مهمترین کارکرد بازار وکیل، به عنوان ساختاری متشکل از راسته اصلی در دو محور ارتباطی شمال و جنوب شهر شیراز قرار داشته و دو دروازه مهم اصفهان و کازرون را به هم مرتبط می­ساخته است، که سایر کارکردهای سیاسی اجتماعی و اقتصادی را  تحت پوشش خود قرار داد. طی نیم قرن گذشته و با از دست دادن کارکرد تجاری سایر کارکردهای اجتماعی- مذهبی بازار نیز رو به افول رفت. این پژوهش به بررسی چنین روندی و فراز و فرود آن از دوران زندیه تا به امروز پرداخته است.

کلید واژه ها: بازار وکیل، بناهای کریم خان زند، شیراز، بازار.

 فهرست مطالب

عنوان                                                                                                               صفحه

– فصل اول: کلیات

1-1- مقدمه ………………………………………………………………………………………………………………………. 1

1-2-اهمیت و ضرورت تحقیق…………………………………………………………………………………………. 2

1-3-اهداف تحقیق …………………………………………………………………………………………………………… 3

1-4-پیشینه تحقیق …………………………………………………………………………………………………………. 3

1-5-روش تحقیق …………………………………………………………………………………………………………….. 4

1-6-سوالات تحقیق………………………………………………………………………………………………………….. 4

1-7-فرضیات تحقیق…………………………………………………………………………………………………………. 4

1-8-تعاریف مفهومی…………………………………………………………………………………………………………. 5

1-9-معرفی و نقد منابع …………………………………………………………………………………………………… 5

 1-9-1-منابع تاریخی……………………………………………………………………………………………………….. 6

 1-9-2-سفرنامه­ها…………………………………………………………………………………………………………….. 7

 1-9-3-تحقیقات جدید……………………………………………………………………………………………………. 8

 1-9-3-1-تحقیقات تاریخی……………………………………………………………………………………………. 8

– فصل دوم: پیشینه و سیر تاریخی بازار وکیل

2-1-بازار؛ بازشناسی نام و نشان و کارکرد آن ……………………………………………………………….. 11

2-2-بنای بازار وکیل و سیر تحول آن ……………………………………………………………………………. 13

– فصل سوم: بازار وکیل؛ عناصر و معماری آن

3-1-عناصر بازار وکیل ……………………………………………………………………………………………………… 19

عنوان                                                                                                               صفحه

 3-1-1-راسته­ها و اجزای داخلی بازار وکیل………………………………………………………………….. 19

 3-1-2-چهارسو(چهارسوق) …………………………………………………………………………………………… 28

 3-1-3-حجره(دکان) ………………………………………………………………………………………………………. 30

 3-1-4-تیمچه­ها و کاروانسرا(سرا)های وکیل ……………………………………………………………….. 30

  3-1-4-1-تیمچه ………………………………………………………………………………………………………….. 27

  3-1-4-2-کاروانسرا ………………………………………………………………………………………………………. 31

    3-1-4-2-1-کاروانسرای بازار وکیل شمالی ……………………………………………………………. 31

    3-1-4-2-2-کاروانسرای بازار وکیل جنوبی ……………………………………………………………. 35

 3-1-5-سرای مشیر ……………………………………………………………………………………………………….. 36

2-3-تناسب معماری بازار وکیل و بازار لار………………………………………………………………………. 37

– فصل چهارم: نقش و کارکردهای بازار وکیل در حیات شهری شیراز

4-1-کارکرد اقتصادی بازار وکیل؛ مهمترین مؤلفه در حیات شهری شیراز …………………. 45

 4-1-1- تناسب اقتصاد و فرهنگ بومی در حیات شهری شیراز…………………………………. 45

 4-1-2- تغییر کارکرد اقتصادی بازار وکیل در عصر قاجار……………………………………………. 51

 4-1-3-بازر وکیل و اقتصاد مبتنی بر فرهنگ ماشینی و مصرفی……………………………….. 56

 4-1-4-بازار وکیل و اقتصاد مبتنی بر فرهنگ حاشیه نشینی…………………………………….. 58

4-2- کارکردهای اجتماعی- مذهبی بازار وکیل…………………………………………………………….. 63

 4-2-1- کارکرد عبوری- حرکتی بازار وکیل…………………………………………………………………. 63

 

