عنوان                                                                                                                         صفحه

چکیده……………………………………………………………………………………………………………………………….

فصل اول:کلیات تحقیق

1-1مقدمه………………………………………………………………………………………………………………………..2

1-2بیان مسأله………………………………………………………………………………………………………………….4

1-3پرسش های تحقیق……………………………………………………………………………………………………..6

1-4اهمیت وضرورت تحقیق……………………………………………………………………………………………..6

1-5پیشینه ی تحقیق………………………………………………………………………………………………………….7

1-5-1نقدوبررسی پیشینه ی تحقیق…………………………………………………………………………………….8

1-6اهداف تحقیق…………………………………………………………………………………………………………….9

1-7فرضیه های تحقیق………………………………………………………………………………………………………9

1-8تعاریف واژگان کلیدی…………………………………………………………………………………………………9

1-9روش تحقیق…………………………………………………………………………………………………………….10

1-10حدودوقلمروتحقیق…………………………………………………………………………………………………10

فصل دوم:مبانی نظری تحقیق

2-1مقدمه………………………………………………………………………………………………………………………12

2-2تعریف لغوی تقابل……………………………………………………………………………………………………12

2-2-1انواع تقابل……………………………………………………………………………………………………………13

2-3مفهوم عناصراربعه……………………………………………………………………………………………………..13

2-3-1منشاپیدایش عناصراربعه………………………………………………………………………………………..14

2-3-2عناصراربعه در دوره های پیشین……………………………………………………………………………..15

2-3-3عناصراربعه در اسلام……………………………………………………………………………………………..16

2-4تعریف لغوی آب………………………………………………………………………………………………………16

2-4-1تاریخچه خلقت وتقدس آب………………………………………………………………………………….17

2-4-2آب درعلوم تجربی………………………………………………………………………………………………..17

الف

 

2-4-3نظریات جدیدعلمی درباره ی آب…………………………………………………………………………..17

2-4-4جایگاه آب درهنر………………………………………………………………………………………………….18

2-5تعریف لغوی آتش…………………………………………………………………………………………………….19

2-5-1ریشه ی لغت آتش درمتون کهن……………………………………………………………………………..19

2-5-2انواع آتش……………………………………………………………………………………………………………19

2-6تعریف لغوی نور………………………………………………………………………………………………………19

2-6-1نوردرزندگی…………………………………………………………………………………………………………20

2-6-2نمادنوردرعرفان…………………………………………………………………………………………………….20

2-6-3نوردرعلوم تجربی…………………………………………………………………………………………………21

2-6-4دیدگاه دانشمندان درباره نور…………………………………………………………………………………..21

2-6-5نوردرفلسفه………………………………………………………………………………………………………….22

2-6-6نوردرهنر……………………………………………………………………………………………………………..23

2-6-7نوردرقرآن……………………………………………………………………………………………………………23

2-7تعریف لغوی ظلمت………………………………………………………………………………………………….24

2-7-1مفهوم ظلمت درادیان کهن……………………………………………………………………………………..24

2-7-2ظلمت درفلسفه…………………………………………………………………………………………………….24

2-7-3معنای ظلمت درمنظرقرآن………………………………………………………………………………………25

2-8شعرمعاصر……………………………………………………………………………………………………………….25

2-8-1تعریف لغوی شعر…………………………………………………………………………………………………56

2-8-2مفهوم اصطلاحی شعرمعاصر…………………………………………………………………………………..26

2-8-3انواع شعرنو………………………………………………………………………………………………………….27

فصل سوم:شرح احوال شاعران معاصرمورد تحقیق

3-1مقدمه………………………………………………………………………………………………………………………31

3-2نیمایوشیج پدرشعرنو…………………………………………………………………………………………………31

3-2-1سبک نیما…………………………………………………………………………………………………………….32

3-2-2آثارنیما………………………………………………………………………………………………………………..33

3-3 احمدشاملو……………………………………………………………………………………………………………..36

3-3-1سبک شاملو………………………………………………………………………………………………………….39  ب

3-3-2آثارشاملو……………………………………………………………………………………………………………..40

3-3-3سایرآثاروفعالیت‌ها………………………………………………………………………………………………..44

3-3-4جوایز………………………………………………………………………………………………………………….44

3-4سهراب سپهری…………………………………………………………………………………………………………46

 

