و سازمان­ها را با دنیای چند دهه قبل آنها متمایز می­كند، محیط ناپایدار و پیچیده، رقابت فزاینده، تغییرات و تحولات سریع، پیشرفتهای تكنولوژیكی، توسعه روزافزون ارتباطات و مبادلات سریع اطلاعات و … می باشد. سازمان­ها به منظور موفقیت و بقا در چنین محیطی نیازمند استفاده از اصول نوین برنامه ­ریزی و مدیریت هستند. یکی از مقولاتی که در چند دهه اخیر توجه بسیاری از سازمان­ها را به خود معطوف نموده است، بحث برنامه ­ریزی و مدیریت استراتژیک است. برنامه‌ریزی استراتژیک به سازمان این امكان را می‌دهد كه به شیوه‌ای خلاق و نوآور عمل كند و برای شكل دادن به آیندة خود به صورت انفعالی عمل ننماید.

برنامه ­ریزی استراتژیک از سه فاز تدوین، اجرا و ارزیابی استراتژی­ها تشکیل شده است. دیدگاه ­ها و مدل‌های مختلفی در زمینه تدوین استراتژی وجود دارد که هریک دارای معایب و  مزیت­هایی می­باشند. در این پژوهش به دنبال این هستیم که با تلفیق و استفاده توأم  از مزایای تحلیل  SWOT و رویکرد مبتنی بر منابع (RBV[1]) به الگویی کارا برای تدوین استراتژی­ های سازمان دست پیدا کنیم.

2-1- تعریف مسأله و ضرورت انجام تحقیق

دیدگاه ­ها و مدل­های مختلفی در زمینه تدوین استراتژی وجود دارد که هریک دارای معایب و  مزیت­هایی می­باشند. یکی از مطرح­ترین آنها که در کشور ما نیز دارای سابقه زیادی می­باشد، تحلیل SWOT است كه همزمان دو محیط داخلی و خارجی را بررسی می­كند و با بهره جستن از نقاط ضعف، نقاط قوت، فرصت­ها و تهدیدهای پیش روی سازمان به تدوین استراتژی می ­پردازد. اخیراً ایرادها و انتقادات بسیاری به تحلیل SWOT وارد شده است. برخی از این ایرادها به محتوا و برخی دیگر به فرایند استفاده از این تحلیل برمی­گردد. این مسئله باعث شده که برخی از صاحبنظران از اتمام دوره مفید تحلیل SWOT سخن بگویند. اما با وجود انتقادهایی كه بر این تحلیل  وارد می­ شود، این رویكرد دارای مزایای بسیاری نیز می­باشد. یكی از امتیازات تحلیل SWOT  را می توان كوشش آن در اتصال عوامل داخلی و خارجی برای تولید یک استراتژی جدید بیان كرد. از دیگر مزایای بكارگیری تحلیل SWOT در سازمان­ها این است كه به مدیران بینشی می­دهد تا بخش­های مختلف سازمان را به خوبی شناخته، بررسی و ممیزی كنند و در نهایت اقدامات مؤثرتری را انجام دهند. از این رو صاحبنظران زیادی این تحلیل را به عنوان یکی از سودمندترین روش­های تدوین استراتژی می­دانند.

یکی از ایرادات عمده­ تحلیل SWOT عدم تمرکز کافی بر روی مقوله مزیت رقابتی می­باشد. دیدگاه ­های مختلفی وجود دارند که تمام تمرکز خود را در تدوین استراتژی­ های سازمان، بر روی دستیابی به مزیت رقابتی قرار داده­اند. یکی از جدیدترین و مطرح­ترین این دیدگاه ­ها، دیدگاه مبتنی بر منابع (RBV) می­باشد. این دیدگاه توجه خود را بر استفاده از منابع و توانمندی­های سازمان جهت دستیابی به مزیت رقابتی پایدار معطوف نموده است. ترکیب صحیح دیدگاه مبتنی بر منابع با تحلیل SWOT می ­تواند ابزاری ایجاد کند که از مزایای توأم تحلیل SWOT و دیدگاه مبتنی بر منابع  برخوردار باشد.

در این تحقیق هدف آن است که علاوه بر استفاده از دیدگاه مبتنی بر منابع جهت افزایش کارایی تحلیل SWOT در زمینه دستیابی سازمان به مزیت رقابتی پایدار، با شناخت دقیق معایب تحلیل SWOT و بر طرف نمودن آنها با روش­ها و ابزارهای موجود، الگویی کارا جهت تدوین استراتژی­ های سازمان حاصل گردد.

3-1- سوالات و اهداف پژوهش

سؤالات اساسی که در این پژوهش به دنبال یافتن پاسخ آنها هستیم، عبارتند از:

– آیا تحلیل SWOT و رویکرد مبتنی بر منابع می­توانند در کنار یکدیگر به عنوان الگویی تلفیقی برای تدوین استراتژی به کار گرفته شوند؟

– آیا استفاده از دیدگاه مبتنی بر منابع جهت افزایش کارایی تحلیل SWOT در زمینه دستیابی سازمان به مزیت رقابتی پایدار مؤثر خواهد بود؟

– آیا   الگوی تلفیقی مذکور از کارایی مناسبی برای تدوین استراتژی­ های سازمانی برخوردار است؟

بر اساس سؤالات مذکور، اهداف اصلی این پژوهش به شرح زیر می­باشد:

– استفاده از دیدگاه مبتنی بر منابع جهت افزایش کارایی تحلیل SWOT در زمینه دستیابی سازمان به مزیت رقابتی پایدار

– دستیابی به الگویی کارا جهت تدوین استراتژی­ های سازمانی

4-1- فرضیات مورد آزمون

در این پژوهش، به دنبال مطالعه و بررسی فرضیات زیر هستیم:

1- بکارگیری دیدگاه مبتنی بر منابع می ­تواند کارایی تحلیل SWOT را در زمینه دستیابی سازمان به مزیت رقابتی افزایش دهد.

2- تلفیق تحلیل SWOT و رویکرد مبتنی بر منابع می ­تواند منجر به افزایش کارایی استراتژی­ های تدوین شده گردد.

5-1- روش تحقیق

در این پژوهش ابتدا با انجام مطالعات کتابخانه­ای، اطلاعات لازم در مورد برنامه ­ریزی استراتژیک، مدل­ها و رویکرد­های تدوین استراتژی (خصوصاً تحلیل SWOT  رویکرد مبتنی بر منابع) و مزیت رقابتی جمع­آوری شده و در مرحله بعد به بسط تئوریک مدل تلفیقی بر اساس تحلیل SWOT و رویکرد مبتنی بر منابع پرداخته خواهد شد.  سپس به منظور بررسی اعتبار مدل، نتایج پیاده­سازی آن در شرکت بین ­المللی مهندسی سیستم­ها و اتوماسیون به عنوان مطالعه موردی بررسی خواهد شد.

این پژوهش از نوع توصیفی می­باشد و از حیث روش جزء تحقیقات مطالعه موردی قرار دارد.

6-1- ساختار گزارش

گزارش پژوهش حاضر در پنج فصل تهیه گردیده است. فصل اول به کلیات تحقیق شامل تعریف مسأله و ضرورت انجام تحقیق، سؤالات و اهداف پژوهش، فرضیات مورد آزمون و روش تحقیق اختصاص دارد. در فصل دوم  ادبیات موضوع بررسی خواهد شد و در فصل سوم مدل تلفیقی تدوین استراتژی معرفی خواهد شد. فصل چهارم به شرح تفصیلی نتایج پیاده­سازی مدل در سازمان مورد بررسی اختصاص دارد و در فصل پنجم به بررسی و ارزیابی نتایج، اعتبارسنجی مدل و نتیجه ­گیری کلی پرداخته خواهد شد.

فصل دوم: : مروری بر مفاهیم مدیریت استراتژیک و ارتباط آن با مزیت رقابتی

1-2- مقدمه

پس از انقلاب صنعتی در غرب، مسأله عمده­ای كه شركت­ها با آن گریبان­گیر بودند، امور مالی شركت، نحوه برنامه ­ریزی ، سازماندهی و هدایت آن جهت سودآور نگه داشتن سازمان بود. چرا كه در این زمان شركت­ها با تغییرات زیاد محیطی مواجه نبودند و تقاضا بسیار بیشتر از عرضه برای تولید آنها وجود داشت و هر چه كه تولید می­كردند به فروش می­رفت. بنابراین تنها دغدغه و تمركز آنها بر تهیه بودجه مالی با افق زمانی یکساله بود.  بر همین اساس به “بودجه ­ریزی و کنترل مالی” روی آوردند.

در دهه 1950 ، شركت­ها كم­كم با ورود تعداد زیاد رقبا، كاهش تقاضا، افزایش آگاهی مشتریان، تحولات محیطی و… مواجه شدند. در چنین وضعیتی تمركز صرف بر امور مالی و تأكید بر برنامه ریزی مالی ممكن بود سازمان­ها را به سرمنزل مقصود نرساند. بر این اساس سازمان­ها متوجه شدند كه باید از افق زمانی یکساله به افق زمانی بلند­مدت­تر رو آورده و دست به پیش­بینی­ آینده بزنند، چرا كه در غیر این صورت ممكن بود با رویدادهای پیش بینی نشده­ای مواجه شوند كه خطرات زیادی برای آنها ایجاد كند. از این رو “برنامه ­ریزی بلندمدت” یا “برنامه ­ریزی مبتنی بر پیش ­بینی فروش” شکل گرفت.

از دهه 1960 به بعد تغییرات محیطی زیادی رخ داد و رقابت در بازار شدت بیشتری گرفت. در این زمان با توجه به پیچیدگی و عدم ثبات و اطمینان محیطی، امکان پیش ­بینی صحیح آینده بر مبنای روند گذشته مقدور نبود. در دهه 1970 بحث شکستن سازمان­های بزرگ به واحد­های مستقل کوچک توسط شرکت جنرال استیل مطرح گردید و “برنامه ­ریزی در واحدهای استراتژیک کسب و کار[1]” شکل گرفت. در این واحدهای کوچک خودمختار، به دلیل پیچیدگی­های کمتر سازمانی و مدیریتی، امکان برنامه ­ریزی به صورت کاراتری فراهم گردید.

اگرچه هریک از واحدهای کسب و کار ممکن بود سودآور عمل نمایند، اما در مجموع ایجاد همگرایی بین اهداف و عملکرد این واحدها تا حدی مشکل بود، از این رو مفهوم جدیدی تحت عنوان “برنامه ­ریزی استراتژیک کسب و کار[2]” مطرح گردید. در این روش، برنامه ­ریزی نه تنها در سطح واحدهای استراتژیک کسب و کار ، بلکه در سطح یک بنگاه اقتصادی مد نظر بود. این روش که در دهه 1980 معرفی گردید، امکان برقراری ارتباط بین واحدهای استراتژیک کسب و کار و واحدهای وظیفه ­ای را از طریق برنامه ­ریزی در سطوح مختلف مدیریتی میسر ساخت. در واقع طی این روش، برنامه ­ریزی در سه سطح بنگاه[3]، کسب و کار[4] و   وظیفه ­ای[5] صورت می­پذیرد.

در مسیر تکاملی فرایند برنامه ­ریزی، در دهه 1980 بحث “مدیریت استراتژیک” مطرح شد. مدیریت استراتژیک مفهوم برنامه ­ریزی را در ارتباط با سایر اجزای سازمانی نظیر فرهنگ، ساختار، فرایندها و سیستم­ها می‌بیند. در واقع در صورت عدم توجه به سایر اجزای سازمان، فرایند برنامه ­ریزی ممکن است منجر به شکست شود.

