پایان نامه : تحلیل محتوایی مفاهیم و مضامین اخلاقی در قرآن کریم وکاربردهای آن در طراحی یک نظام تربیتی آموزشی |
 |
چکیده:
این پژوهش به منظور تحلیل محتوای مفاهیم و مضامین اخلاقی در قرآن کریم و با هدف ارائه یک مدل از نظام اخلاقی تربیتی آموزشی بر اساس مفاهیم اخلاقی قرآن انجام گرفته است.
در این مطالعه برای بررسی داده‌ها از روش توصیفی، تحلیلی و استنتاجی استفاده شده است و سپس به روش کمی تفکیک و دسته بندی آیات، سنجش فراوانی واژگان کلیدی انجام شده است و با فن تحلیل محتوای کیفی مضامین و مفاهیم، نقاط تمرکز و جهت گیری هر کدام از عبارات و آیات با بهره گرفتن از تفسیر المیزان استخراج شده است.
یافته‌های تحقیق نشان می‌دهد قرآن کریم به همه ی ابعاد اخلاق فردی، اجتماعی و زیست محیطی توجه دارد، بنابراین برای دستیابی به اخلاقی صحیح و کارآمد، می توان از قرآن کریم الگو گرفت و همچنین اخلاقی کردن انسان ها از دغدغه‌های اصلی هر نظام تربیتی و آموزشی است. بهتر است که تربیت اخلاقی متناسب با اهداف، مبانی و روش های برگرفته از دین مبین اسلام عرضه گردد که اصلی ترین هدف تربیتی آن قرب به خدا می باشد و مطابق با این آموزه ها، مبانی توحید، فطرت، اختیار، معرفت‌پذیری انسان تبیین گردید و با توجه به این مبانی روش های تربیتی تعیین شده شامل: روش حبّ عبودی، روش موعظه و نصیحت، روش الگوسازی با بیان داستان و مثال، روش پرسش و پاسخ، امر به معروف و نهی از منكر، روش مواجه شدن با نتایج اعمال، روش تکلیف به اندازه توان، روش ایجاد انگیزه، روش تفکر و مطالعه، روش تشویق و تنبیه می باشد.
نتایج تحقیق حاکی از آن است که با توجه به بیشتر و گسترده‌تر شدن موانع، راه تربیت اخلاقی مشکل تر شده است که با الگوگیری از مفاهیم اخلاقی قرآن و اجرای راهکارهای درست تربیتی آن می‌توان به اهداف متعالی تربیت اخلاقی دست‌یافت.
واژگان کلیدی: مضامین اخلاقی، قرآن کریم، نظام تربیتی اخلاقی
فهرست
عنوان صفحه
فصل اول: کلیات تحقیق
1.1 مقدمه…………………………………………………………………………………………………………………………………………………. 3
2.1 بیان مساله…………………………………………………………………………………………………………………………………………. 3
3.1 اهمیت و ضرورت مساله…………………………………………………………………………………………………………………… 6
4.1 اهداف تحقیق……………………………………………………………………………………………………………………………………. 7
5.1 سوالات تحقیق………………………………………………………………………………………………………………………………….. 7
6.1 تعریف اصطلاحات…………………………………………………………………………………………………………………………….. 8
1.6.1 اخلاق…………………………………………………………………………………………………………………………………………….. 8
2.6.1 قرآن ……………………………………………………………………………………………………………………………………………… 8
3.6.1 تربیت…………………………………………………………………………………………………………………………………………….. 8
4.6.1 نظام تربیتی…………………………………………………………………………………………………………………………………… 8
5.6.1 تربیت اخلاقی……………………………………………………………………………………………………………………………….. 9
فصل دوم: ادبیات و پیشینه تحقیق
1.2 مقدمه ………………………………………………………………………………………………………………………………………………. 11
2.2 تعریف مفهوم اخلاق………………………………………………………………………………………………………………………… 11
3.2 دیدگاه ها و مکاتب موجود در مورد اخلاق …………………………………………………………………………………… 12
3.2. 1 اخلاق توصیفى……………………………………………………………………………………………………………………………. 12
3.2. 2 اخلاق هنجارى یا دستورى………………………………………………………………………………………………………… 13
3.2. 2. 1 دیدگاهها و نظریات غایتگرایانه ………………………………………………………………………………………….. 14
3.2. 2. 1.1کورتالیسم …………………………………………………………………………………………………………………………. 14
3.2. 2. 1.2 اپیکوریسم…………………………………………………………………………………………………………………………. 15
3.2. 2. 1.3مکتب جرمی بنتام…………………………………………………………………………………………………………….. 15
3.2. 2. 1.4مکتب استوارت میل………………………………………………………………………………………………………….. 16
3.2. 2. 1.5مکتب کمال گرایی فریدریش نیچه………………………………………………………………………………….. 16