3-4-1سبک سهراب……………………………………………………………………………………………………….47

3-4-2آثارسهراب…………………………………………………………………………………………………………..48

3-5 فروغ فرخ زاد………………………………………………………………………………………………………….51

3-5-1سبک سروده های فروغ…………………………………………………………………………………………52

3-5-2آثارفروغ……………………………………………………………………………………………………………..53

3-5-3سایرفعالیت ها………………………………………………………………………………………………………53

فصل چهارم: تقابل آب وآتش ونوروظلمت درشعرنو با تکیه برنیما ،سهراب،فروغ،شاملو

4-1مقدمه……………………………………………………………………………………………………………………..56

4-2تقابل آب وآتش دراشعارنیما، شاملو،سهراب،فروغ…………………………………………………………56

4-2-1تقابل آب وآتش دراشعارنیما…………………………………………………………………………………..58

4-2-2اشعارنو……………………………………………………………………………………………………………….58

4-2-3اشعارکلاسیک………………………………………………………………………………………………………59

4-2-4تحلیل تقابل آب وآتش دراشعارنیما…………………………………………………………………………62

4-3 تقابل آب وآتش دراشعارشاملو………………………………………………………………………………….65

4-3-1تحلیل تقابل آب وآتش دراشعارشاملو……………………………………………………………………..68

4-4تقابل آب وآتش دراشعارسهراب…………………………………………………………………………………69

4-3-1تحلیل تقابل آب وآتش دراشعارسهراب……………………………………………………………………70

4-5تقابل آب وآتش دراشعارفروغ…………………………………………………………………………………….73

4-5-1تحلیل تقابل آب وآتش دراشعارفروغ………………………………………………………………………75

4-6تقابل نوروظلمت دراشعارنیما،فروغ،سهراب ،شاملو……………………………………………………….77

4-6-1تقابل نوروظلمت دراشعارنیما…………………………………………………………………………………77

4-6-2تحلیل تقابل نوروظلمت دراشعارنیما……………………………………………………………………….80

4- 7 تقابل نوروظلمت دراشعارشاملو………………………………………………………………………………..81

4-7-1تحلیل تقابل نوروظلمت دراشعارشاملو…………………………………………………………………….84

ج

4-8 تقابل نوروظلمت دراشعارسهراب………………………………………………………………………………87

4-8-1تحلیل تقابل نوروظلمت دراشعارسهراب………………………………………………………………….90

4-9تقابل نوروظلمت دراشعارفروغ…………………………………………………………………………………..93

4-9-1تحلیل تقابل نوروظلمت دراشعارفروغ……………………………………………………………………..97

فصل پنجم:نتیجه گیری وارائه ی پیشنهاد

5-1نتیجه گیری……………………………………………………………………………………………………………101

5-3ارائه ی پیشنهاد……………………………………………………………………………………………………….104

پیوست ها

فهرست جداول

جدول شماره(1-5)تحقیقات انجام شده مرتبط باموضوع محوری……………………………………………8

جدول شماره(5-1)فراوانی کاربردچهارواژه بامحوریت تقابل دراشعارنیما…………………………….106

جدول شماره(5-2)فراوانی کاربردچهارواژه بامحوریت تقابل دراشعارسهراب……………………….107

جدول شماره(5-3)فراوانی کاربردچهارواژه بامحوریت تقابل دراشعارفروغ…………………………..108

جدول شماره(5-4)فراوانی کاربردچهار واژه بامحوریت تقابل دراشعارشاملو………………………..109

جدول شماره(5-5)فراوانی چهارعنصردرآثارچهارشاعر………………………………………………………110

فهرست نمودار ها

