مقدمه ……………………………………………………………………………………………………………..1

فصل1)کلیات پژوهش

1-1) بیان مساله …………………………………………………………………………………………………2

1-2)پیشینه ……………………………………………………………………………………………2

1-3) پرسش­های پژوهش ………………………………………………………………………………………………4

1-4) فرضیه …………………………………………………………………………………………….4

1-5) اهداف تحقیق …………………………………………………………………………….5

1-6) روش پژوهش ……………………………………………………………………………….

فصل2) مبانی نظری پژوهش

2-1) زمینه ­های ظهور و شکل­ گیری حکومت قاجار ……………………………………..6

2-2) پادشاهان دوره قاجار …………………………………………………………………………..10

2-3) دوره نخستین قاجار و ارتباط آن با سنتهای پیشین …………………………..12

2-4) هنر ایران در دوران قاجار ……………………………………………………………………………..14

2-4-1) دوره زند،پیشینه سبک هنری قاجار در سده هیجدهم ……………………………………………………….15

2-4-2) نخستین مقطع سبک هنری قاجار،سلطنت فتحعلی شاه ……………………………………………………17

2-4-3) دومین مقطع سبک هنری قاجار،سلطنت محمدشاه و ناصرالدین شاه ……………………………….18

2-5) زمینه ­های فرهنگی هنر قاجار ………………………………………………………..19

2-6) نقاشی دوره قاجار ………………………………………………………………22

2-7) مکتب قاجار ……………………………………………………………………….33

2-8) ویژگی­های نقوش تزیینی هنر و معماری دوره قاجار …………………………………………………………….37

2-9) مضامین رایج در نقاشی دوره قاجار ………………………………………………………………………………..42

2-10) تجزیه و تحلیل آثار نقاشی در دوره قاجار …………………………………………………………………………….46

2-11) دیوارنگاری در دوره قاجار …………………………………………………………………………………………………47

2-12) موقعیت طبیعی شیراز …………………………………………………………………………..48

2-13) تاریخچه مختصر شیراز ……………………………………………………………………53

2-14) محلات شیراز در عهد قاجار …………………………………………………….54

فصل سوم) یافته­های پژوهش

3-1) خانه عطروش …………………………………………………………………………………………56

3-2) نماهای مختلف خانه عطروش ……………………………………………………………..57

3-3) موقعیت مکانی ……………………………………………………………………………………58

3-4) ساختمان اصلی شمالی خانه عطروش ……………………………………………………59

3-5) بررسی آثار هنری قسمتهای مختلف بنا (کاشیکاری حیاط) ………………………………………………….61

3-6) حوض­خانه ……………………………………………………………………………………………97

3-7) ساختمان شمالی ………………………………………………………………………………..129

3-8) بررسی تحلیلی داده های پژوهش ……………………………………………134

فصل چهارم) نتیجه­پژوهش

نتیجه ­گیری ……………………………………………………………………………………135

فهرست منابع

منابع ………………………………………………………………………….139

مقدمه

     شهر شیراز یکی از کانون­های اصلی هنر نقاشی ایران در دوران زند و قاجار بود که با مطالعه آثار باقی­مانده از آن دوران می­توان به شکل کامل­تری از شناخت نقاشی ایرانی در آن دوران رسید. در میان آثار نقاشی باقی­مانده از این دوران می­توان به خانه­های تاریخی متعددی اشاره کرد که هر یک به فراخور خود ویژگی­های سبک­شناختی و زیبایی­شناختی نقاشی دوران زند و قاجار را بازتاب می­دهند. یکی از این خانه­ها، معروف به خانه عطروش است.

خانه قدیمی آقای حاج محمود عطروش معروف به منزل حاج میرزا محمدعلی فیروز­آبادی از جالب­ترین و زیباترین خانه­های قدیمی دوره قاجاریه از نظر کاشیکاری و نقاشی محسوب می­گردد. محل آن در بازار حاجی انتهای کوچه زنجیرخانه قرار­دارد که نمونه­های نفیسی از کاشیکاری مربوط به دوره قاجاریه در خانه عطروش نصب گردیده و از بهترین نمونه کاشیکاری هفت رنگ دوره قاجاریه محسوب می­گردد.خانه عطروش از نظر شکل و فرم کاشیکاری جالب و منحصر به فرد محسوب می­ شود، منزل مذکور از نظر نقاشی و رنگ و روغن بر روی چوب، گچ، تابلوهای کاشیکاری، آجرکاری باید از نمونه­های جالب هنری دوره قاجاریه محسوب داشت. ساختمان شمالی شامل یک تالار اصلی در وسط و دو­گوشواره در طرفین آن در طبقه فوقانی و یک حوض­خانه و دو­گوشواره در­طرفین آن در طبقه زیر می­گردد که آنها را مورد بررسی قرار خواهیم داد.

در این پایان نامه به کلیات پژوهش،مطالبی درباره دوره قاجار،شیراز در زمان قاجار، بررسی آثار هنری قسمتهای مختلف بنا شامل کاشیکاری دیوارهای حیاط و تابلوهای نقاشی و در انتها به نتیجه پژوهش و اینکه تصاویر خانه مذکور با چه مضامینی کار شده است و اینکه گونه­ های مختلف انسانی،حیوانی و گیاهی در چه جایگاهی قرار­دارند پرداخته می­ شود.