3.2. 2. 2 دیدگاهها و نظریات وظیفهگرایانه…………………………………………………………………………………………. 17
3.2. 2. 2. 1 مکتب کانت……………………………………………………………………………………………………………………… 17
3.2. 3 فرا اخلاق…………………………………………………………………………………………………………………………………….. 17
3.2. 3 .1 طبیعتگرایی اخلاقی……………………………………………………………………………………………………………. 18
3.2. 3 .2 غیرطبیعتگرایی اخلاقی (یا شهودگرایی)………………………………………………………………………….. 18
3.2. 3 .3 غیر شناختگرایی اخلاقی (یاعاطفهگرایى)…………………………………………………………………………. 19
4.2 دیدگاه صاحب نظران در مورد اخلاق…………………………………………………………………………………………….. 19
5.2 دیدگاه صاحب نظران مسلمان راجع به اخلاق………………………………………………………………………………. 21
- 6 اخلاق دینی، دین، پشتوانه اخلاق…………………………………………………………………………………………………. 25
- 7 نظام تربیتی اخلاق قرآنی………………………………………………………………………………………………………………. 26
8.2 پیشینه تحقیق………………………………………………………………………………………………………………………………….. 28
1.8.2 پژوهش‌های انجام شده در داخل کشور……………………………………………………………………………………… 28
فصل سوم: روش شناسی تحقیق
1.3 مقدمه…………………………………………………………………………………………………………………………………………………. 32
2.3 روش شناسی تحقیق………………………………………………………………………………………………………………………… 32
3.3 جامعه آماری و
نمونه………………………………………………………………………………………………………………………… 33
3 .4 ابزار جمع آوری داده‌ها……………………………………………………………………………………………………………………… 33
- 5 روش تجزیه و تحلیل داده‌ها……………………………………………………………………………………………………………. 34
فصل چهارم: یافته‌های تحقیق
1.4 .مقدمه ………………………………………………………………………………………………………………………………………………. 36
2.4 پرسش اول تحقیق ………………………………………………………………………………………………………………………….. 37
2.4. 1 مفاهیم و مضامین اخلاقی در قرآن كدامند؟……………………………………………………………………………. 37
1.2.4. 1 اخلاق فردی…………………………………………………………………………………………………………………………….. 37
1.1.1.2.4 خودشناسی …………………………………………………………………………………………………………………………. 37
2.1.1.2.4 کار و تلاش …………………………………………………………………………………………………………………………. 44
3.1.1.2.4 سلامت جسم و تن ……………………………………………………………………………………………………………. 47
1.2.4. 2 اخلاق اجتماعی………………………………………………………………………………………………………………………. 50
1.2.1.2.4 پدر و مادر…………………………………………………………………………………………………………………………….. 50
2.2.1.2.4 همسر……………………………………………………………………………………………………………………………………. 52
3.2.1.2.4 فرزندان…………………………………………………………………………………………………………………………………. 53
4.2.1.2.4 معلم و راهنما………………………………………………………………………………………………………………………. 56
5.2.1.2.4 شاگردان……………………………………………………………………………………………………………………………….. 56
6.2.1.2.4 ایتام………………………………………………………………………………………………………………………………………. 57
7.2.1.2.4 مستمندان و مستضعفان……………………………………………………………………………………………………… 61
8.2.1.2.4 همسایگان…………………………………………………………………………………………………………………………….. 64
9.2.1.2.4 دشمنان و مشرکان………………………………………………………………………………………………………………. 65
10.2.1.2.4 منافقین……………………………………………………………………………………………………………………………… 57
1.2.4. 3 اخلاق محیط زیست……………………………………………………………………………………………………………….. 68
1.3.1.2.4 طبیعت…………………………………………………………………………………………………………………………………. 68
2.2.4 پرسش دوم تحقیق ……………………………………………………………………………………………………………………… 72
1.2.2.4 مبانی هستی شناختی و انسان شناختی …………………………………………………………………………….. 72
3.2.4 پرسش سوم تحقیق……………………………………………………………………………………………………………………… 76
3.2.4 .1 اهداف تربیت اخلاقی……………………………………………………………………………………………………………… 77
1.1.3.2.4 هدف کلی…………………………………………………………………………………………………………………………….. 77
2.1.3.2.4 اهداف جزیی………………………………………………………………………………………………………………………… 78