نمودارشماره(5-1)فراوانی چهارواژه بامحوریت تقابل دراشعارنیما………………………………………106

نمودارشماره(5-2)فراوانی چهارواژه بامحوریت تقابل دراشعارسهراب…………………………………107

نمودارشماره(5-3)فراوانی چهارواژه بامحوریت تقابل دراشعارفروغ…………………………………….108

نمودارشماره(5-4)فراوانی چهارواژه بامحوریت تقابل دراشعارشاملو……………………………………109

نمودارشماره(5-5)مقایسه ای چهارعنصردرآثارچهارشاعر…………………………………………………..110

فهرست منابع ومآخذ……………………………………………………………………………………………………..111

چکیده

 

در آثار بسیاری از شعرا  ، عناصری چون «آب وآتش» و«نور وظلمت» ، نسبت به سایر پدیده ها کاربرد گسترده تری دارند. در فرهنگ عامه و علوم مختلف نیز، « آب و آتش »دو عنصری هستند که هرگز در کنار هم نمی توانند وجود داشته باشند و وجود یکی قطعاً علت نابودی دیگری خواهد بود. بنابراین دو چیز متضاد، دو فراهم نیامدنی و یا دو امری را که در کنار هم ناممکن باشند «آب وآتش» نام  می نهند . همچنین ، «نور» اصل هر خوبی وصلاح هرچیز و«ظلمت و تاریکی» ضد آن است.در ادبیات کلاسیک این عناصر همواره درتقابل وتضاد با یکدیگر قرار داشته اند . باتوجه به رویکرد نوگرایی وساختار شکنانه ی شعرنو ، امکان بروز چهارچوب گریزی در روابط وتقابل میان این عناصر ، مطرح می شود. هدف از این تحقیق ، بررسی میزان وجود مفهوم تقابل میان این عناصر وهمسویی بین آنها در اشعار چهار شاعر نو سرا« نیما، فروغ، سهراب و شاملو» ومقایسه ی نحوه ی کاربرد این پدیده ها در نمونه هایی از اشعار شاعران مذکور است.نتایج این تحقیق نشان می دهد گرچه در آثار این شعرا،روابط متقابل میان این عناصر،اغلب به صورت متعارف ،ضدیت وتنافر را نشان می دهند، گاه جای خود را به توافق داده وهمسو وموافق می گردند .در سروده های این شعرا ، تعابیر نمادین ، روابط میان این پدیده هارا نیز دستخوش تغییر کرده و نوعی تعامل را شکل می دهد.

 

 

کلید واژه ها : تقابل، عناصر اربعه، آب، آتش، نور، ظلمت،شعر معاصر

فصل اول (کلیات تحقیق)

1-1 مقدمه

          زبان به عنوان ابزار اولیه ی بیان، به عوامل گوناگون موجود درجامعه وابسته است. هر یک ازگروه‌های اجتماعی، کارکرد خاصی از زبان رابرای برقراری ارتباط و بیان دیدگاه های خود به كار می‌گیرند و به اصطلاح زبان ویژه‌ی خود را دارند. شعر به عنوان ابزاری ارزشمند می تواند رویدادهای اجتماعی حاکم بر یک جامعه را به تصویر بکشد. از دیر باز پیوند عمیق آثار ادبی به ویژه شعر با فرهنگ مردم ، به عنوان مؤثرترین وسیله ی بیان خواست ها واعتقادات یک ملت مطرح بوده است.تاریخچه ی قوی و پیشینه ی محکم شعر در ادبیات فارسی ،این نقش را در جامعه ی ایرانی ، پررنگ ترمی کند. ادبا و شاعران برجسته ی فارسی زبان ،به دلیل بهره گیری از عناصرزیبایی شناختی و آرایه های بدیعی، جایگاه ویژه ای در جهان علم وادب دارند. استفاده از عنصرتخیل، به عنوان مهم ترین ابزاردرشکل گیری ساختمان شعر ، قدرت نفوذ شعر فارسی را دو چندان می کند.