 

 4-2-2-بازار و گسترش تعاملات اجتماعی……………………………………………………………………. 69

4-3-کارکرد مذهبی- آموزشی بازار وکیل در گذر از سنت به مدرنیته………………………… 74

– فصل پنجم: جمع بندی و نتیجه گیری

– نتیجه گیری……………………………………………………………………………………………………………………… 85

– فهرست منابع…………………………………………………………………………………………………………………… 89

-پیوست­ها(تصاویر)………………………………………………………………………………………………………………. 95

– تصویر شماره 1………………………………………………………………………………………………………………… 96

– تصویر شماره 2………………………………………………………………………………………………………………… 97

– تصویر شماره3…………………………………………………………………………………………………………………. 97

– تصویر شماره4…………………………………………………………………………………………………………………. 98

– تصویر شماره5…………………………………………………………………………………………………………………. 98

– تصویر شماره6…………………………………………………………………………………………………………………. 99

– تصویر شماره7…………………………………………………………………………………………………………………. 101

– تصویر شماره8…………………………………………………………………………………………………………………. 102

– تصویر شماره9…………………………………………………………………………………………………………………. 103

– تصویر شماره10………………………………………………………………………………………………………………. 104

– تصویر شماره11………………………………………………………………………………………………………………. 104

– تصویر شماره12………………………………………………………………………………………………………………. 105

– تصویر شماره13………………………………………………………………………………………………………………. 105

– تصویر شماره14………………………………………………………………………………………………………………. 101

– تصویر شماره15………………………………………………………………………………………………………………. 106

– تصویر شماره16………………………………………………………………………………………………………………. 107

– تصویر شماره17………………………………………………………………………………………………………………. 108

– تصویر شماره18………………………………………………………………………………………………………………. 109

– تصویر شماره19………………………………………………………………………………………………………………. 110

– تصویر شماره20………………………………………………………………………………………………………………. 111

– تصویر شماره21………………………………………………………………………………………………………………. 111

– تصویر شماره22………………………………………………………………………………………………………………. 112

– تصویر شماره23………………………………………………………………………………………………………………. 112

– تصویر شماره24………………………………………………………………………………………………………………. 113

– تصویر شماره 25…………………………………………………………………………………………………………….. 114

– چکیده انگلیسی……………………………………………………………………………………………………………….. 115

1-1- مقدمه ( طرح موضوع یا مسأله تحقیق)

بازار اصطلاحا” عبارت است از منطقه­ای معین در دست مجموع افرادی خاص که به تناسب حرفه خویش و عرضه و تقاضایی که در جامعه وجود دارد – به تنهایی یا گروهی – داد و ستد می­ کنند. در دانش اقتصاد سیاسی لفظ بازار به تناسب مورد استفاده و موضوع و مقصود گوینده، معنا و مفهوم پیدا می­ کند (دانشنامه جهان اسلام، 1357: 316). در این بررسی بازار وکیل به عنوان نظام اجتماعی نگریسته شده که کارکردهای متفاوت اجزا موجب شکل گیری وظایف و اهداف آن شده است. این نظام اجتماعی به عنوان یک کل دارای بخشهای مرتبط با یکدیگراست که دارای حیات و از تعادل برخوردارند.