1-1) بیان مسئله

     در دوره قاجار ایران شدیداً تحت تاثیر پیشرفت­های صنعتی و دیگر جاذبه­های اروپایی قرار­گرفت و از ورود افکار و محصولات آنها استقبال شد.این روند بر هنر ایران کم­کم تأثیر گذاشت، اما بعضی از سنتهای پایدار بویژه در نقاشی به­جا ماند. مکتب نقاشی قاجار از دوره زند شروع شد و تا دوره قاجار و کمی پس از آن امتداد یافت. این شیوه به عنوان سبکی منسجم و مکتبی متشکل در نقاشی ایران از­جایگاه ویژه­ای برخوردار است که همه ویژگی­های موضوعی و کاربردی یک مکتب نقاشی را دارد. این شیوه بیشتر از تلفیق ویژگی­های هنر نقاشی سنتی ایرانی با عناصر و شیوه ­های نقاشی اروپایی شکل گرفت. هر­چند آثاری نزدیک به این شیوه از دوره صفوی در ایران تا­حدی مرسوم بود و فرنگی­سازی نامیده می­شد، اما ابتدا در دوره زند و در ادامه آن در دوره قاجار شکل مشخص خود را یافت.

خانه آقای حاج محمود عطروش معروف به منزل محمد­علی فیروزآبادی از زیباترین خانه­های قدیمی دوره قاجاریه در شهر شیراز می­باشد.در ورودی آن در دالان قرار­دارد و به مغرب باز می­ شود.این خانه قدیمی شامل یک رشته ساختمان در سمت شمال و یک رشته ساختمان در سمت مغرب می­باشد. دیوار جنوبی و شرقی و نمای ساختمان شمالی کاشیکاری است و تابلوهای نفیس کاشیکاری مربوط به دوره قاجاریه در دیوار جنوبی و شرقی و حوض­خانه آن نصب گردیده که از بهترین نمونه کاشیکاری هفت رنگ دوره قاجاریه محسوب می­گردد.

ساختمان شمالی دو­طبقه است و در­گوشه شمال شرقی آن ده پله سنگی یکپارچه نصب شده که حیاط را به ساختمان مربوط می­سازد،در­گوشه شمال غربی نیز راهرویی تعبیه شده که به وسیله پلکان به کفشکن غربی ساختمان مربوط می­ شود.در زیر ساختمان شمالی حوض­خانه­ای تعبیه و در­طرفین حوض­خانه دو­گوشواره دیده می­ شود. حوض­خانه کاشیکاری است و کاشیکاری آن نوع مخصوصی است که به کاشی خاتم­سازی معروف است.ازاره گوشه­های طرفین حوض­خانه نیز کاشیکاری زیبای خاصی را دارد،ازاره سنگی بنا در سمت شمال و مغرب با ارتفاع 5/2 متر از قطعات سنگ یکپارچه تهیه و نصب گردیده است.

خانه عطروش از­نظر شکل و فرم کاشیکاری جالب و منحصر به فردی محسوب می­ شود، منزل مذکور از نظر نقاشی و رنگ و روغن بر روی چوب، گچ، تابلوهای کاشیکاری، آجرکاری باید از نمونه­های جالب هنری دوره قاجاریه محسوب داشت. ساختمان شمالی شامل یک تالار اصلی در وسط و دو­گوشواره در طرفین آن در طبقه فوقانی و یک حوض­خانه و دو­گوشواره در طرفین آن در طبقه زیر می­گردد که آنها را مورد بررسی قرار خواهیم داد.

در این پایان نامه با توجه به مبانی زیبایی شناختی هنر قاجار به بررسی آثار هنری قسمتهای مختلف بنا شامل کاشیکاری دیوارهای حیاط و تابلوهای نقاشی پرداخته می­ شود.

1-2) پیشینه پژوهش

پایان نامه­ای در مورد خانه عطروش کار­نشده است ولیکن چون مربوط به دوره قاجار می­باشد درباره قاجار مطالبی موجود می­باشد، مثلا در زمینه نقد زیبایی­شناسی دوره قاجار توسط بهنام جلالی جعفری و درباره تاریخ و تمدن فرهنگ ایران احمد تاج بخش و یا سید­محسن جوادی درباره هنر دوره قاجار و همچنین شاهرخ مسکوب درباره هنر­نقاشی­ایران مطالبی را به ثبت رسانده­اند. همچنین یعقوب آژند بر­روی نقاشان قاجار کار­کرده است.جیان روبرتو اسکارچیا درباره هنر زند و قاجار،شیلا کن­بای درباره نقاشی ایران کتاب دارند ولی درباره خانه عطروش هیچ نوشته مکتوبی در­دسترس نمی ­باشد.

1-3)پرسش­های پژوهش

1-با توجه به شرایط اجتماعی و فرهنگی خانه عطروش در زمان قاجار، نقاشی­های آن از چه ساختار و ماهیت فرهنگی و زیبایی شناختی برخوردارند؟

2-عناصر­تصویری نظیر نقش انسان در­نقاشی­های خانه عطروش به چه شکل است وچه­جایگاهی دارند؟

1-4) فرضیه

1- آثار تصویری خانه عطروش بنا به ماهیت و کارکرد فرهنگی و اجتماعی خود در­انواع متعدد با­ مضامین مختلفی کار­شده ­اند که همه آنها از نوعی ساختار زیبایی­شناختی مشابه و در­عین­حال هر­کدام از­آنها مطابق با­هدفی که دنبال می­ کنند از ویژگی­های خاص سبک­شناختی مختص به خود برخوردارند.

2- در نقاشی­های خانه عطروش گونه­ های متعدد انسانی،گیاهی­و حیوانی دیده می­ شود که در این میان انسان ازجایگاه برجسته­ای برخوردار ­است به ­ویژه تصویر­زن جایگاه خاصی را در­نقاشی ­ها  به ­خود اختصاص می­دهد.

1-5) اهداف تحقیق