در این فصل ضمن توصیف مفاهیم مدیریت استراتژیک به شرح رویکردهای مختلف آن با تمرکز بر رویکردهای SWOT و مبتنی بر منابع پرداخته و مطالبی در مورد مزیت رقابتی بیان می­گردد.

2-2- مدیریت استراتژیک

مدیریت استراتژیک عبارتست از : “تصمیمات و فعالیت­های یکپارچه شده در جهت تدوین، اجرا و ارزیابی استراتژی­ های مؤثر”[1]. مدیریت استراتژیک به سازمان این امكان را می‌دهد كه به شیوه‌ای خلاق و نوآور عمل كند و برای شكل دادن به آیندة خود به صورت انفعالی عمل ننماید. این شیوه برنامه ­ریزی باعث می‌شود كه سازمان دارای ابتكار عمل بوده و فعالیت­هایش به گونه‌ای درآیدكه به صورتی مبتکرانه و پیش­گامانه در صنعت مربوطه اعمال نفوذكند  (نه اینكه تنها در برابركنش‌ها واكنش نشان دهد) و بدین­گونه سرنوشت خود را رقم زده وآینده را تحت كنترل خود درآورد .

از نگاه کلی، منفعت اصلی مدیریت استراتژیك، كمك به سازمان برای انتخاب راه­ها یا گزینه‌های استراتژیک از طریق روش­های منظم‌تر، معقول‌تر و منطقی‌تر می­باشد. بدین­گونه سازمان می ­تواند استراتژی­ های بهتری را تدوین نماید.

یكی از هدف­های اصلی مدیریت استراتژیك، ایجاد تفاهم و تعهد هرچه بیشتر مدیران و كاركنان می‌باشد. به باور بعضی از استراتژیست­ها مسئله تفاهم از مهمترین منافع مدیریت استراتژیک است و حتی در مواردی تعهد پس ازآن قرار می­گیرد[2].

سازمان­ها با پی بردن به این واقعیت كه برنامه ­ریزی باید با مشاركت كاركنان و مدیران سطوح پائین‌تر انجام شود، می‌كوشند فرایند مدیریت استراتژیک را هرچه بیشتر غیرمتمركز نمایند. در سازمان­هایی که مدیریت بر پایه برنامه ­ریزی استراتژیک عمل می­ کند، برنامه‌ریزی غیرمتمركز بوسیله مدیران صف، جایگزین برنامه‌ریزی متمركز بوسیله مدیران ستادی شده است. فرایند مزبور مبتنی بر فعالیت­هایی است كه در زمینه یادگیری، كمك كردن، آموزش دادن و حمایت نمودن انجام می‌شود و تنها درچارچوب یا قالب كاغذ­بازی‌هایی نیست كه بین مدیران ارشد اجرایی انجام می‌گیرد .

درمورد منافع اقتصادی، نتیجه تحقیقات نشان می‌دهدكه سازمان­هایی كه از مدیریت استراتژیک استفاده می‌كنند (درمقایسه با سازمان­هایی كه از این شیوه مدیریت یا مفاهیم آن استفاده نمی‌كنند) سودآورترند[2]. سازمان­هایی كه عملكردی عالی دارند بصورتی منظم برنامه‌ریزی می‌كنند تا همواره آماده رویارویی با نوسانات وتغییراتی باشندكه درمحیط­های داخلی و خارجی سازمان رخ می‌دهند. سازمان­هایی كه سیستم­های برنامه‌ریزی آنها با تئوری مدیریت استراتژیک همخوانی زیادی دارد معمولاً در دوره‌های بلندمدت، از نظر مالی عملكرد بسیار بهتری داشته و با توجه به انتظاراتی كه از نتایج كوتاه­مدت و بلندمدت دارند، تصمیماتی آگاهانه‌تر اتخاذ می‌نمایند. از سوی دیگر اغلب سازمان­هایی كه عملكردی ضعیف دارند، عموماً شرایط آینده را پیش‌بینی نمی‌كنند و به فعالیت­هایی با دید كوتاه­مدت می‌پردازند که بازتابی از شرایط احتمالی آینده نیست[2].

منافع غیراقتصادی برنامه‌ریزی و بالتبع آن مدیریت استراتژیک این است که علاوه بر اینكه به سازمان­ها كمك می‌كند تا دچار مشكلات مالی نشوند، منافع محسوس دیگری مانند افزایش آگاهی آنها از تمهیدات خارجی، دركی بهتراز استراتژی‌های سازمان­های رقیب، افزایش بهره‌وری كاركنان، كاهش مقاومت در برابر تغییرات و … را در پی دارد. مدیریت استراتژیک بر میزان توانایی سازمان برای جلوگیری از بروز مسائل می‌افزاید، زیرا این شیوه مدیریتی باعث می‌شود كه روابط متقابل بیشتری بین مدیران بخش­ها و دوایر گوناگون ایجاد شود. این رابطه متقابل یا تعامل، سازمان­ها را قادر می‌سازدكه مدیران وكاركنان خود را تقویت (تغذیه فكری) نمایند، ‌زیرا آنها در تعیین هدف­های سازمانی سهیم می‌شوند و به آنها تفویض اختیار می‌شود تا خدمات و محصولات بهتری را ارائه نمایند و به نقشی كه در امور ایفا می‌نمایند ارج  نهاده می­ شود[2].

همان­طور که قبلاً بیان شد، مدیریت استراتژیک از سه فاز عمده زیر تشکیل شده است:

الف : تدوین استراتژی­ها

ب :  اجرای استراتژی­ها

ج:  ارزیابی استراتژی­ها

در مرحله تدوین استراتژی­ها، مأموریت شرکت تعریف شده، عواملی که در محیط خارجی سازمان را تهدید می­ کنند یا فرصت­هایی را به وجود می­آورند، همچنین نقاط ضعف و قوت داخلی سازمان شناسایی می‌گردند. سپس اهداف بلندمدت تعیین شده، استراتژی­ های گوناگون جهت نیل به اهداف بررسی می­شوند و استراتژی­ های خاص که تأمین­کننده­ اهداف هستند، انتخاب می­گردند[2]. برخی از مسائلی که در زمینه تدوین استراتژی مطرح می­شوند عبارتند از: تعیین نوع فعالیتی که شرکت می­خواهد به آن بپردازد، فعالیت­هایی که می‌خواهد از آنها خارج شود، شیوه تخصیص منابع، تصمیم ­گیری درباره گسترش دادن یا متنوع ساختن فعالیت­ها، تصمیم ­گیری درباره ورود به بازارهای بین­الملل یا گسترش بازار داخلی، تعیین این که آیا شرکت بر آن است که در شرکت­های دیگر ادغام شود یا یک مشارکت تشکیل دهد، شیوه مصون ماندن از حرکات تند شرکت­های رقیب و… .

بعد از تدوین و آماده نمودن برنامه ­های استراتژیک، اولین فعالیتی که باید انجام گیرد سازماندهی استراتژی‌ها برای اجرای موفقیت آمیز آنهاست. اجرای استراتژی­ها ایجاب می­ کند که  سازمان هدف­های سالانه در نظر بگیرد، سیاست­ها را تعیین کند،  در کارکنان ایجاد انگیزه نماید  و تخصیص منابع را به گونه­ ای انجام دهد که استراتژی­ های تدوین شده به اجرا درآید. همچنین توجه به فرهنگ سازمانی و به­ وجود آوردن ارزش­های مشترک در راستای پِیاده­سازی استراتژی­ های تدوین شده،  یکی از عوامل مهم در اجرای موفقیت آمیز استراتژی­ها به شمار می­آید[1].

مرحله ارزیابی استراتژی­ها، چگونگی روند اجرای استراتژیِ­ها و میزان موفقیت در اهداف و برنامه­ها را نشان خواهد داد. در این مرحله عوامل داخلی و خارجی که پایه و اساس استراتژی های کنونی قرار گرفته اند بازبینی می­شوند، عملکردها مورد سنجش قرار می­گیرند و اقدامات اصلاحی لازم صورت می­پذیرد.

در این تحقیق تمرکز اصلی بر روی فاز تدوین استراتژی­ها می­باشد. مدل­ها و رویکردهای مختلفی به منظور تدوین و استخراج استراتژی­ های سازمان وجود دارد که در ادامه به توضیح مفصل آنها می­پردازیم.

[1] SBU: Strategic Business Unit

فصل اول- مقدمه و کلیات تحقیق……………………………………… 1

1-1- مقدمه………………………………………………………………. 2

1-2- تعریف مسئله………………………………………………………. 2

1-3-یک مثال از مسئله کوله پشتی…………………………………… 3

1-5 – مسئله ی کوله پشتی بیکران…………………………………….3

1-6- مسئله ی کوله پشتی 0 و .1…………………………………….. 3

1-6- بیان مسئله………………………………………………………… 4

1-7- اهداف تحقیق……………………………………………………….7

فصل دوم- ادبیات و پیشینه تحقیق……………………………………. 8

2-1- مقدمه………………………………………………………………. 9

2-2- تاریخچه…………………………………………………………….. 9

2-3- روش حریصانه برای حل کوله پشتی…………………………… 13

2-4- راه حل برنامه نویسی پویا………………………………………. 19

2-5- مسئله ی کوله پشتی 0 و 1……………………………………. 20

2-6- الگوریتم تقریبی حریصانه………………………………………… 21

2-7- کاربرد ها…………………………………………………………… 22

2-8- مقدمه ای بر کوله پشتی چند بعدی……………………………. 23

2-9- الگوریتم ژنتیک……………………………………………………. 24

2-10- روند كلی الگوریتم‏های ژنتیكی………………………………… 29

2-11- روند کلی بهینه سازی و حل مسائل در الگوریتم ژنتیک………31

2-12- شرط پایان الگوریتم………………………………………………. 32

2-13- برخی از كاربرد الگوریتم‏های ژنتیكی…………………………… 33

2-14- الگوریتم های تقریبی……………………………………………. 34

2-15- ارزیابی كارایی الگوریتمها………………………………………. 35

2-16- قضیه ی ماكسیمم ها………………………………………….. 37

2-16-1- كروموزوم………………………………………………………. 38

2-16-2- جمعیت………………………………………………………… 38

2-16-3- تابع برازندگی…………………………………………………. 38

2-17-  عملگرهای الگوریتم  ژنتیك…………………………………… 39

2-17-1- عملگر انتخاب………………………………………………… 39

2-17-2- روش های انتخاب……………………………………………. 39

2-17-3- نمونه ‏برداری به روش چرخ رولت…………………………… 39

2-17-4- انتخاب تورنومنت………………………………………………40

2-17-5- عملگر آمیزش………………………………………………… 40

2-17-6- تلفیق تک نقطه ای…………………………………………. 41

2-17-7- روش ادغام دو نقطه ای……………………………………. 42

 

 

2-18- تلفیق نقطه ای………………………………………………… 42

2-19- تلفیق جامع……………………………………………………. 42

2-20- عملگر جهش…………………………………………………… 42

2-21- جمع بندی………………………………………………………. 43

فصل سوم- ارائه مدل و الگوریتم………………………………………44

3-1- مقدمه…………………………………………………………….. 45

3-2- فرض های مسئله……………………………………………….. 45

3-3- حد های بالا و پایین……………………………………………… 47

3-3-1- نمونه ساده شده کوله پشتی یک بعدی……………………. 47

3-4-  الگوریتم های حریصانه…………………………………………… 48

3-4-1- الگوریتم HCKP………………………………………………….

3-4-2- الگوریتم HCHV…………………………………………………

3-4-3- الگوریتم HCGAP………………………………………………..

