عنوان

 

صفحه  

 

چكیده ………………………………………………………………………………………………………..

 

 

1 فصل اول : كلیات تحقیق ………………………………………………………………………………

2 1-1 مقدمه……………………………………………………………………………………………………

 

1-2 بیان مسأله……………………………………………………………………………………………..

1-3 اهداف تحقیق ……………………………………………………………………………………….

1-3-1 هدف کلی…………………………………………………………………………………………

1-3-2 اهداف جزئی……………………………………………………………………………………..

1-4 ضرورت تحقیق …………………………………………………………………………………….

1-5 پرسش های تحقیق………………………………………………………………………………….

1-6 فرضیات تحقیق………………………………………………………………………………………

1-7 روش تحقیق………………………………………………………………………………………….

1-8 پیشینه تحقیق…………………………………………………………………………………………

3

 

4

6

6

6

6

6

7

7

7 فصل دوم: بنیاد نظری ، هرمنوتیک و اندیشه های شلایرماخر ………………………………

8 2-1  شلایر ماخر…………………………………………………………………………………………..

 

2-1-1  زندگینامه شلایرماخر………………………………………………………………………….

2-1-2  معرفی آثار شلایرماخر………………………………………………………………………..

2-1-3  آراء و اندیشه های شلایرماخر……………………………………………………………..

2-2 هرمنوتیک……………………………………………………………………………………………..

2-2-1 تعریف لغوی هرمنوتیک ……………………………………………………………………..

2-2-2 مفهوم هرمنوتیک………………………………………………………………………………..

2-2-3 طبقه بندی هرمنوتیک…………………………………………………………………………..

2-2-3-1 هرمنوتیک از دیدگاه کاربرد آن…………………………………………………………

2-2-3-2 هرمنوتیک از دیدگاه دوره تاریخی…………………………………………………….

2-2-3-2-1 هرمنوتیک کلاسیک ……………………………………………………………………

2-2-3-2-2 هرمنوتیک مدرن یا فلسفی……………………………………………………………

2-2-3-2-3 هرمنوتیک پسامدرن…………………………………………………………………….

2-2-4 هرمنوتیک شلایر ماخر…………………………………………………………………………

2-2-5 نظریات هرمنوتیکی شلایرماخر……………………………………………………………..

2-2-5-1 عمومیت سوء فهم…………………………………………………………………………..

2-2-5-2 زبان و هرمنوتیک……………………………………………………………………………

2-2-5-3  قواعد هرمنوتیکی…………………………………………………………………………..

2-2-5-4 دیالکتیک فهم…………………………………………………………………………………

2-2-5-5 چرخه هرمنوتیکی……………………………………………………………………………

2-2-6 میراث هایدگر…………………………………………………………………………………….

2-2-7 نقد هایدگر………………………………………………………………………………………..

2-2-8 هرمنوتیک گادامر………………………………………………………………………………..

2-2-9 هرمنوتیک نسبی گرای گادامر……………………………………………………………….

2-2-10 نقد گادامر……………………………………………………………………………………….

2-3  تاویل …………………………………………………………………………………………………

2-3-1 معنای اصطلاحی و لغوی تأویل…………………………………………………………….

2-3-2  پیشینه تاویل ……………………………………………………………………………………

2-3-3  شرایط تأویل…………………………………………………………………………………….

2-3-4 انواع تأویل ………………………………………………………………………………………

9

 

9

10

10

12

12

12

13

13

15

15

16

17

18

20

20

 

 

21

23

23

24

26

27

27

30

31

32

32

33

35

36 فصل سوم: حافظ و دیوان ……………………………………………………………………………..

37 3-1  حافظ………………………………………………………………………………………………….

 

3-1-1  نیاكان حافظ ……………………………………………………………………………………

3-1-2  زندگینامه حافظ…………………………………………………………………………………

3-1-2-1  نوجوانی و جوانی حافظ ………………………………………………………………..

3-1-2-2  فراگیری دانش حافظ…………………………………………………………………….. 

3-1-2-3  عصر تولد حافظ ………………………………………………………………………….

3-1-3  دانش و هنر حافظ ……………………………………………………………………………

3-1-3-1 حافظ از مدرسه تا درسگاه ……………………………………………………………..

3-1-3-2 حفظ قرآن حافظ …………………………………………………………………………..

3-1-4 وضع عمومی شعر در عصر حافظ ……………………………………………………….

3-1-5  درباره عرفان و مقام عرفانی حافظ ………………………………………………………

3-1-6  ویژگی های شعر حافظ………………………………………………………………………

3-1-6-1  رمز پردازی و حضور سمبولیسم غنی در شعر حافظ……………………………

3-1-6-2  عشق انسانی حافظ………………………………………………………………………..

3-1-6-3  طنز …………………………………………………………………………………………….

3-1-6-2  ایهام و ابهام ………………………………………………………………………………..

3-1-6-3  جهان بینی حافظ ………………………………………………………………………….