1.2.1.3.2.4 دستیابی به اخلاق فردی………………………………………………………………………………………………… 78
2.2.1.3.2.4 دستیابی به اخلاق اجتماعی………………………………………………………………………………………….. 78
3.2.1.3.2.4 دستیابی به اخلاق زیست محیطی………………………………………………………………………………… 79
2.3.2.4 مبانی تربیت اخلاقی………………………………………………………………………………………………………………… 80
1.2.3.2.4 توحید…………………………………………………………………………………………………………………………………… 80
2.2.3.2.4 فطرت ………………………………………………………………………………………………………………………………….. 81
3.2.3.2.4 اختیار……………………………………………………………………………………………………………………………………. 82
4.2.3.2.4 معرفت پذیری انسان……………………………………………………………………………………………………………. 83
3.3.2.4 شیوه‌های تربیت اخلاقی در قرآن…………………………………………………………………………………………… 84
1.3.3.2.4 روش حبّ عبودی……………………………………………………………………………………………………………….. 84
2.3.3.2.4 روش موعظه و نصیحت………………………………………………………………………………………………………. 85
3.3.3.2.4 روش الگوسازی با بیان داستان و مثال………………………………………………………………………………. 86
4.3.3.2.4 روش پرسش و پاسخ…………………………………………………………………………………………………………… 87
5.3.3.2.4 امر به معروف و نهی از منكر…………………………………………………………………………………………………. 88
6.3.3.2.4 روش مواجه شدن با نتایج اعمال………………………………………………………………………………………….. 88
7.3.3.2.4 روش تکلیف به اندازه توان…………………………………………………………………………………………………….. 89
8.3.3.2.4 روش ایجاد انگیزه…………………………………………………………………………………………………………………… 90
9.3.3.2.4 روش تفکر و مطالعه……………………………………………………………………………………………………………….. 91
10.3.3.2.4 روش تشویق و تنبیه………………………………………………………………………………………………………… 92
فصل پنجم: بحث، نتیجه گیری و پیشنهاد‌ها
1.5 مروری بر یافته‌های پژوهش……………………………………………………………………………………………………………. 95
1.1.5 مرور یافته‌های پرسش اول…………………………………………………………………………………………………………. 95
2.1.5 مرور یافته‌های پرسش دوم………………………………………………………………………………………………………….. 96
3.1.5 مرور یافته‌های پرسش سوم……………………………………………………………………………………………………….. 97
2.5 بحث و گفتگو…………………………………………………………………………………………………………………………………… 99
3.5 محدودیت‌های تحقیق……………………………………………………………………………………………………………………… 100
4.5 پیشنهادات تحقیق…………………………………………………………………………………………………………………………… 101
منابع
منابع فارسی……………………………………………………………………………………………………………………………………………….. 104
منابع خارجی……………………………………………………………………………………………………………………………………………… 105
فهرست جداول
عنوان صفحه
جدول4-1 فراوانی شاخصهای اخلاق فردی……………………………………………………………………………………………. 70
جدول 4-2 فراوانی شاخصهای اخلاق اجتماعی……………………………………………………………………………………. 71
جدول 4-3 فراوانی شاخصهای اخلاق محیط زیست…………………………………………………………………………….. 71
. مقدمه
قرآن، بی شک کتاب بزرگ اخلاقی است و یکی از اهداف اصلی اش اصلاح و تکامل اخلاق بشر می باشد، آموزه های نظری وعملی این کتاب آسمانی، که سندی الهی و گنجینه ی معارف و اخلاق است، نظامی می سازد که در آن، هرکس به انسان کامل اخلاقی تبدیل می شود.
2.1. بیان مساله
اخلاق یکی از آموزه‌های دین است که در جای‌جای زندگی بشر اهمیت فراوان دارد به طوری که نقش و اهمیت مکارم اخلاق در تعالی معنوی انسانها بر هیچ‌کس پوشیده نیست .در اهمیت علم اخلاق می‌توان گفت که وجود انسان به گونه‌ای ضعیف و ناقص آفریده شده است؛ به گونه‌ای که باید خود، ابعاد هستی خویش را شکل دهد و به کمک قدرت اندیشه و ارادة خویش استعدادهای مختلفش را شکوفا سازد و به کمال لایق خود برسد. اخلاق، استعدادی است که در وجود انسان نهفته است و برای آنکه انسان به کمال لایق خود برسد، باید این جنبه از وجودش را نیز شکوفا سازد.(امید، 1381: 166)
اخلاق كه با چگونگى رفتار و حالتهاى اختیارى انسان سروكار دارد، همواره جاذبه ویژهاى براى او داشته است و آدمى به دیده احترام در آن نگریسته است.