3-4-4- الگوریتم HCORD……………………………………………….

3-4-5- الگوریتم HCORD2……………………………………………..

3-5- الگوریتم ژنتیک…………………………………………………… 52

3-5-1- نمایش و برازندگی…………………………………………….. 52

3-5-2- فرایند تکامل……………………………………………………. 53

3-5-3- عملگر های تلفیق…………………………………………….. 55

3-6- اکتشاف آنلاین……………………………………………………. 57

3-7- خلاصه الگوریتم…………………………………………………… 60

فصل چهارم- محاسبات و یافته های تحقیق………………………… 62

4-1- نمونه های سنجش با اندازه کوچکتر………………………….. 63

4-2- مسائل سنجش با اندازه بزرگ…………………………………. 67

4-3- مقایسه با دیگر الگوریتم ها……………………………………. 69

4-4- بسته بندی مربعی………………………………………………. 73

فصل پنجم- نتیجه گیری و ارائه پیشنهادات………………………….. 75

5-1- نتیجه گیری………………………………………………………… 76

5-2-  پیشنهاداتی برای آینده………………………………………….. 77

منابع و مآخذ…………………………………………………………….. 78

چکیده:

مسئله کوله پشتی ، مسئله ای در بهینه سازی ترکیبیاتی است. ازمسئله کوله پشتی به نام هایی چون KnapsackیاRucksack نیز یاد می کنند. به بیان ساده مسئله کوله پشتی اینطور بیان می شود که فرض کنید مجموعه ای از اشیا، که هر کدام داری وزن و ارزش خاصی هستند در اختیار دارید. به هر شی تعدادی را تخصیص دهید به طوری که وزن اشیا انتخاب شده کوچکتر یا مساوی حدی از پیش تعیین شده، و ارزش آنها بیشینه شود.

در این مسئله ما یک مستطیل بزرگتر داریم که بایستی به تعبیری آنرا برش زده و به قطعات کوچکتر تقسیم کنیم. در واقع این به این معناست که ما در داخل این مستطیل بزرگ که مخزن[1] هم میتوان آنرا نامید ، قطعات مستطیلی کوچکتری قرار دهیم.

هدف از این نوع بسته بندی هم ماکزیمم کردن سطح مستطیل های قرار گرفته شده است. ما در این مقاله ابتدا الگوریتمی حریصانه جدیدی ارائه کرده و به دنبال آن یک رهیافت ژنتیک با بهره گرفتن از تئوری نخبه گرایی ، نرخ مهاجرت، اکتشاف آنلاین و اپراتورهای تلفیق مناسب معرفی می کنیم.

به عنوان مثال ارائه یک توالی مناسب برای جمع آوری بسته های موجود .

ابتدا و در فاز مقدماتی ما حدود بالایی برای مسئله محاسبه می نماییم. در اینجا راه حل های آغازین نیز از طریق الگوریتم های حریصانه بدست می آیند. در ادامه فرایند جستجوی ژنتیک که از عملگر های مختلف و همچنین تئوری نخبه گرایی استفاده می کند، اجرا می گردد. جستجوی ژنتیک با یک الگوریتم اکتشاف آنلاین ترکیب می شود.

از منظر روش تحقیق بکار رفته در این مسئله، از نظر هدف پژوهش می توان گفت که تحقیق از نوع کاربردی بوده و بر اساس ماهیت و روش گردآوری داده ها یک پژوهش توصیفی می باشد.

از دستاوردهای این تحقیق می توان به این نکته اشاره کردکه بر طبق نتایج محاسباتی و تعداد زیادی از معیارهای سنجش کارایی با مقیاس کم و زیاد (مسائل بزرگ و کوچک) ، مدلی که ما ارائه کرده ایم نتایج بهتری از مدل های قبلی موجود نشان می دهد و راه حل هایی با تابع هدف بزرگتر تولید می نماید.

روش فراابتکاری بکارگرفته شده در این پایان نامه مبتنی بر الگوریتم ژنتیک می باشد. .سپس الگوریتمی حریصانه جهت یافتن یک راه حل بهتر و مناسب تر بکار گرفته شده است. و در نهایت هم با بهره گرفتن از یک الگوریتم فرا ابتکاری راه گذر کردن از یک نقطه بهینه محلی به نقطه بهینه اصلی فراهم می گردد.

فصل اول: مقدمه و کلیات تحقیق

1-1- مقدمه

فرض کنید مجموعه ای از اشیا، که هر کدام داری وزن و ارزش خاصی هستند در اختیار دارید. به هر شی تعدادی را تخصیص دهید به طوری که وزن اشیا انتخاب شده کوچکتر یا مساوی حدی از پیش تعیین شده، و ارزش آنها بیشینه شود. علت نامگذاری این مسئله، جهانگردی است که کوله پشتی ای با اندازه ی محدود دارد و باید آن را با مفیدترین صورت ممکن از اشیا پر کند.

معمولا در تخصیص منابع با محدودیت های مالی، با این مسئله روبرو هستیم. همچنین مسائلی از این قبیل در ترکیبیات، نظریه پیچیدگی محاسباتی، رمزنگاری و ریاضیات کاربردی به چشم می خورد..

نسخه ی مسئله تصمیم برای مسئله ی کوله پشتی، این سوال است: “آیا ارزش V با انتخاب اشیایی با مجموع وزن کمتر یا مساوی W، قابل دستیابی است؟”

2-1- تعریف مسئله

فرض کنید که جهانگردی می خواهدکوله پشتی خود را با انتخاب حالتهای ممکن از بین وسائل گوناگونی که بیشترین راحتی را برایش فراهم می سازند پر کند. این مسئله می تواند با شماره گذاری این وسائل از 1 تا n و تعریف برداری از متغیرهای دودویی بصورت ریاضی فرمول بندی شود. مسئله ما انتخاب برداری از بین بردارهای دودویی است،که محدودیت را بر آورده کند. بطوریکه تابع هدف ماکزیمم مقدار خود را بگیرد .

 در این رابطه باید روشی برای حل این مسئله پیدا کرد . یک روش ابتدایی که در نگاه اول توجه ما را به خود جلب می کند ، عبارت از برنامه نویسی برای کامپیوتر به منظور امتحان کردن تمامی بردارهای دودویی ممکن x است، تا از بین بردارهایی که محدودیت مسئله را ارضاء می کنند بهترین را انتخاب کند. متاسفانه تعداد چنین بردارهایی مشکل اصلی ماست .بطوریکه یک کامپیوتر فرضی که می تواند یک بیلیون بردار را در یک ثانیه امتحان کند؛برای n = 60 بیش از 30 سال وقت لازم دارد و بیش از 60 سال برای n = 61 و دهها قرن برای n = 65 والی اخر. با این وجود با بهره گرفتن از الگوریتمهایی خاص می توان در بسیاری موارد مسئله ای با n = 100 000 را در عرض چند ثانیه روی یک کامپیوترکوچک حل کرد .

3-1- یک مثال از مسئله کوله پشتی

صورت مسئله: دزدی قصد سرقت از مغازه ای رو دارد و حداکثر وزن w از اجناس را که می تواند بدزد در این مغازه n نوع جنس وجود دارد. اگر وزن جنس iام wi و قیمت آن vi باشد ماکسیمم سودی که بدست می آورد چقدر است؟

این مسئله به دو صورت تعریف میشود : 1- صفر و یک 2- حالت کسری

 در حالت صفر و یک مسئله به این صورت تعریف میشود که دزد یا یک جنس رو برمیدارد و یا برنمیدارد و حق برداشتن تکه ای از یک جنس را ندارد. برای این مسئله راه حل حریصانه ای وجود ندارد و به ارائه یک راه حل پویا حل میشود.

ایده حل این مسئله در حالت پویا به این صورت هست که دزد یا جنس iام رو برمیدارد و یا برنمیدارد و براساس این دو حالت سود زیرمسئله ایجاد شده محاسبه میشود و از مسیری که جواب ماکسیمم رو داده پیش خواهد رفت.

حالت دوم حالت کسری است که دزد می تواند کسری از یک قطعه را بردارد.

[1] container

فهرست مطالب:

چکیده . . …1

فصل اول کلیات تحقیق…………………………………………………………………. 2

1-1 مقدمه………………………………………………………………………………. 3

1-2 بیان مسئله………………………………………………………………………… 6

1-3  اهمیت و ضرورت انجام تحقیق…………………………………………………… 8

1-4 اهداف تحقیق…………………………………………………………………….. 10

1- 5 سوالات تحقیق………………………………………………………………….. 10

1 –  6 شرح واژه ها و اصطلاحات بكار رفته در تحقیق…………………………….. 10

1 – 6 -1 كارایی………………………………………………………………………… 10

1 –6-2 تحلیل پوششی داده ها (DEA)…………………………………………….. 12

1 -6-2- 1 مزایای تحلیل پوششی داده ها………………………………………….. 13

1 –  7 درآمد خانوار…………………………………………………………………….. 13

1 – 8 رگرسیون چند متغیره………………………………………………………….. 14

1 – 9 قلمرو تحقیق……………………………………………………………………. 14

1- 9 -1 قلمرو موضوعی……………………………………………………………… 14

1 –9- 2 قلمرو مكانی………………………………………………………………… 14

1- 9- 3 قلمرو زمانی…………………………………………………………………. 15

فصل دوم مروری بر تحقیقات انجام شده…………………………………………… 16

2- 1 مقدمه……………………………………………………………………………..17

2 – 2 مبانی نظری تحقیق………………………………………………………….. 18

2 – 2 – 1 نقش درآمد خانوار در مصرف انرژی…………………………………….. 18

2-2-1-1 نظریه مصرف كینز یا تئوری درآمد مطلق………………………………… 20

2-2-1-2 نظریه درآمد نسبی……………………………………………………….. 21

2-2-1-3 نظریه درآمد دائمی………………………………………………………… 21

2-2-1-4 نظریه سیكل زندگی…………………………………………………………22

2-2-1-5 نتایج مهم نظریه های مصرف……………………………………………… 23

2-2-2 نقش فرهنگ جامعه بر روی الگوی مصرف خانوار………………………….. 23

2-2-2-1 عوامل فرهنگی موثر بر نوع و میزان مصرف……………………………… 26

2-2-2-1-1جهانی شدن…………………………………………………………….. 26

2-2-2-1-2 مصرف تفاخری………………………………………………………….. 26

2-2-2-1-3 مصرف چشم و هم چشمی…………………………………………… 27

2-2-2-1-4 مد اجتماعی……………………………………………………………… 27

2-2-2-1-5 تبلیغات بازرگانی………………………………………………………… 27

2-2-2-2 رویكرد دین اسلام در رابطه با مصرف……………………………………… 28

2-2-3 نقش دمای هوا بر مصرف انرژی……………………………………………… 29

2-3 مبانی تئوری تحقیق……………………………………………………………. 30

2-3-1 پیشینه تحقیقات داخل کشور……………………………………………… 30

فصل سوم : روش تحقیق…………………………………………………………… 37

3-1 مقدمه……………………………………………………………………………. 38

3-2 نوع تحقیق……………………………………………………………………….. 38

3-3 مدل تحقیق………………………………………………………………………. 38

3- 4 فرضیه های تحقیق…………………………………………………………….. 93

3- 5 متغیرهای تحقیق……………………………………………………………….. 40

3-5-1 متغیرهای مستقل……………………………………………………………. 40

3-5-2- متغیرهای وابسته…………………………………………………………… 40

3- 6 تاریخچه تحلیل پوششی داده ها……………………………………………. 40

3 – 7 تعریف تحلیل پوششی داده ها……………………………………………… 42

3- 8 ویژگی ها و قابلیت های کاربردی مدلهای تحلیل پوششی داده ها………..44

3 – 9 محدودیت ها و مسائل خاص در مورد رویکرد DEA………………………….