        با ظهور سبک نیما یی در عرصه ی شعر فارسی ،زمینه ی حضورقوی تر سمبولیسم نیز درسرایش فارسی فراهم شد. با تولد این سبک ، استفاده از نمادها به سرعت در آثار شاعران گسترش پیدا کرد . زبان شعر بعد از پدید آمدن این سبک به زبان طبیعی نزدیک تر شد. اتفاقی که درسیر تطور وحیات شعر فارسی، نقطه ی عطف به شمار می رود. این گرایش درادبیات اروپایی ریشه داشت.«تا آنجاکه یکی ازخاستگاه ها وسرچشمه های مهم جریان شعری سمبولیسم اجتماعی فارسی ، مکتب سمبولیسم اروپایی قلمداد شده است.»(شمیسا ،1380 :29)

        زبان شعر نو نمادگرا وسمبولیک و دارای نوعی ابهام ونهفتگی است. خواننده با کشف این پنهانی ها ضمن کسب لذت ، با تعابیر متفاوت پدیده ها در زبان شعری آشنا  می شود. در سبک جدید سرایش شعرفارسی، کاربرد تشبیهات و بهره گیری از تخیل گسترده ترشد. «تصرف ذهنی شاعر در مفهوم طبیعت وانسان و کوشش ذهنی او برای برقراری نسبت میان انسان وطبیعت، خیال یا تصویر نامیده می شود.در تمام ادوار و درهمه ی زبان ها ، عنصر معنوی شعر ، همین خیال وشیوه ی تصرف ذهن شاعردرنشان دادن واقعیات مادی ومعنوی بوده است .درحقیقت زمینه وساختاراصلی شعر را ،صور گوناگون ، متنوع و بی کرانه ی این نوع تصرفات ذهنی تشکیل می دهد.»( شفیعی کدکنی،1370: 2) 

 

       شاعران این سبک ،توجه ویژه ای به طبیعت و بهره گیری از پدیده های آن در سروده های خود پیدا کردند. حضور پررنگ تر عناصر طبیعت درشعر نو و نگاه ساختارشکنانه ی نیما به آن ، موجب نگرش متفاوت پیروان او در کاربرد این عناصرگردید.

     نیما با ایجاد سبکی نوین در سرودن شعر،تحولی عظیم در شعر فارسی ایجاد کرد .این طرح ازنظر محتوایی تفاوت زیادی با شعر کلاسیک دارد. توجه به واقعیت های ملموس و پدیده های طبیعی در کنار نگرش عاطفی و شاعرانه به آنها از ویژگی های این سبک سرایش است.شعر نو از زبان رسمی شعر کلاسیک فاصله دارد.آثاری که به شیوه ی نیمایی سروده می شود ، رنگین، نمادگرا و عنصر محور است.به این معنی که حضور رنگ ها ازجمله سیاهی وسپیدی وعناصر طبیعت، از شاخصه های اصلی اشعار این سبک به شمار می رود. توجه به ویژگی های فیزیکی عناصر و تقابل آنها در شعر نو بسیار بارز وچشمگیر است. بهره گیری شاعران نو پرداز از نمادها در سروده های خود، نگاه خاص به روابط حاکم میان آنها و بینش ساختارشکنانه ی آنان، موجب پدید آمدن آثاری گردیده است که درک تفکر درونی حاکم بر آن را برای خواننده دشوارمی سازد. عناصر«آب» و«آتش »و«نور» و«ظلمت» ، پدیده هایی هستند که در نگاه نمادگرایانه ی شعرنو ، جایگاه پررنگ تری دارند. بهره گیری از این عناصر باتوجه به ویژگی ها ی آن ها در سرایش شعر، مرسوم ومتداول است. با هردید ونگاهی که از این عناصر در یک اثر استفاده شود، تضاد میان آنها نیز مورد عنایت وتوجه سراینده خواهد بود. اما مراد از ساختار شکنی در به کارگیری این عناصر، توافق وهمسویی آنها بایکدیگر است.