نهاد اخلاقى زندگى انسان، اساس و پایه تشكیل اجتماع و ظهور تمدنهاى بشرى است. حرمت اخلاق چنان است كه حتى كسانى هم كه خود به زیور اخلاق آراسته نیستند، آراستگان به فضایل اخلاقى را با دیده عزت مىنگرند و شان آنها را والا مىدانند.
جذبه و دلربایى اخلاق، اگر از چشمانداز قرآنى به آن نگریسته شود، دوچندان خواهد شد. زیرا قرآن آخرین كلام الهى با بشر است و به اقتضاى این ویژگى، كاملترین سخن را درباره اخلاق بیان كرده است. فضایل اخلاقى از نگاه قرآن، صرفاً وسیلهاى براى ساماندهى به رفتار این جهانى آدمى، به غرض نظم و انتظام دادن به زندگى او نیست، بلكه از آن مهمتر، چونان مصالح ساختمانى براى پىریزى بناى حیات ابدى او به حساب مىآید. این نگرش فرجام شناسانه به فضایل و الزامهاى اخلاقى، بر ارج و اهمیت آنها مىافزاید .
برای شناخت درست از نادرست در هر موضوعی به معیار و میزان نیاز است، روجوع به كتاب قرآن كریم که حاوی مفاهیم و مضامین بسیاری در هر زمینه، به ویژه اخلاق و خودسازی و هنجارهای رفتاری است یک معیار و میزان مناسب می باشد.
در روشنگری این نكته می توان به بعضی از آیاتی كه در قرآن بر بعد اخلاقی، خواه فردی یا اجتماعی، خانوادگی، زیست محیطی و … تاكید شده است، اشاره كرد :
در بحث اخلاق فردی برای متخلق شدن به اخلاق الهی و در نتیجه رسیدن به قرب الی الله بحث خود شناسی و خودسازی فردی است،خودسازی پرورش اخلاق پسندیده و محو رذایل ناپسند است که اساس رشدِ شخصیت انسانی هر فردی را تشکیل می دهد. “کسی که خود را شناخت، خدای خویش را می شناسد. “[1]و همچنین کسب فضایل و مکارم اخلاقی در سایه ی ایمان به خدا و جهان آخرت (امانت، صداقت، وفاداری، درستکاری و……) و رعایت اصول بهداشت جسم تن می باشد اسلام کار کردن را از بزرگ ترین عبادت‌ها و وسیله‌ای برای تقرب به پروردگار شمرده است. قرآن مجید کارکردن را با ارزش می‌داند و می‌فرماید: “و آن که نیست انسان را جزء آن که بکوشد.”
بعد از اخلاق فردی از جمله حق و حقوق هایی که در قرآن کریم بر آن تاکید شده، اخلاق اجتماعی است. انسان موجودی اجتماعی است بر همین اساس انسانها در جامعه نسبت به یکدیگر وظایف متقابل دارند و به تعبیری دیگر، بر عهده خویش نسبت به افراد دیگر حقوق متقابل دارند. شناخت این حقوق و انجام آنها و مراعات دو جانبه، ضامن تصحیح روابط و سالم سازی معاشرت ها و زدودن کدورت ها و کاهش اختلاف ها و گله مندی هاست.(جوادی آملی،1391)
هنگامى كه سخن از حق و حقوق افراد نسبت به یكدیگر به میان مىآید معمولا در ذهن افراد حق و تكلیف فرزندان نسبت به پدر و مادر، حقوق والدین نسبت به فرزندان، زن و شوهر نسبت به یكدیگر، همسایه ها نسبت به یكدیگر، حقوقی كه معلم بر شاگردان و بالعكس دارد و مسؤلیت فرد در قبال همسایگان، ایتام و مستمندان و…، مواردى از این نمونه حق و حقوق متقابل که به عنوان اخلاق اجتماعی یاد می شود، نقش می بندد که عمل به این وظایف، موجبات رشد و تعالی انسان در زمینه های مختلف می گردد. پیوند با خویشاوندان و نیکی به آنان بویژه پدر و مادر، از راه های مهم رشد و تعالی در همه زمینه ها و تقرب به خدای سبحان است که پس از ایمان به خدا از با فضیلت ترین اعمال دینی بشمار می آید. اهمیت رعایت حقوق والدین (پدر و مادر) در قرآن زیاد است و در روایات نیز جزو با فضیلت ترین اعمال ذکر شده است. ما به انسان وصیت كردیم نسبت به پدر و مادر نیكی كند. سخنی كه آنها را برجاند بر زبان جاری
فرم در حال بارگذاری ...
|
[یکشنبه 1399-09-30] [ 09:39:00 ب.ظ ]
|