3 – 10 انواع مدلهای تحلیل پوششی داده ها…………………………………….. 48

3-10- 1 مدل CCR…………………………………………………………………….

3-10- 2 مدل BCC…………………………………………………………………….

3-11 دیدگاه های ورودی- محور و خروجی – محور در حل مدلهای DEA………..

3- 12 بازگشت نسبت به مقیاس…………………………………………………… 51

3-13 تاریخچه رگرسیون………………………………………………………………..52

3- 14 رگرسیون خطی………………………………………………………………… 53

3-15رگرسیون چند متغیره ……………………………………………………………..55

3-16ارزیابی اوزان شاخص ها به روش آنتروپی……………………………………….55

3 – 17 روش گرد آوری اطلاعات………………………………………………………….56

3- 18 جامعه آماری تحقیق……………………………………………………………..57

3 – 19 روش نمونه گیری……………………………………………………………….57

3-20 روش تجزیه و تحلیل داده ها ………………………………………………………57

فصل چهارم نتایج……………………………………………………………………….. 60

4- 1 مقدمه……………………………………………………………………………… 61

4-2 پاسخ به سوالات تحقیق……………………………………………………………61

4-2-1 پاسخ به سوال پژوهشی اول…………………………………………………..61

 

 

4-2-2 پاسخ به سوال پژوهشی دوم…………………………………………………….62

4-2-3 پاسخ به سوال پژوهشی سوم……………………………………………………62

4-2-4 پاسخ به سوال پژوهشی چهارم………………………………………………….62

4- 2 آمار توصیفی داده ها………………………………………………………………. 62

4-2-1 آمار توصیفی مربوط به درآمد سالیانه خانوارها………………………………. 62

4-2-2 آمار توصیفی مربوط به شاخص فرهنگی نواحی تابعه…………………………63

4-2-3 آمار توصیفی مربوط به شاخص نیروهای عملیاتی و ماشین آلات جهت وصول مطالبات در نواحی تابعه….65

4-2-4 آمار توصیفی مربوط به شاخص میانگین دمای هوای سالیانه  نواحی تابعه شرکت گاز استان اردبیل…66

4-2- 5 آمار توصیفی مربوط به خروجی اول که بیانگر نسبت مبلغ فیش های واریز شده به مبلغ فیش های صادره نواحی تابعه شرکت گاز استان اردبیل……….67

4-2-6 آمار توصیفی مربوط به خروجی دوم که بیانگر نسبت تعداد فیش های واریز شده به تعداد فیش های صادره نواحی تابعه شرکت گاز استان اردبیل…….68

4 – 3 مدل برنامه ریزی شده برای تحلیل پوششی داده ها در نرم افزارGAMS……..

4- 4  آمار توصیفی حاصل از نتایج حل مدل توسط روش تحلیل پوششی داده ها…..70

4-5 وزن های بهین ورودی ها و خروجی ها برای هر یک از نواحی تابعه……………72

4- 6 تصویر هر DMU  بر روی مرز کارا…………………………………………………..73

4-7 نتایج حاصل از حل مدل توسط رگرسیون ………………………………………. 77

فصل پنجم  بحث و نتیجه گیری……………………………………………………….. 80

5-1 مقدمه………………………………………………………………………………..81

5-2 بحث و تفسیر نتایج………………………………………………………………. 81

5-3 پیشنهادات……………………………………………………………………….. 83

5-4 محدودیت های تحقیق…………………………………………………………. 84

5-5 پیشنهادات برای تحقیقات آتی……………………………………………………85

فهرست منابع………………………………………………………………………… 87

چکیده انگلیسی…………………………………………………………………………91

چکیده:

امروزه اهمیت و آگاهی از میزان كارایی و سنجش آن جهت بهبود عملكرد و نهایتاً حفظ و ادامه حیات سازمان با توجه به شرایط متغیر محیطی ، پیچیدگی تكنولوژی، كمبود منابع،رقابت شدید، تنوع خدمات و سرعت بالای تبادل اطلاعات و ارتباطات ضرورتی اجتناب ناپذیر است. لذا شرکتهای وابسته به دولت به منظور رقابت در عرصه های داخلی و بین المللی نیازمند تلاش مستمر در راستای بوجود اوردن شرایط مناسب اقتصادی برای کلیه سرمایه گذارانشان هستند. در این میان شرکت ملی گاز با توجه به ماهیت خدماتی شرکت نیازمند تامین منابع مالی به منظور افزایش حوزه های گازرسانی در مناطق فاقد گاز خانگی می باشد. این امر محقق نمی شود مگر با وصول مطالبات گاز بهاء مشترکین در مناطق تحت پوشش، بنابراین ارزیابی کارایی وصول مطالبات در صنعت گاز دارای اهمیت به خصوصی می باشد بویژه بعد از هدفمند کردن یارانه در سالهای اخیر در کشور و افزایش بهای منابع انرژی . تحلیل پوششی داده ها یکی از شاخه های علم تحقیق در عملیات می باشد که در سالهای اخیر پیشرفتهای زیادی را در محاسبه کارایی واحدهای تصمیم گیری دارد. هدف عمده این پایان نامه ، محاسبه نمره کارایی وصول مطالبات گاز بهای مصرفی توسط مشترکین در شرکت گاز استان اردبیل می باشد. و بدین منظور در این پایان نامه از دو روش تحلیل پوششی داده ها و رگرسیون چند متغیره استفاده شده است. چهار ورودی و دو خروجی به ترتیب تحت عناوین I1 تا I4 و O1 تا O2 جهت محاسبه کارایی شناسایی و محاسبه شده اند که ورودی اول تا چهارم به ترتیب بیانگر درآمد خانوار، شاخص فرهنگی ناحیه، شاخص نیروی انسانی و ماشین آلات و میانگین دمای سالیانه بوده و خروجی اول و دوم بیانگر نسبت مبالغ واریزی به مبالغ صادره در فیش ها و نسبت تعداد فیش های واریزی به صادره می باشد. برای حل مدل عنوان شده با  روش تحلیل پوششی داده ها از نرم افزار GAMS استفاده کرده و نمرات کارایی و وزن های ورودی ها و خروجی ها مدل محاسبه شده و در ادامه به منظور محاسبه کارایی توسط روش رگرسیون چند متغیره از نرم افزار SPSS بهره گرفته و پس از یافتن معادله خط رگرسیونی نمره کارایی نواحی تابعه مشخص می شود. پس از محاسبه نمره کارایی توسط روش تحلیل پوششی داده ها هفت ناحیه دارای نمره کارایی یک شده و در روش رگرسیون چند متغیره یک ناحیه نمره کارایی یک را کسب می نماید.

فصل اول: کلیات تحقیق

1-1- مقدمه

امروزه اهمیت ارزیابی[1] عملكرد[2] و آگاهی از میزان كارایی و بررسی و سنجش آن جهت بهبود عملكرد و نهایتاً حفظ و ادامه حیات سازمان با توجه به شرایط متغیر محیطی ، پیچیدگی تكنولوژی، كمبود منابع،رقابت شدید، تنوع خدمات و سرعت بالای تبادل اطلاعات و ارتباطات ضرورتی اجتناب ناپذیر است.علی رغم ضرورت و اهمیت ارزیابی عملكرد و محاسبه كارایی، برنولاك[3] مدیر مؤسسه بهره وری كانادا مدعی است كه (( بیشتر مدیران معانی واقعی بهره وری و كارایی را نمی دانند و مطلع نیستند كه این مفاهیم تا چه حد برای سازمان آن ها حیاتی است.)) همچنین آن ها نمی دانند كه چقدر می توانند بهره وری و كارایی خود را بهبود داده ، چگونه آن ها را مورد سنجش قرار داده ، تجزیه و تحلیل كنند و یا چه عواملی بر آنها تاثیر گذارند.

در عصر كنونی ، تحولات شگرف دانش مدیریت وجود نظام ارزیابی را اجتناب ناپذیر كرده است؛ به گونه ای كه فقدان ارزیابی در ابعاد مختلف سازمان اعم از ارزیابی استفاده از منابع و امكانات ، كاركنان، اهداف و استراتژی ها، یكی از علائم بیماری سازمان قلمداد می شود. هر سازمان به منظور آگاهی از میزان مطلوبیت و كیفیت فعالیت های خود به ویژه در محیط های پیچیده پویا ، نیاز مبرم به نظام ارزیابی دارد.از سوی دیگر نبود نظام ارزیابی و كنترل در یک سیستم به معنای عدم برقراری ارتباط با محیط درون و برون سازمان تلقی می شود؛ كه پیامد آن كهولت و در نهایت مرگ سازمان است. ممكن است بروز پدیده مرگ سازمانی به علت عدم وقوع یكباره آن از سوی مدیران عالی سازمان احساس نشود اما مطالعات نشان می دهد نبود نظام كسب بازخورد،توسعه و بهبود فعالیتهای سازمان را غیر ممكن می كند و سرانجام این پدیده مرگ سازمانی است.

از نگاه دیگر با ملاحظه نظام آفرینش می توان دریافت كه ارزیابی در بطن آن قرار دارد. وجود نظم بسیار موزون در جهان خلقت حكایت از حلقه بازخورد كاملا حساب شده ای دارد و نظام ارزیابی به عنوان یكی از عناصر این حلقه مطرح است.هر چند ممكن است بشر به علت نقص دانش و اطلاعات قادر به تبیین آن نباشد ولی قوام و دوام یک سیستم منوط به وجود نظام ارزیابی و كنترل است.

صاحبنظران و محققان معتقدند ارزیابی عملكرد، موضوعی اصلی در تمامی تجزیه و تحلیل های سازمانی است و مشكل بتوان سازمانی را تصور كرد كه مشمول ارزیابی و اندازه گیری عملكرد نباشد. آنان توجه به ((عملكرد سازمانی))[4] را باعث توسعه تئوری سازمانی ذكر می كنند و عملكرد را موضوع اصلی در فضای علمی می دانند. در نتیجه این بحث توجه محققان ، اقتصاددانان و مدیران اجرایی را به خود جلب كرده است . ارزیابی و اندازه گیری عملكرد موجب هوشمندی سیستم و بر انگیختن افراد در جهت رفتار مطلوب می شود و بخش اصلی تدوین و اجرای سیاست سازمانی است.

كارایی به معنی تلف نكردن منابع است كه از نسبت ستاده كل به نهاده كل به دست می آید از طرفی بدون شك رسالت و هدف اساسی هر مجموعه بهره برداری موثر و كارا از منابع در اختیار می باشد. استفاده از فنون و تكنیک های پیشرفته و شناخت فرصت ها و محدودیت های بالقوه و بالفعل وابسته به آگاهی از وضعیت فعلی سازمان است. حال كه اهمیت ارزیابی و اندازه گیری عملكرد مشخص گردید باید مبنای توسعه پایدار[5] كه اكثریت كشورهای دنیا در پی تحقق این امر می باشند شناسایی و عوامل موثر در رابطه با این امر مورد ارزیابی و تجزیه و تحلیل قرار گیرد.