      درسروده های سبک نیمایی، حضور مناظر طبیعی صرفاً جنبه ی توصیفی ندارند، بلکه میان احساسات درونی شاعر و تأثیراتی که پدیده های طبیعی بر او می‌گذارد، رابطه‌ای متقابل و درونی وجود دارد.تعبیر شاعر از پدیده های طبیعی بازخورد احساسات درونی وی از ویژگی های ذاتی این عناصر است. «ویژگی بارز نماد، ابهام ، عدم صراحت ، غیر مشروح وغیر مستقیم بودن آن است ، به این معنا که درزبان سمبلیک ، مراد ومقصود ،ظاهر وصورت کلام نیست بلکه مفهومی است ورای ظاهر و فراتر وعمیق تر از آن.» ( شریفیان،1384 :2 )

      در آثار شعرای نوپرداز ، اثرات متقابل میان احساسات شخصی شاعر و عوامل طبیعت ، به شکل معناداری مشهود است. نیما ، شاملو ، سهراب وفروغ از جمله شاعران نوسرایی هستند که در نمادگرایی و بهره گیری از عناصر طبیعت به ویژه «آب»،«آتش»،«نور »و«ظلمت» ، هنرمندانه دست به سرودن شعر زده اند.«نماد دریک اثر ادبی، تمثیلی است برای چیزی وصف ناشدنی، چیزی که از آن به صراحت سخن نرفته باشد.»(گرین،1367 :149)

 درمیان سروده های این شاعران ،شعرهای طبیعت بسیاری با مضمون شب وجود دارد که در کنار جدال استعاری «صبح با شب» یا «نور با ظلمت» ،چهره ای رمزواره ومتفاوت از ارتباط میان این عناصر نشان داده شده است.این تفاوت ودوگانگی تعبیر، درباره ی« آب وآتش » نیز قابل طرح است. «آتش» دارای ویژگی سوزندگی و ویرانگری است و«آب» با ماهیت حیات بخشی وجاودانگی در مقابل آن قرار دارد. تخیل وسیع و تعبیرشاعرانه، دست مایه ی شعرای سبک نیمایی شده است تا بین جدال وتوافق میان «آب وآتش» ، گاه جدال وتناقض وگاه توافق وهمسویی را نشانه روند. آن چه که نگارنده را به بررسی تعابیر این پدیده ها درآثار این شاعران وتحلیل روابط متقابل میان آنها بر انگیخته است،نگاه متفاوت این  شاعران نامی به حضور عناصر در آثارشان است.

1-2 بیان مسأله

       آن چه یک اثر ادبی به ویژه شعررا از سایرآثارمکتوب، متمایز می سازد بهره گیری از عنصرخیال و برخورداری ازقوای تخیل است.شعرفضای متفاوتی ازذهنیات وتصورات شاعر را به نمایش می گذارد. تصوراتی که ماحصل تصرف ذهنی شاعر درمفاهیم پیرامون اوست. 

       شاعر در این تصرفات برای بیان واقعیات درونی ، واقعیات زندگی وتخیلات ذهنی خود از رمزهایی بهره می جوید که نماد یاسمبل (symbol) نامیده می شود.نماد یا سمبل درحقیقت نمایه ای است که علاوه بر معنی قراردادی و آشکار خود، دارای معنای دیگر وگاه متناقض باشد .این که شاعر بتواند مفهوم مهربانی وبخشندگی را با نمادی چون خورشید ویا استواری وصلابت را با نماد کوه به نمایش بگذارد، این که عشق را سرخ و فراق را زرد رنگ آمیزی کند، برتوانایی او برای جلب عواطف وبرانگیختن احساسات مخاطب می افزاید. استفاده از تعابیر متفاوت برای بیان رویدادها وحقایق پیرامون از مهمترین ویژگی های شعر فارسی است.