   شهر شیراز در مرکز استان فارس و بر روی جلگه­ای به طول 40 کیلومتر و عرض 15 کیلومتر قرار گرفته است و در 29 درجه و 28 دقیقه عرض شمالی و 52 درجه و 40 دقیقه طول شرقی واقع شده و ارتفاع از سطح دریا 1585 متر می­باشد. این جلگه حاصل­خیز، یکی از جلگه­های درون سلسله جبال زاگرس می­باشد و از نظر ساختمان طبیعی به شکل ناودیسی است که دو رشته کوه نسبتا مرتفع در شمال و جنوب، آن را احاطه می­ کند. شیب جلگه از شمال غرب به جنوب شرق است. به همین جهت آب­های زاید و سیلاب کوه­های اطراف شیراز در آخرین قسمت شرقی جلگه جمع شده و دریاچه مهارلو را ایجاد نموده که در 6 کیلومتری جنوب شرقی جلگه­ی شیراز واقع است. هم چنین رشته کوههای شمالی و جنوبی به واسطه­ دره­هایی که به تنگ معروف هستند از یکدیگر جدا می­شوند و معروفترین این دره­ها از شرق به غرب تنگ سعدی و تنگ الله اکبر می­باشد. شهر شیراز با جمعیتی بالغ بر 1،727،331 نفر مطابق آمار سال 1385 در یک منطقه­ کوهستانی واقع شده است و از اعتدال هوایی خاصی برخوردار می­باشد. بافت عمومی شیراز دارای یک چرخش 30 درجه به سمت غرب است که خود تعیین کننده جهت بناها در 30 درجه­ جنوب غربی یا 60 درجه­ جنوب شرقی
می­باشد. بازار وکیل این شهر، یکی از مشهورترین بازارهای سنتی و تاریخی ایران است. این بازار که به فرمان کریم خان زند (۱۱۷۲ – ۱۱۹۳ هـ.ق) ساخته شده، اکنون در مرکز شهر شیراز (شرق میدان شهدا) قرار گرفته ‌است.

این بازار از نزدیکی دروازه اصفهان تا مدخل بازارهای قدیم امتداد دارد و مشتمل بر حجره‌هائی با سکوی پهن در طرفین و ۷۴ دهانه طاقهای بلند و خوش تناسب ‌است و چهار سوق بلندی در میان آن قرار داشته که بازارهای فرعی و غربی و شرقی آنرا قطع می‌نموده‌ است.  در این پژوهش منظور از بازار مجموعه اقتصادی، فرهنگی – آموزشی و اجتماعی است که بر گرد محور بازار وکیل قرار گرفته است. این منطقه، محله مرکزی و اصلی معاملات و پیشه وری پیش از نفوذ الگوهای غربی بود که در هسته مرکزی شهر و در درون مجموعه ­ای از
ساختمان­های ثابت و همگن و با شکل معماری خاص جای داشت. اجزا این مجموعه شامل؛ راسته­های فرعی، کاروانسراها، مدارس دینی، مسجد و حمام است که با کارکردهای ویژه خود کالبد اقتصادی، فرهنگی – آموزشی و اجتماعی بافت قدیم شهر را رقم می­زدند (سلطان زاده،1362: 31).

در این پژوهش  نخست با نگرشی تاریخی سیر شکل گیری این مجموعه بررسی می­ شود، این بررسی با شیوه میدانی تا وضع کنونی ادامه می­یابد. سپس از منظر کارکرد گرایی [1]به جایگاه هر یک در کلیت مجموعه توجه می­ شود، به نحوی که ارتباط این اجزا در راستای ارایه  کارکرد اصلی – اقتصادی، فرهنگی، آموزشی و اجتماعی- بازار آشکار شود.

1-2-اهمیت ضرورت تحقیق

مجموعه بازار وکیل به عنوان مرکزیت اقتصادی- فرهنگی بافت قدیم شیراز، اهمیت ویژه­ای در بازشناسی حیات اجتماعی دست کم دو سده گذشته شیراز دارد؛ به تعبیر دیگر، اجزا مجموعه بازار وکیل با کارکردهای اقتصادی، فرهنگی-آموزشی و اجتماعی، هسته حیات اجتماعی شهر را رقم زده است. از اینرو بررسی آن می‌تواند پرتوی بر تاریخ شهر داشته باشد. از سوی دیگر، پیشبرد این پژوهش با شیوه میدانی وضع کنونی آن را آشکار می‌کند و امکان بررسی مقایسه­ای و ارائه سیر تحول آن میسر می‌شود.