انرژی مبنای رشد اقتصادی و توسعه پایدار كشور می باشد و اقتصاد بدون انرژی معنا ندارد. انرژی گاز با توجه به چشم انداز اقتصاد جهان اصلی ترین نیاز آینده دنیا خواهد بود و بر اساس پیش بینی ها مصرف گاز در دنیا طی دهه آینده در مقام نخست قرار می گیرد.انرژی گاز به عنوان یكی از پاكیزه ترین انرژی های مصرفی خانواده ها،صنایع و سایر مراكز مصرف مطرح است. در حالیكه هزینه های بالای تولید ، انتقال و توزیع آن از دید مصرف كنندگان پنهان مانده است و این در شرایطی است كه بخش عظیمی از سرمایه گذاریها ، طراحی و برنامه ریزی در صنعت گاز منوط به وصول به موقع بهای گاز می باشد.بر همین اساس شركتهای گاز استانی نیز به عنوان بدنه اصلی توزیع ، فروش و خدمات پس از فروش نقش بسیار مهم و تعیین كننده ای را در رشد اقتصادی و توسعه پایدار كشورمان دارد.

تنگناهای بوجود آمده در امر وصول مطالبات كه باعث كاهش در آمد ناشی از فروش گاز و نیز افزایش بدهی مشتركین گاز در شركت های گاز استانی شده است، مشكلات عدیده ای را بوجود آورده بطوری كه این شركت ها از اجرای وظایف اصلی خود دور مانده اند. با پیشرفت و توسعه روز افزون فن آوری صنعت گاز و افزایش تعداد مشتركین گاز و لزوم انجام اقدامات فنی از قبیل نگهداری و تعمیرات و بازسازی تاسیسات گاز در راستای ارائه خدمات با كیفیت مطلوب به كلیه مشتریان و رسیدگی به درخواست ها و رفع مشكلات گردانندگان این صنعت، اهمیت داشتن نقدینگی كافی از طریق كاهش هزینه ها و افزایش درآمدها را بیش از پیش آشكار ساخته است. از این رو ارزیابی كارایی واحد وصول مطالبات شركتهای گاز استانی در امر وصول مطالبات گاز بهاء، به عنوان یک هدف مهم بشمار می آید. چرا كه عدم كارایی شركتهای گاز استانی در امر وصول مطالبات گازبهاء كه به عنوان یكی از اصلی ترین اهداف این شركتها می باشد می تواند بحرانهای عظیم اقتصادی را به همراه داشته باشد.

در این میان بررسی عملكرد بخشهای تابعه (نواحی) مورد توجه خاص قرار می گیرد نواحی وظایف اجرایی را بر عهده دارند و وظایف سازمان (مدیریت ارشد )[6] نیز نظارت و كنترل بخشهای تابعه است. ارزیابی كارایی وصول مطالبات شركتهای تابعه به چند دلیل عمده انجام می پذیرد كه مهم ترین آنها عبارتند از:

1 – شركت به منظور كنترل و نظارت بر كار بخشهای تابعه تحت نظارت خود باید وضعیت آنها را با معیارهای مناسبی بررسی كند.

2 – به منظور ایجاد مسئولیت پذیری مدیران اجرایی(مدیران بخش ها) عملكرد آنها با سیستم تنبیه و تشویق مناسبی پاداش داده می شود و بدین ترتیب زمینه رقابت بین بخش های تابعه فراهم می گردد.

3 – با بررسی عملكرد می توان معیارهای مناسبی برای تخصیص بودجه ها و منابع بین نواحی بدست آورد.

4 – با ارزیابی بخش ها و مشخص نمودن نقاط قوت و ضعف آنها و ایجاد بستری مناسب  می توان زمینه ایجاد رقابت سالم را بین بخش های تابعه فراهم نمود.

با مشخص شدن اهمیت ارزیابی و بررسی عملكرد بخش های تابعه شركت در امر وصول مطالبات گازبهاء مصرفی توسط مشتركین باید معیارهایی را برای بررسی عملكرد مشخص نمود این معیارها براساس اهداف شركت بوده و باید مشخص كنیم كه هر یک از بخش های (ناحیه های ) مختلف برای سطح معینی از فعالیتهای خود چه سطحی از نهاده ها را استفاده می نماید. بر این اساس روش هایی برای ایجاد معیارهای مناسب ابداع شده است كه از مهم ترین آنها می توان به روش تحلیل پوششی داده ها[7] اشاره نمود.

یكی از ابزارهای مناسب و كارآمد در زمینه اندازه گیری كارایی، تحلیل پوششی داده ها (DEA)   می باشد كه به عنوان یک روش غیر پارامتری[8] به منظور محاسبه كارایی واحدهای تصمیم گیرنده كه در سال 1978 معرفی شده استفاده می شود. امروزه استفاده از تكنیک تحلیل پوششی داده ها با سرعت زیادی در حال گسترش بوده و در ارزیابی سازمانها و صنایع مختلف مانند صنعت بانكداری ، پست ، بیمارستانها ، مراكز آموزشی، نیروگاه ها، پالایشگاه ها و … استفاده می شود.توسعه های زیادی از جنبه تئوری و كاربردی در مدلهای تحلیل پوششی داده ها اتفاق افتاده كه شناخت جوانب مختلف آن را برای به كارگیری دقیقتر اجتناب ناپذیر می كند. استفاده از مدلهای تحلیل پوششی داده ها علاوه بر تعیین میزان كارایی نسبی ، نقاط ضعف سازمان را در شاخص های مختلف تعیین كرده و با ارائه میزان مطلوب آنها ، خط مشی سازمان را به سوی ارتقای كارایی[9] و بهره وری[10] مشخص می كند. همچنین الگوهای كارا كه ارزیابی واحدهای ناكارا براساس آنها انجام گرفته است به واحدهای ناكارا معرفی می شوند. الگوهای كارا واحدهایی هستند كه با ورودی های مشابه واحد ناكارا خروجی های بیشتر یا همان خروجی ها را با بهره گرفتن از ورودی های كمتر تولید كرده اند.

این تنوع وسیع در نتایج است كه موجب شده استفاده از این تكنیک با سرعت فزاینده ای رو به گسترش باشد. همین امر موجب شده است كه این تكنیک از بعد تئوری نیز رشد فزاینده ای داشته باشد و به یكی از شاخه های فعال در علم تحقیق در عملیات تبدیل شود.

با توجه به موارد ذكر شده در این تحقیق از دو روش تحلیل پوششی داده ها و رگرسیون چند مغیره به منظور ارزیابی كارایی وصول مطالبات بخشهای تابعه شركت گاز استان اردبیل استفاده نموده و نتایج حاصله را مورد مقایسه قرار می دهیم.

2-1- بیان مسئله

اصولاً در تنظیم برنامه های توسعه اقتصادی توجه به انرژی گاز به علت تاثیر آن که در تامین و بهبود رفاه زندگی افراد جامعه به عنوان یک عامل زیر بنایی توسعه اقتصادی از یک سو و اثرات انرژی گاز در افزایش درآمدو رشد صنعتی كشور از سوی دیگر حائز اهمیت است. در نگاهی دیگر امنیت ملل به طور فزاینده ای وابسته به امنیت منابع طبیعی ملتهاست. بنابراین امنیت منابع طبیعی نهایتا به معنای وجود عرضه كافی، قابل اطمینان و قابل تامین مالی و پایدار منابع طبیعی به اقتصاد جهانی می باشد. جایگاه ویژه ای كه انرژی گاز در مقایسه با سایر انواع انرژی ها پیدا كرده و توسعه قابل توجه شبكه های انتقال و توزیع شهری و روستایی در سالهای اخیر مصرف انرژی گاز را به نسبت زیادی افزایش داده است. در این میان شركتهای گاز استانی با فلسفه شناخت نیازهای مشتریان و پاسخگویی مناسب به آن شكل گرفته اند و وظیفه توزیع و فروش و خدمات پس از فروش را بر عهده دارند.

شركت گاز استان اردبیل با توجه به شرایط خاص جغرافیایی استان كه در آن اختلاف درجه حرارت در فصول مختلف سال باعث می شود میزان مصرف در طول سال در دامنه وسیعتری تغییر یابد به طوری كه نسبت بالاترین مصرف فصل سرد به بالاترین مصرف فصل گرم اختلاف فاحشی دارد،بعنوان یک شركت فعال و موثر در ارائه خدمات انرژی به گروه های مختلف مشتریان اعم از تولید كنندگان كالاها و خدمات، بخش كشاورزی و مصرف كنندگان خانگی، در تلاش است تا با ارائه خدمات توزیع و فروش گاز طبیعی به مشتریان و وصول به موقع گازبهای مصرفی توسط مشتركین چرخه مالی شركت را جهت توسعه طرحهای گازرسانی كه خاستگاه استراتژیک شركت می باشد برنامه ریزی كرده و با وصول به موقع بدهی ها فعالیتهای گازرسانی را در معرض ریسك قرار ندهد.در این میان با توجه به اجرای طرح هدفمندسازی یارانه ها و كاهش تدریجی سهم دولت در پرداخت بهای گاز توزیعی توسط شركت ملی گاز ایران و افزایش سهم مصرف كنندگان در پرداخت بهای خدمت دریافتی،توزیع نحوه ی كسب درآمد و وصول مطالبات شركت ملی گاز ایران از دریافت قسمت اعظم هزینه از دولت و قسمت اندك آن از میلیونها مشترك، به دریافت قسمت اعظم گازبهاء از مشتركین، اهمیت بسزایی به بخش وصول مطالبات شركتهای گاز استانی داده و با توجه به ضریب نفوذ گسترده شركتهای گاز استانی در مناطق شهری و روستایی، بیشترین تاثیر را بر عملكرد شركت گازهای استانی چه در ارتباط با مشتریان و چه در رابطه با روش های اجرایی این شركتها بر جای خواهد گذاشت و آنها را با مشكل بزرگ دریافت گازبهاء از مشتركینی كه عادت به مصرف زیاد و پرداخت مبلغ اندك داشتند، روبرو نموده است.كه با توجه به عدم رعایت الگوی مصرف توسط مشتركین؛ به روز نبودن تجهیزات گرمایشی به كار رفته ، وضعیت نامناسب اقتصادی و … شركت گاز را ملزم به اتخاذ تدابیر مناسب جهت وصول گازبهاء نموده است. تشكیل كمیته های وصول مطالبات متشكل از نمایندگانی از شركتهای گاز،آب،برق و تلفن كه زیر نظر استانداری هر استان فعالیت می كنند و مسئولیت وصول مطالبات در قبال خدمات یا مصارف خانگی و تجاری و صنعتی را بر عهده دارند نمونه ای از این تدابیر است.

با توجه به اینكه درآمد [1]ناشی از فروش انرژی به عنوان یک منبع اصلی تامین منابع مالی مورد نیاز برای صنعت گاز در زمینه تولید، انتقال و توزیع متناسب با افزایش رشد مصرف، از اهم موضوعات اساسی صنعت گاز است. لذا هرگونه تاخیر یا عدم پرداخت بهای گاز ، این صنعت را در جهت تامین گاز مورد نیاز كشور با مشكلات سنگین مواجه ساخته است.در این میان سنجش[2] میزان كارایی روش های اتخاذ شده در جهت افزایش وصول مطالبات همراه با رضایتمندی مشتركین با توجه به استراتژیک بودن مسئله و پیوند مستقیم آن با امنیت ملی كشور از دغدغه های اصلی شركت می باشد همچنین برای پیشرفت در عرصه های منطقه ای و ملی نیازمند اطلاعات دقیقی از چگونگی كارایی سازمان و عوامل مؤثر در ارتقاء بهره وری سازمانی هستیم كه نیاز مبرم به ارزیابی صحیح به وضوح نمایان می شود.