3-1-6-4  راز موفقیت حافظ………………………………………………………………………….

3-1-7  تاویل پذیری شعر حافظ……………………………………………………………………..

38

 

38

38

39

44

44

45

45

46

46

47

49

49

50

51

51

52

54

54 فصل چهارم: تطبیق اندیشه های حافظ و شلایرماخر ………………………………………….

4-1 تأویل از دیدگاه حافظ…………………………………………………………………………….

4-2 دلایل و شواهد انطباق اشعار و ابیات حافظ بر قرآن مجید ……………………………

4-3 تاثیر قرآن در اشعار حافظ………………………………………………………………………..

4-3-1 ترجمه الآیات بالابیات…………………………………………………………………………

4-3-2  تضمین شعری آیات…………………………………………………………………………..

4-3-3  استفاده از تلمیحات قرآنی…………………………………………………………………..

4-4 انطباق شعر حافظ بر آیات قرآن………………………………………………………………..

4-5 چگونگی اقتباس حافظ از قرآن………………………………………………………………..

4-5-1 اقتباس مستقیم……………………………………………………………………………………

4-5-2 اقتباس غیر مستقیم………………………………………………………………………………

4-6 تداعی معانی………………………………………………………………………………………….

4-7 اندیشه ها و افكار قرآنی حافظ…………………………………………………………………

56

 

57

58

59

59

62

62

62

64

64

66

67

 

67 فصل پنجم: نتیجه گیری و پیشنهاد ………………………………………………………………….

103 5-1 نتیجه گیری……………………………………………………………………………………………

 

104 5-2پیشنهادهای پژوهش………………………………………………………………………………..

 

105 منابع ………………………………………………………………………………………………………….

 

106

 

 

چكیده

هرمنوتیک دانشی است که به فهم یک اثر می پردازد و با نقد فهم روش شناختی می کوشد تا راهی برای فهم بهتر اثر ارائه کند . شلایرماخر ، پدر الهیات مدرن پروتستان ، شکل نوینی از تفسیر شهودی بر پایه تجربیات دینی از عهدین را در غرب پایه گذاری کرد. به دلیل عمق اندیشه ، گستردگی مضامین بلند عرفانی دیوان حافظ و تأثیرپذیری فراوانش از آیات قرآن کریم و با هدف رسیدن وجوه نقاط مشترک این دو اندیشمند مسیحی و مسلمان – در غرب و شرق – به بررسی تطبیقی ابیات دیوان حافظ که قسمت اعظمی از آنها متأثر و مأخوذ از آیات قرآن مجید است با بهره گرفتن از روش تحقیقی- تحلیلی پرداخته ایم . در این پژوهش نشان داده شده بین دیدگاه حافظ و شلایرماخر وجه مشترك وجود دارد چون هردو اندیشمند از طریق استنباط تاویلی (هرمنوتیكی) به كتاب آسمانی ، عهدین و قرآن ،توجه داشته اند و حافظ در اشعارش هم به مباحث عمده هرمنوتیک فلسفی توجه داشته و هم عملاً دست به تأویل زده است ، در نظر شخصی و شهودی او آنچه تأویل می پذیرد متشابهات است و محكمات قرآن تأویل نمی پذیرد و شلایرماخر نیز برای نخستین بار هرمنوتیک غرب را در كتب مقدس وارد ساخته است .

كلید واژگان :  قرآن ، كتاب مقدس ،تأویل ، دیوان حافظ ، شلایرماخر ، هرمنوتیك

-1 مقدمه :

تردیدی نیست که هر نوع دانش و اندوخته‏ی ذهنی شاعر خواه ناخواه در شعرش انعکاس‏ می‏یابد،زیرا در واقع آنچه شخصیت معنوی او را شکل می‏دهد.همان دانشها و تجربه‏ها و آموخته‏هائی است که به مرور زمان و در طول زندگی به دست می‏آورد.این معارف و دانش‏ها، هنگام سرودن شعر،از نو جان گرفته،مجال بروز و ظهور پیدا می كند.شاید بتوان گفت که شعر، علاوه بر بیان عواطف و احساسات،ترجمانی است از : دانش ها و آموخته‏های شاعر،بویژه‏ وقتی که این دانش ها و آموخته‏ها با اعتقادات استوار مذهبی و مسائلی که شاعر آنها را از صمیم قلب پیوند داده باشد ،پذیرفته و بدان ها مؤمن و معتقد گردیده است،که در آن صورت‏ شعر او تصویری روشن از آرا و عقاید مذهبی او نیز خواهد بود.