1-3-اهداف تحقیق

از بازارهای مهم ایران که از نظر شهرسازی و معماری کم نظیر محسوب می‌شود؛ بازار وکیل است. در این رساله سعی می‌شود با بررسی به روش تاریخی، چگونگی شکل گیری مجموعه بازار وکیل مشخص شود. سپس با نگاه کارکرد گرایی وظایف هر یک از اجزا بازار و ارتباط آن با کلیت نقش اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی بازار تعیین گردد. در نگرش کلی، دستاوردهای این پژوهش می‌تواند در توضیح و تبیین حیات شهر در سده­های گذشته مؤثر باشد.

1-4-پیشینه تحقیق

تا کنون تحقیقات اندکی درباره بازار وکیل صورت گرفته است در تألیفات مورخان معاصر درباره این سلسله مانند: «کریم خان زند و زمان او» اثر جان پری، «تاریخ زندیه» اثر هادی هدایتی، «کریم خان زند» از عبدالحسین نوائی، «کریم خان زند و زمان او» از پرویز رجبی و تک نگاری­هایی چون «کریم خان زند و خلیج فارس» اثر احمد فرامرزی به طور مختصری از بازار وکیل نام برده­اند.

تألیفاتی از تاریخ شیراز مانند: کتاب شیراز در گذشته و حال، نوشته حسن امداد اشاره­ایی کوتاه به بازار وکیل کرده است.

تألیف دیگر در دانشنامه آثار تاریخی فارس (1348) کورش کمالی سروستانی است که به وضع معماری و معرفی مکان‌هایی در مجموعه بازار وکیل پرداخته است.

 مجموعه مقالات کنگره بزرگ زندیه (1389) مقالاتی چند نیز در مورد بازار وکیل گرد آورده  است از آن جمله، شکل گیری و تحول بازار در شهر های ایرانی – اسلامی با تاکید بر بازار وکیل شیراز، نوشته عبدالرضا پاک شیر است که به شرح معماری بازار وکیل پرداخته است. چنانکه مشاهده می­ شود. خلاء این بررسی در تحقیقات جدید کاملاً مشهود است.

1-5-روش تحقیق

با توجه به ماهیت موضوع، این پژوهش با بکار بستن دو شیوه تاریخی و میدانی به گردآوری اطلاعات می‌پردازد. بدین ترتیب با مراجعه به منابع مکتوب و جمع آوری اطلاعات (روش کتابخانه­ای) و هم چنین از طریق مشاهده و مصاحبه، اطلاعات میدانی گردآوری می‌شود. مجموعه این آگاهی‌ها، در راستای سازمان پژوهش و به منظور پاسخ به پرسش‌های اصلی این پایان نامه ارزیابی و نقد می‌شود. 

1-6-سؤالات تحقیق

 بنیاد و تداوم بازار وکیل از دوره زندیه تاکنون تابع چه عواملی بوده است؟

1. سیر تحول جایگاه و موقعیت بازار وکیل – در حیات اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی شهر- چگونه بوده است؟
2. کارکردهای بازار در حیات شهری شیراز چه بوده است؟

1-7-فرضیات تحقیق

تأسیس و تداوم بازار وکیل، پیوند نزدیکی با تحولات سیاسی عصر خویش داشته است؛ به یک معنا بازار وکیل تابعی از تحولات سیاسی عصر خویش بوده است و اقتصاد تابعی از سیاست بوده است. مجموعه بازار در سه دوره تاریخی صفویه، زندیه و قاجار تکمیل شد.

1. بازار وکیل به لحاظ موقعیت و جایگاه در حیات شهری شیراز، رابطه مستقیمی با امنیت و اقتدار حاکمیت داشته است و با فراز و فرود آن، بازار وکیل نیز دچار چنین فرایندی شده است.