در این پایان نامه نیز به بررسی میزان كارایی وصول مطالبات گازبهاء در بخشهای تابعه شركت گاز استان اردبیل به عنوان یكی از شركتهای زیر مجموعه شركت ملی گاز ایران با بهره گرفتن از تحلیل پوششی داده ها (DEA) و رگرسیون چند متغیره[3] می پردازیم.

[1] Income

[2] Measurement

[3] Multiple Regression

[1] Evaluation

[2] Performance

[3] bernoluk

[4] Organizational Performance

[5] Sustainable Development

چکیده…………………………………………………………………… 1

فصل اول: کلیات تحقیق

1-1- مقدمه…………………………………………………………….. 3

1-2- بیان مساله……………………………………………………….. 3

1-3- سابقه و ضرورت انجام تحقیق………………………………….. 5

1-4- هدف از انجام تحقیق……………………………………………. 6

1-5- اهداف کاربردی تحقیق…………………………………………… 6

1-6- جنبه نوآوری تحقیق…………………………………………….. 6

1-7- روش انجام تحقیق………………………………………………. 6

1-8- روش تجزیه وتحلیل و ابزار گرد آوری داده ها…………………… 7

1-9- مراجع استفاده کننده از نتایج پایان نامه……………………… 7

فصل دوم: مروری بر ادبیات و پیشینه تحقیق

2-1- مقدمه…………………………………………………………….. 9

2-2- تاریخچه و مدل های مرسوم در DEA…………………………..

2-2-1 تاریخچه تحلیل پوششی داده ها……………………………..10

2-2-2 مبانی ابتدایی در مدل DEA……………………………………

2-2-2-1 تعریف کارایی………………………………………………… 12

2-2-2-2 تعریف بهره وری……………………………………………… 12

2-2-2-3 تعریف ورودی…………………………………………………. 13

2-2-2-4 تعریف خروجی………………………………………………. 13

2-2-2-5 تعریف واحد تصمیم گیرنده………………………………….. 13

2-2-2-6 تعریف واحد تصمیم گیرنده متجانس………………………. 14

2-2-3 مفاهیم DEA…………………………………………………….

2-2-3-1 تعریف مرز کارایی…………………………………………… 15

2-2-3-3  اصول موضوعه……………………………………………… 16

2-2-3-4 مجموعه مرجع………………………………………………. 17

2-2-4 به دست آوردن یک مدل خطی DEA با بهره گرفتن از مفهوم کارایی….17

2-2-4-1 انواع کارایی از دیدگاه فارل…………………………………. 17

2-2-4-2 اندازه گیری کارایی………………………………………….. 18

2-2-4-3 مدل ریاضی اولیه جهت محاسبه کارایی………………… 19

2-2-5 مدل های متداول در DEA…………………………………….

2-2-5-1 مدل CCR…………………………………………………..

2-2-5-1-1 برنامه ریزی ریاضی کسری مدل CCR……………….

2-2-5-1-2 تبدیل مدل کسری CCR به برنامه ریزی خطی……… 21

2-2-5-1-3 قضیه استقلال از واحد اندازه گیری…………………… 21

2-2-5-1-4 کارای –CCR……………………………………………

2-2-5-1-5 مجوعه امکان تولید در مدل CCR……………………

2-2-5-1-6 مساله دوگان مدل CCR…………………………….

2-2-5-1-7 دلایل استفاده از DLP برای حل مدل CCR………..

2-2-5-2 مدل BCC……………………………………………….

2-2-5-2-1 تعریف مدل BCC……………………………………

2-2-5-2-2 مدل برنامه ریزی خطی مدل BCC………………..

2-2-5-2-3 مدل دوگان برنامه ریزی خطی BCC……………..

2-2-5-2-4 کارایی مدل BCC………………………………….

2-2-5-2-5 مجموعه امکان تولید مدل BCC…………………

2-2-5-3 مدل های جمعی…………………………………….. 25

2-2-5-3-1 تعریف مدل های جمعی………………………….. 25

2-2-5-3-2 مجموعه امکان تولید در ADD……………………

2-2-5-3-3 مدل برنامه ریزی خطی مدل ADD……………..

2-2-5-3-4مدل برنامه ریزی خطی دوال ADD………………

2-2-5-3-5 کارایی درADD……………………………………

2-3- بازده به مقیاس…………………………………………. 27

2-3-1 تعریف بازده به مقیاس………………………………… 27

2-3-2 مفهوم ریاضی بازده به مقیاس………………………. 27

2-3-3 بازده به مقیاس در مدل CCR………………………..

2-3-4 بازده به مقیاس در مدل BCC……………………….

2-3-5 بازده به مقیاس در مدل ADD………………………

2-3-6 تعریف نقطه MPSS………………………………….

2-4- منطق فازی…………………………………………… 30

2-4-1 مقدمه………………………………………………… 30

2-4-2 مجموعه های کلاسیک……………………………. 31

2-4-3 مجموعه های فازی…………………………………. 32

2-4-4 تابع عضویت مجموعه های فازی…………………. 33

2-4-5 خواص مجموعه های فازی………………………… 33

2-4-6 عملگر های فازی…………………………………… 34

2-4-6-1 اجتماع دو مجموعه فازی……………………….. 34

2-4-6-2 اشتراک دو مجموعه فازی………………………. 34

 

 

2-4-6-3 ماکزیمم روی اعداد فازی………………………… 34

2-4-6-4 مینیمم روی اعداد فازی…………………………. 34

2-4-7 اعداد فازی…………………………………………… 34

2-4-7-1 تعریف ریاضی عدد فازی………………………… 34

2-4-7-2 اعداد فازی خاص…………………………………. 35

2-4-7-2-1 اعداد فازی مثلثی…………………………….. 35

2-4-7-2-1-1 اعمال جبری بر روی اعداد فازی مثلثی……35

2-4-7-2-2 اعداد فازی ذوزنقه ای…………………………. 36

2-4-7-2-2-1 اعمال جبری بر روی اعداد ذوزنقه ای……….36

2-4-8 آلفا- برش عدد فازی………………………………… 37

2-4-9 رتبه بندی اعداد فازی………………………………. 37

2-4-10 برنامه ریزی خطی فازی…………………………… 37

2-4-10-1 تعریف برنامه ریزی خطی………………………. 38

2-4-10-2 تعریف مساله برنامه ریزی خطی……………… 38

2-5- مروری بر نظام های رتبه بندی دانشگاه های جهان….38

2-5-1 مقدمه……………………………………………….. 38

2-5-2 ارزیابی عملکرد و رتبه بندی دانشگاه ها………….39

2-5-3 نظام های رتبه بندی دانشگاه های جهان………..40

2-5-3-1 نظام رتبه بندی کامگی…………………………. 40

2-5-3-2 روش رتبه بندی تایمز……………………………. 40

2-5-3-3 نظام رتبه بندی شانگهای(ARWU)…………….. 41

2-5-3-4 روش رتبه بندی کیواس………………………….. 41

2-5-3-5 نظام رتبه بندی موسسه بین المللی سایماگو…42

2-5-3-6 نظام رتبه بندی URAP……………………………..

2-5-3-7 نظام رتبه بندی دانشگاه های جهان اسلام…….42

2-5-3-8 ارزیابی عملکرد دانشگاه ها براساس تکنیک تحلیل پوششی داده ها….42

فصل سوم: روش اجرای تحقیق

3-1- مقدمه………………………………………………… 46

3-2- مدل BCC………………………………………………

3-2-1 تعریف واحد کارا در مدل BCC……………………..

3-2-2 مدل دوال مدل BCC…………………………………

3-2-3 تعیین بازده به مقیاس در مدل BCC……………..

3-3- مدل های جمعی……………………………………… 48

3-3-1 تعیین بازده به مقیاس با بهره گرفتن از مدل ADD……

3-4- مدل پیشنهادی……………………………………….. 49

3-4-1 تعیین MPSS در مدل پیشنهادی………………….. 51

3-5- رویکرد فازی برای مدل پیشنهادی…………………… 52

3-5-1 تعریف واحد کارای فازی…………………………….. 52

3-5-2 تعیین بازده به مقیاس در مدل های فازی……….. 53

3-6- مدل CCR فازی……………………………………….. 54

فصل چهارم: تجزیه و تحلیل داده ها

4-1- مقدمه…………………………………………………. 56

4-2- معرفی صندوق رفاه دانشجویان……………………. 56

4-3- داده ها…………………………………………………. 57

4-4- فازی سازی داده ها………………………………….. 58

4-5- نتایج حاصل از تعیین کارایی وبازده به مقیاس…….. 58

4-5-1 خروجی های بازده به مقیاس در GAMS…………..

4-5-2 خروجی های تعیین کارایی در GAMS…………….

فصل پنجم: نتیجه گیری و پیشنهادات

5-1- جمع بندی…………………………………………….. 70

5-2- پیشنهادات……………………………………………. 71

منابع و مآخذ…………………………………………………. 72

فهرست منابع فارسی………………………………………. 72

فهرست منابع انگلیسی…………………………………….. 73

پیوست………………………………………………………… 75

واژه نامه تخصصی……………………………………………. 75

چکیده انگلیسی……………………………………………. 76

چکیده:

امروزه با توجه به محدود شدن بودجه های دولتی و همچنین افزایش فضای رقابتی بین شرکت ها و سازمان های خصوصی ودولتی، استفاده بهینه از تمام امکانات و ظرفیت ها را در هر سازمان را به امری بدیهی واجتناب ناپذیر تبدیل کرده است به طوریکه بررسی عملکرد وکارایی واحد های زیر مجموعه یک سازمان  را به یک نیاز اساسی تبدیل کرده  است. یکی از بهترین  ابزار برای بررسی  عملکرد واحد ها تکنیک تحلیل  پوششی داده ها  است. تکنیک تحلیل پوششی داده ها ابزاری است برای رتبه بندی و شناسایی واحد های کارا و ناکارا. یکی از مهمترین مباحث در تحلیل پوششی داده ها بررسی میزان تاثیر تغییر عوامل تولید بر خروجی آن واحد تولیدی است که از آن به عنوان بازده به مقیاس یاد می شود. در این تحقیق بازده به مقیاس سی و سه دانشگاه کشور از طریق تکنیک خیراللهی و خدا بخشی که تعمیم یافته مدل های جمعی است برآورد می شود. و در نهایت نیز با  استفاده از تکنیک[1] CCR فازی به تعیین کارایی دانشگاه ها می پردازیم. با توجه به این که داده های ورودی وخروجی به صورت فازی در نظر گرفته شده است. نتایج به دست آمده دارای دقت و صحت بیشتری هستند وبه همین دلیل دارای قابلیت استفاده توسط مسولین صندوق رفاه دانشجویان و وزارت علوم و تحقیقات را دارد.

فصل اول: کلیات تحقیق

1-1- مقدمه

در سال های اخیر با توجه به محدود شدن بودجه ها در دانشگاه های دولتی وهمچنین با در نظر گرفتن این موضوع که معیار مناسبی برای هزینه کرد این بودجه در میان دانشگاه ها و دانشجویان وجود ندارد، حاکی از این است که نیاز به یک ابزار و تحقیق برای تعیین میزان  کارایی دانشگاه ها وجود دارد. از طرفی در تمامی کشور های توسعه یافته به آموزش عالی به عنوان یکی از عوامل موثر در تحقق سیاست های توسعه اقتصادی، سیاسی، فرهنگی توجه می شود (محمدی 1384، 21).