     نمادگرایی واستفاده از سمبل ها نه تنها در شعر کلاسیک به خصوص ادبیات صوفیه رواج داشت، بلکه با تولد شیوه ی نوین شعر فارسی و باوجود بروز تغییرات اساسی در شیوه ی سرودن شعر فارسی، تقویت گردید .نخستین بارقه ی تغییر در سبک سرایش فارسی ، در شعر نیما یوشیج بروزکرد. گرایش شدید نیما به سمبولیسم یا نمادگرایی که تحت تأثیر سمبولیست های اروپایی ایجاد شده بود موجب ایجاد تغییر در سرودن شعر وخلق سبکی نوین توسط اوشد.از مهمترین ویژگی های این تغییر، رها شدن از برخی قیود موجود در شعر کلاسیک و ایجاد تحول درآن بود .این تحول در دو قالب فرم و محتوای شعر کلاسیک فارسی به وجودآمد.

      ابتکار نیما صرفاًدر محدوده ی خروج از وزن وقافیه ی سنتی وایجاد قالب جدیدی از شعر که مبتنی بر عدم تساوی طولی مصرع هاست خلاصه نمی شود، بلکه در جهان بینی ونگرش اونیز حضور دارد. شعر نو، نه تنهابه لحاظ محتوا و جریان‌های ادبی حاکم بر آن با شعر کلاسیک فارسی متفاوت است ، بلکه از نظر فرم و تکنیک نیز ممکن است همانند شعر کلاسیک، موزون ویا غیرموزون بوده و یا وزن آن عروضی کامل یا ناقص باشد. استفاده ی آزاد از قافیه در شعر نو از معروف ترین ویژگی های این سبک شعر فارسی است.ازنگاه شاعران این سبک شعروموسیقی یکسان است.بنابراین شاخصه ی موسیقی شعر، آهنگ درونی آن است.

      بعداز نیما یوشیج، فروغ فرخزاد ، احمد شاملو، مهدی اخوان ثالث و سهراب سپهری از پیشگامان شعر هستند.دراین میان نمونه‌های برجسته و اوج شعر نوی فارسی را می توان در آثار فروغ و شاملو یافت.آن چه که در شعر به سبک نو به وضوح دیده می شود، چهارچوب گریزی است.شعرنو ساختارشکن است و با توجه به این ویژگی که به خصوص دربه کارگیری وزن وقافیه دیده می شود، به نظر می رسد بسیاری از مفاهیم که در ذات خود در تقابل وتضاد با یکدیگر هستند نیز می توانند در اشعار این شاعران دیگرگونه و با نگاهی ساختارشکنانه به کارگرفته شوند. عناصری همچون «آب وآتش» و«نور وظلمت»، به دلیل اهمیتی که در جهان هستی وزندگی انسانها داشته اند، همواره در آثار ادبی مورد توجه       بوده اند .

      اصطلاحات«نور،ظلمت،آب،آتش» از دیر باز در ادبیات به ویژه در اشعار شاعران کهن در چهارچوب ویژگی های ذاتی خود به کار گرفته شده اند. چنانکه در بیت زیر:

شتابیدی  و جنگ را ساختی       /        به کردارآتش همی تاختی( فردوسی ، بیت1793)

 فردوسی به ویژگی  سوزندگی و ویرانگری آتش اشاره دارد و یا در بیت:

از هلیله قبض شد اطلاق رفت    /      آب آتش را مدد شد همچو نفت (مولانا ، بیت54)

    مولانا سیالی آب و چگالی آن را مددی برای ویرانگری وشعله ور شدن آتش می داند.

  اما سهراب در قطعه ی زیر از تاریکی که مظهر نا امیدی،شک وتنهایی است، امید را         می سراید :