باید در نظر داشت که دانشگاه ها ی کشور را می توان از جنبه ها وگونه ها ی مختلفی مورد بررسی قرار داد. یکی از این جنبه ها بحث خدمات رفاهی و آسایشی برای دانشجویان است. یکی از مهمترین  بخش هایی که در وزارت علوم وتحقیقات برای ایجاد رفاه وآسایش بین دانشجویان وجود دارد صندوق رفاه دانشجویان است که به منظور تامین مالی و نیز کمک به وضعیت تحصیلی و معیشتی دانشجویان دانشگاه ها و موسسات آموزش عالی و در جهت اهداف مشخص شده در قانون اساسی که همانا خودکفایی در آموزش عالی کشور است در سال 1353 تاسیس شد.

2-1- بیان مسئله

برای بررسی وضعیت کارایی دانشگاه ها با توجه به بررسی های صورت گرفته می توان از دو تکنیک تحلیل پوشش داده ها[1] و روش تحلیل مرز تصادفی[2] استفاده کرد. روش تحلیل مرز تصادفی روش مناسبی برای پردازش داده ها با سطح معینی از عدم اطمینان است. اما زمانیکه تعداد ورودی ها وخروجی ها زیاد می شود، امکان استفاده از این روش را مشکل می کند. به عبارت دیگر روش تحلیل پوششی داده ها برای بررسی وضعیت کارایی موسسات غیر انتفایی نظیر بیمارستان ها، دانشگاه ها که دارای چندین ورودی وخروجی هستند و اولویت پولی در آن ها وجود ندارد، روش مناسبی است. از روش تحلیل پوششی داده ها به عنوان یک روش غیر پارامتریک[3] برای ارزیابی کارایی نسبی[4] واحد های تصمیم گیرنده [5]که دارای چندین ورودی و خروجی مشابه هستند، استفاده می شود.

دو مدل اساسی تکنیک DEA:

1) مدلCCR: این مدل برای ارزیابی کارایی واحدهای تصمیم گیرنده ای با بازده به مقیاس ثابت به کار  می رود.

2) مدلBCC: این مدل زمانی به کار می رود که N واحد تصمیم گیرنده با بازده به مقیاس های متفاوت وجود دارد. این مدل برای اولین بار توسط بانکر، چارنز، وکوپر برای حل مشکل مدل CCR ارائه شد.

بازده به مقیاس

بازده به مقیاس یک بحث بسیار مهم در اقتصاد خرد و کلان است و می تواند اطلاعات مفیدی راجع به وضعیت واحد های تصمیم گیرنده در اختیار ما بگذارد.

 یک تعریف از بازده به مقیاس به این صورت است که بازده به مقیاس میزان تاثیر عوامل تولید بر روی تولید است.

بازده به مقیاس بر سه نوع تقسیم می شود:

 1)بازده به مقیاس افزایشی (IRS): به این معناست که با افزایش میزان ورودی ها، خروجی ها بیشتر افزایش پیدا کنند.

 2)بازده به مقیاس کاهشی (DRS): به این معناست که با افزایش میزان ورودی ها، خروجی ها کمتر افزایش پیدا کنند.

 3)بازده به مقیاس ثابت (CRS): به این معناست که با افزایش میزان ورودی ها، خروجی ها نیز به همان اندازه افزایش پیدا کنند.

منطق فازی وکاربرد آن در DEA

منطق فازی[6] که در مقابل منطق کریسپ یا همان منطق (0و1) است برای اولین بار توسط یک دانشمند ایرانی به نام پروفسور لطفی زاده[7] ارائه شد. این منطق از منظر در نظر گرفتن بعد کلامی به صورت در نظر گرفتن بعد خاکستری بین صفر ویک برای زبان های محاوره ای بسیار مناسب است. پروفسور لطفی زاده در آن زمان ریاست دانشکده مهندسی برق دانشگاه برکلی را بر عهده داشتند ومی توان گفت که شاخه جدیدی از ریاضیات را ارائه کردند. با توجه به این که ورودی ها و خروجی ها در مدل DEA دارای ماهیت قطعی نیستند برای به دست آوردن جواب هایی با کیفیت بالاتر از داده های فازی استفاده کردیم.

به مدل DEA که از داده های فازی برای حل مساله استفاده می کند اصطلاحا مدل تحلیل پوششی داده های فازی(FDEA) می گویند.

در این پژوهش قصد بر این است که از مقاله ای که دکتر خدابخشی در آن با بهره گرفتن از یک متد جدید به تعیین نوع بازده به مقیاس پرداخته، برای تعیین نوع بازده به مقیاس 33 دانشگاه دولتی استفاده کنیم. همچنین با تعمیم این روش به روش CCR، یک مدل CCR فازی به دست آوریم وبا بهره گرفتن از این مدل به تعیین کارایی این 33 دانشگاه دولتی بپردازیم.

3-1- سابقه و ضرورت انجام تحقیق

تحلیل پوششی داده ها تکنیکی است که توسط یک مدل برنامه ریزی ریاضی که برای ارزیابی کارایی واحد های تصمیم گیرنده که چندین ورودی و چندین خروجی دارند مورد استفاده قرار می گیرند. تکنیک تحلیل پوششی داده ها برای اولین بار توسط چارنز و کوپر و رودز معرفی شد. مدلی که آنها ارائه کردند به مدل CCR  معروف شد. بعد از آن بنکر و همکارانش در سال 1984 مدلی که تعمیم یافته مدل CCR  بود ارائه کردند که به مدل BCC [1] معروف شد. در سال های بعد با توجه به قدرت تکنیکDEA  در ارزیابی و رتبه بندی واحد ها مقالات و تحقیقات بسیار زیادی راجع به این مطلب منتشر شد.

ضرورت انجام این تحقیق از دو منظر قابل توجه است. اول اینکه سایر تحقیقات صورت گرفته در این زمینه از داده های قطعی استفاده می کنند و با توجه به این که در محیط واقعی ماهیت داده ها اغلب قطعی نیستند، در این تحقیق از داده های فازی استفاده شده است. دوم اینکه در اکثر تحقیقات ومقالاتی که برای تعیین بازده به مقیاس و رتبه بندی واحد های دانشگاهی وموسسات آموزش عالی نوشته شده اند، این موسسات را غالبا از منظر معیار های تخصصی آموزشی و پژوهشی مورد ارزیابی قرار داده اند. لیکن در این تحقیق برای ایجاد یک نواوری، همچنین ابراز نیاز سازمان ها وموسسات خدمت رسانی در دانشگاه ها نظیر صندوق رفاه دانشجویان تصمیم به تعیین بازده به مقیاس ورتبه بندی دانشگاه ها ومراکز آموزش عالی دولتی با معیار های خدماتی و رفاهی دانشجویان گرفته شد.

4-1- هدف از انجام تحقیق

هدف از انجام این تحقیق، تعیین بازده به مقیاس برای دانشگاه ها و موسسات آموزش عالی و رتبه بندی  آن ها با بهره گرفتن از تکنیکDEA   است و در راستای اهداف آرمانی در جست وجوی راه حلی برای رسیدن به اهداف زیر هستیم:

1)تفکیک واحدهای کارا و ناکارا از یکدیگر.

2) مشخص کردن خط مشی سازمان ها به سوی کارایی وبهره وری بیشتر.

3) ارائه یک روش جدید فازی جهت تعیین کارایی واحدها (CCR فازی).

5-1- اهداف کاربردی تحقیق

تمامی سازمان­ها و نهادهای خدماتی که به صورت غیرانتفایی اداره می شوند به طور خاص معاونت های دانشجویی دانشگاه های کشور و صندوق رفاه دانشجویان وزارت علوم می توانند از نتایج این تحقیق استفاده کنند. ضمنا محققان در زمینه رتبه بندی می توانند از مدل بازده به مقیاس ارائه شده استفاده کنند.

[1] Banker,Cooper,Charnes

[1] Data envelopment analysis

[2]  Stochastic frontier analysis

[3] Non parametric method

نقش بنگاه­های اقتصادی بخصوص صنایع کوچک اقتصادی، در سال­های اخیر در ایران و همچنین در کشورهای صنعتی جهان و درحال­توسعه رو به افزایش بوده است. در دو دهه­ گذشته با ظهور فناوری­های مدرن در تولید و ارتباطات، تحولاتی در قابلیت واحدهای صنعتی، روش­های تولید، توزیع و ساختار تشکیلاتی بنگاه­ها پدید آمده که عموماً بر اهمیت واحدهای کوچک اقتصادی افزوده است. امروز در اکثر کشورهای جهان، صنایع کوچک و متوسط از جنبه­ های مختلف اجتماعی، تولید صنعتی و ارایه­ی خدمات در حال نقش­آفرینی هستند و در بسیاری از کشورها بنگاه­های اقتصادی زودبازده تأمین­کنندگان اصلی اشتغال و مهد تحول و نوآوری و ابداع فناوری­های جدید هستند و با صادرات قابل توجه، نقش مؤثری در توسعه­ اقتصادی کشورهای خود ایفا می­ کنند.

در این بین یکی از بزرگ­ترین چالش­های صاحبان این صنایع، و شاید مهم­ترین مانع آن­ها برای راه‌اندازی کسب‌وکارشان، کمبود منابع مالی برای تأمین نیازهای سرمایه‌ای است.  به دست آوردن وجوه مورد نیاز برای راه‌اندازی کسب‌وکارها، همواره به عنوان یک چالش برای کارآفرینان مطرح بوده است. فرایند به دست آوردن وجوه مورد نیاز ممکن است ماه­ها به طول انجامد و کارآفرینان را از حرفه­ی مدیریت کسب‌وکارها منصرف كند. از سوی دیگر، بدون تأمین مالی کافی، کسب‌وکارهای نوپا هرگز به موفقیت نخواهند رسید. کمبود سرمایه‌گذاری عاملی مؤثر در شکست بسیاری از کسب‌وکارهاست، با این­وجود به دلیل نرخ بالای مرگ و میر کسب‌وکارهای کوچک جدید، مؤسسات مالی تمایل چندانی به قرض دادن وجوه یا سرمایه‌گذاری در آن­ها ندارند. فقدان سرمایه­ کافی، کسب‌وکارهای نوپا را با شکست روبه­رو خواهد كرد. ازاین­رو لزوم طراحی مدلی برای تسهیل تأمین مالی صنایع کوچک و متوسط ضروری است.

در این تحقیق سعی بر آن داریم تا بر اساس نیازهای خودمان و در چارچوب ساختارهای موجود، روش­هایی را برای تسهیل تأمین مالی صنایع کوچک و متوسط ارائه دهیم. نظام مالی موجود کشور به عنوان یک واقعیت پذیرفته شده است و سعی داریم تا در چارچوب این واقعیت و با بهره گرفتن از ظرفیت­های آن، روش­هایی را برای بهبود وضعیت حمایتی از صنایع کوچک و متوسط طراحی کنیم. مدل پیشنهادی بر محور تشکیل یک تعاونی سلسله مراتبی است که نقش توأم بانک، بیمه و صندوق ضمانت را بازی کرده و به ارایه­ی خدمات به واحدهای صنعتی کوچک و متوسط می ­پردازد.

فصل اول: کلیات تحقیق

1-1- مقدمه

درآمد سرانه­ی ناخالص ملی ایران کمی بیش از 4‌ هزار دلار است. با این درآمد ایران در بین کشورهای پایین­تر از متوسط قرار می­گیرد.

در گزارش سال 2010 بانک جهانی، ایران از لحاظ سه شاخص مهم سرمایه ­گذاری یعنی اخذ اعتبار، حمایت از سرمایه­گذار و فعالیت تجاری با نزول نسبت به سال­­های قبل به ترتیب در رتبه ­های 113، 165 و 134 قرار گرفته است. از لحاظ شاخص آغاز كسب‌وكار، با 25 پله صعود نسبت به سال 2009، در رتبه­ی 48 قرار دارد. در شاخص حمایت از سرمایه‌گذاری، ایران با یک رتبه نزول نسبت به سال 2009، در رتبه­ی 165 قرار دارد. از لحاظ شاخص كسب مجوزهای لازم برای آغاز كسب‌وكار نیز در جایگاه 141 قرار گرفته كه نسبت به سال قبل از آن 22 رتبه صعود داشته است. در مجموع ایران در بین 183 کشور مورد ارزیابی در جایگاه 137 قرار گرفته است[1].

این­ها نشان­دهنده­ آن است که انتظاری جز قرارگرفتن در دسته­ کشورهایی با درآمد پایین­تر از متوسط نمی­توان داشت.

در نظام مالی ما، طرح تجاری در برخی از موارد تقریباً بی­اهمیت­ترین جزء یک فرایند تأمین مالی است. در شرایطی که بانک­ها وثایق سنگین با قدرت نقدشوندگی بالا را به عنوان تضمینی برای ارایه­ی تسهیلات به واحدهای صنعتی در نظر می­گیرند، موفقیت و یا عدم موفقیت طرح تجاری اهمیت چندانی نخواهد داشت. اگر طرح با موفقیت روبه­رو شود، تعهدات به موقع پرداخت شده، و اگر شکست بخورد، لطمه­ای به بانک نمی­خورد، چرا که وثیقه­ی دریافت شده به اندازه­ کافی سنگین است.

واقعیت این است که ما کشوری بالقوه ثروتمند و بالفعل فقیریم. منابع زیرزمینی خود را می­فروشیم و با آن دوران را سپری می­کنیم. بهره­ور نیستیم، برای بخش خصوصی بیشتر شعار می­دهیم و شاخص حمایت از سرمایه ­گذاریمان سه از ده است. منابع مالی خود را از طریق کارگروه­های ناکارآمد، حیف و میل می­کنیم. سلایق شخصی ما، خوش­آمدها و بدآمدها گاهی بر نرخ بازگشت­ طرح­های تجاری و توانایی افرادی که آن را ارائه کرده ­اند، چربش دارد. ناگاه سیاست­های خود را تغییر می­دهیم و هر روز موجی جدید از مشکلات و بحران­ها را بسوی بخش خصوصی روانه می­کنیم.

در این تحقیق سعی بر آن داریم تا واقعیت­ها را ببینیم، خود را با سایرین مقایسه کنیم و بر اساس نیازهای خودمان و در چارچوب ساختارهای موجود، روش­هایی را برای تسهیل تأمین مالی صنایع کوچک و متوسط ارائه دهیم. نظام مالی موجود کشور به عنوان یک واقعیت، پذیرفته شده است و سعی

 داریم تا در چارچوب این واقعیت و با بهره گرفتن از ظرفیت­های آن، روش­هایی را برای بهبود وضعیت حمایتی از صنایع کوچک و متوسط طراحی کنیم.

2-1- اقتصاد کلان و صنایع کوچک

پورتر می­نویسد «شكوفایی یک كشور، دیگر در گرو شرایط مناسب اقتصاد كلان نیست، بلكه شرایطی كه بر اقتصاد خرد آن كشور حاكم است، نقشی همان قدر مهم دارد. بخش خصوصی و دولتی باید اهمیت این نقش را درک کرده و آن را کانون توجه خود قرار دهند»[2].

رشد و بالندگی صنایع کوچک و متوسط یکی از الزامات رشد اقتصادی و دست­یابی به توسعه در کشورهای درحال­توسعه است. پن­روز[1] در نظریه­ی اقتصادهای حاشیه­ای خود، نظریه­ی ­اکس و آدرش[2] در تحول ساختار تقاضا و هم­چنین نظریه­ی الگوی توسعه­ خوشه­ای،  همه به نوعی برتری صنایع کوچک را در راه توسعه­ اقتصادی کشورها بیان نموده ­اند[3]. ازاین­رو، هر عملی که جذابیت سرمایه ­گذاری در این بخش را افزایش دهد و رغبت بیشتری برای بخش خصوصی جهت حضور در این میدان فراهم آورد، می ­تواند منجر به رشد اقتصادی شود.

جذابیت یک طرح سرمایه ­گذاری برای سرمایه ­گذاران به موارد متعددی از جمله موارد زیر بستگی دارد:

– میانگین سود حاصل از سرمایه ­گذاری

– انواع ریسک­های پیامد سرمایه­ گذاری

– وضعیت گزینه ­های رقیب (مانند سرمایه­ گذاری در کالاها، زمین، واسطه­ گری و… )

دولت به عنوان سیاست­گذار اصلی در زمینه­ صنعت، وظیفه دارد با اعمال سیاست­هایی، زمینه­ جذابی را برای سرمایه ­گذاران فراهم آورد تا ایشان نقدینگی خود را به سمت بازار تولید حرکت دهند، بتوانند صنعت خود را حفظ کنند و یا آن را گسترش دهند. هم­چنین دولت می ­تواند با قراردادن سیاست­های تشویقی موضوعی و محلی، سرمایه ­گذاری­ها را در موضوعات خاص و یا به سمت مناطق خاص سوق دهد. رابطه­ بین دولت و سرمایه ­گذاران و کارآفرینان را می­توان به یک بازی دو سطحی تشبیه نمود، که در آن دولت با هدف افزایش سطح رفاه عمومی، قواعد بازی را تدوین می­ کند و مردم در قالب آن قواعد به بازی می­پردازند، به گونه­ ای که بتوانند منافع خود را بیشینه کنند. در صورت طراحی قواعد درست از سمت دولت، بیشینه شدن منافع محلی مردم، همراه با افزایش سطح رفاه عمومی خواهد بود.

ابزارهای سیاست­گذاری دولتی با کاهش جذابیت گزینه­ های رقیب، افزایش سود مورد انتظار از سرمایه ­گذاری در صنایع کوچک و متوسط و کاهش ریسک سرمایه ­گذاری می­توانند سبب رشد، پایداری و توسعه­ صنایع کوچک و متوسط در زمینه ­های مطلوب برای کشور شوند. از جمله ابزارهای سیاست­گذاران اقتصادی، نرخ بهره، مالیات، عوارض و یا انواع حمایت­هایی است که به صورت مستقیم و غیرمستقیم از صنایع به عمل می­آید. کاهش یا افزایش نرخ بهره بر جذابیت گزینه­ های رقیب و سرمایه ­گذاری تولیدی یا خدماتی اثر می­گذارد و حمایت­های مالی، بخشودگی­های مالیاتی، اعطای وام و مانند آن­ها می ­تواند جذابیت سرمایه ­گذاری جهت ایجاد، حفظ و یا توسعه­ صنایع کوچک و متوسط را افزایش دهد.

ایجاد زیرساخت­های مناسب برای تأمین مالی صنایع کوچک و متوسط یکی از ابزارهای دیگر دولت است که می ­تواند با بهره گرفتن از آن، نرخ بازگشت سرمایه ­گذاری در طرح­های تولیدی را افزایش دهد و مهم­تر از آن، سبب کاهش ریسک­های سرمایه ­گذاری شود.

از مهم­ترین زیرساخت­های تأمین مالی، بازارها و نهادهای مالی هستند. سیاست­های حمایتی دولتی معمولاً از طریق این نهادهای مالی دنبال می­شوند. در این تحقیق، با توجه به ساختار سیاسی، اداری و مالی کشور ایران و آسیب­شناسی روش­های جاری تأمین مالی در نظام مالی ایران، طرحی جامع برای حمایت مالی از واحدهای صنعتی کوچک و متوسط ارائه خواهد شد. در این راستا، علاوه بر بهره ­برداری از منابع کتابخانه­ای و بررسی ادبیات تأمین مالی در خارج از ایران، از روش تحقیق پرسش­نامه برای ارزیابی مشکلات و راه­ حل­های برون­رفت از آن­ها، توسط واحدهای صنعتی در حال فعالیت در استان اصفهان استفاده شده است.

3-1- ضرورت تحقیق

ضرورت طراحی مدلی چابک و کارآمد برای تأمین مالی صنایع کوچک و متوسط را در دو مورد می­توان جستجو نمود:

1- اجرای کارآمد سیاست­های اصل 44  قانون اساسی؛

2- اثرات بحران مالی بر صنایع کوچک و متوسط و کمک به کاهش ریسک سرمایه ­گذاری بخش خصوصی.

به دنبال جهت­گیری­های جدید اقتصادی نظام جمهوری اسلامی ایران، بر مبنای سیاست­های کلی اصل 44 قانون اساسی، توجه به حضور بخش خصوصی در اقتصاد به صورت چشم­گیری افزایش یافته است. در این بین، با توجه به قدرت سرمایه ­گذاری و ریسک­پذیری بخش خصوصی، ایجاد و کمک به رشد صنایع کوچک و متوسط خصوصی، یکی از راه­کارهای حضور پررنگ این بخش در اقتصاد ایران است.

رشد بخش خصوصی در اقتصاد کشور، یک امر دستوری نیست بلکه نیازمند ساختارهایی است که بتواند توجیه­کننده­ حضور و سرمایه ­گذاری این بخش باشد. بایستی محیط کسب­وکار به­گونه­ای آماده شود که بخش خصوصی بتواند با سرمایه ­گذاری در صنایع کوچک و متوسط، سود سرمایه ­گذاری بالاتری نسبت به گزینه­ های سرمایه ­گذاری رقیب به دست آورد و از آن مهم­تر، مجبور به تحمل ریسک سرمایه ­گذاری زیادی نباشد. بروز بحران­های مالی، نظیر آن­چه که امروز اقتصاد تمامی کشورهای دنیا را تحت تاثیر قرارداده است، به خوبی بیان­گر نیاز به محیطی حمایتی برای کاهش ریسک­های سرمایه ­گذاری و از جمله ریسک­های محیطی است.

ریسک­های سرمایه ­گذاری بسیار متنوع هستند. تغییرات نرخ برابری ارزها، تورم، نوسانات قیمت­های جهانی مواد اولیه، عدم دریافت به موقع وجوهات برنامه ­ریزی شده (مانند وصول نشدن چک مشتریان)، اجبار برای خرید نقدی و فروش قسطی، انواع حوادث زیست­محیطی و اتفاقات کارگری تنها بخشی از ریسک­هایی هستند که هر طرح سرمایه ­گذاری یا صنعت مشغول به کاری را تهدید می­ کنند. این ریسک­ها علاوه بر آثار معمول خود بر صنایع، شانس شکست طرح­های سرمایه ­گذاری را افزایش می­ دهند و سبب کاهش تمایل مؤسسات مالی جهت ارایه­ی حمایت­های مالی به اندازه، در وقت درست و با فرایندی چابک می­شوند. فقدان سرمایه­ کافی، کسب‌وکارهای نوپا را به سوی شکست سوق می­دهد و بدین ترتیب جذابیت سرمایه ­گذاری­های صنعتی برای بخش خصوصی کاهش می­یابد.

در صورتی که راه­کار مناسبی برای بیمه­ی ریسک­های کسب­وکار وجود داشته باشد، استقبال بخش خصوصی برای حضور مثبت در اقتصاد کشور افزایش می­یابد. انواع ابزارهای مالی و روش­های تأمین مالی گزینه­ هایی برای پوشش برخی از این ریسک­ها هستند. روش­های تأمین مالی، نه تنها ابزاری برای پوشش برخی ریسک­های کسب و کار هستند، بلکه عاملی مهم برای افزایش سودآوری طرح­های کسب­وکار نیز می­باشند.