بخش وسیعی از ادبیات غنی و بارور کهن پارسی از این نوع است و به جرأت می‏توان گفت: اگر کسی از مباحث دینی و اخبار و احادیث مذهبی و تفاسیر قرآن بیگانه باشد،نمی‏تواند از خوان گسترده و پر نعمت ادب فارسی به صورت کامل بهره گیرد و از چشمه ی فیاض آن متمتع شود. زیرا بدون وقوف و آگاهی بر اینگونه مسائل و مباحث،فهم و درک بسیاری از سروده‏ها و اشعار شاعران بزرگ،ناممکن می‏گردد.  این حکم تنها در مورد ادب فارسی مصداق ندارد.بسیاری از آثار شاعران اروپائی نیز تحت تأثیر موضوعات و مسائل مذهبی به وجود آمده است و خواننده این آثار را گریزی نیست، جز آگاهی و وقوف بر مباحث و مسائل مذهبی خاصی که شاعر یا نویسنده،متأثر از آن بوده‏ است.کمدی الهی دانته و بهشت گمشده جان میلتون از این نوع است و خواننده این دو اثر بدون اطلاع کامل به محتویات انجیل بویژه مباحث و مسائلی که در مورد خلقت و معاد،در این‏ کتاب آمده است.نمی‏تواند به مقصود و منظور نویسنده راه یابد.            اما این موضوع در شعر و ادب پارسی نمایان‏تر است.دیوان سخن‏سرایان بزرگ ما چون‏ خاقانی و نظامی و ناصر خسرو و سعدی و نظایر آنان گواه صادقی است بر درستی سخن،زیرا بازتاب آیات قرآنی و اخبار و احادیث نبوی به روشنی در آنها مشهود است.مولوی و حافظ از این جهت چهره ی روشن‏تری دارند.مولوی در سرودن مثنوی معروف خود به شدت،تحت تأثیر اخبار و احادیث مذهبی است و حافظ در بهره‏یابی و اخذ و اقتباس از آیات قرآن،استادی چیره‏ دست است.او با این کتاب مقدس آسمانی انس و الفتی خاص دارد و آنگونه که خود در غزل شماره 94 اشاره کرده‏ آن را با چهارده روایت در حفظ داشته است :

«عشقت رسد به فریاد ار خود بسان حافظ            قرآن ز بر بخوانی با چهارده روایت»

آنچه گرد آمده کوشش و پژوهشی است درباره ی باز نمایی جلوه هایی از قرآن و حدیث در اشعار  دیوان حافظ و مقایسه تطبیقی آن با مفاهیم هرمنوتیكی خصوصاً هرمنوتیک شلایرماخر انتخاب این موضوع بیان کننده ی مهم ترین اصل در زندگی ما یعنی قرآن و احادیث است كه یادگیری آن برای حل مشکلات مسلمانان  بسیار مفید است .

1-2 بیان مسأله :

یکی از دغدغه های پژوهشگران ادبی معاصر ترسیم مدل فكری عارفان و شاعران ادبیات ایران                  است ،  مطالعه در آثار دو اندیشمند بزرگ جهان یعنی حافظ شیرازی(727-792 هـ .ق)و شلایرماخر آلمانی(1768-1834 م) نزدیكی هایی را در روش كارشان نشان داد كه ما را بر این داشت تا به تحقیق در زمینه حاضر بپردازیم و آن قرابتی است كه میان تاویل های حافظ و هرمنوتیک شلایرماخر دیده می شود .

هرمنوتیک دانشی است که به « فرایند فهم یک اثر» می‌پردازد و چگونگی دریافت معنا از پدیده‌های گوناگون هستی اعم از گفتار، رفتار، متون نوشتاری و آثار هنری را بررسی می‌کند. دانش هرمنوتیک با نقد روش‌شناسی، می‌کوشد تا راهی برای «فهم بهتر» پدیده‌ها ارائه کند؛ اگرچه گروهی از نظریه‌پردازان هرمنوتیک، با ایجاد و تبیین «روش» در مسیر فهم مخالفند و «فهمیدن» را یک واقعه می‌دانند که قابل اندازه‌گیری و روش‌مندسازی نیست. به زبان ساده‌تر، دانش هرمنوتیک به دنبال یافتن پاسخی برای این پرسش است که آیا روش و راهکاری وجود دارد تا خوانندگان یک متن و یا بینندگان یک اثر هنری، با به‌کارگیری آن روش، به دریافت معنای ثابت و مشخصی از آن اثر یا متن دست یابند؛ یا این که درک و فهم هر مخاطبی مختص اوست و با دیگری تفاوت دارد. در برابر واژهٔ هرمنوتیک، بیشتر از کلمهٔ «تفسیر» و یا «تأویل» استفاده می‌شود، هرچند که این دو لفظ، ترجمه‌های مناسبی برای واژهٔ هرمنوتیک نیستند.

فریدریش دانیل ارنست شلایرماخر ( 1834- ۱۷۶۸ م ) فیلسوف و متأله پروتستان آلمانی بود. وی را پیشگام هرمنوتیک مدرن می‌دانند. به‌دلیل تأثیر به‌سزای‌ او بر اندیشهٔ متأخر مسیحی، او را پدر الهیات مدرن پروتستان می‌دانند. شلایرماخر به‌همراه هومبولت از بنیان‌گذاران دانشگاه برلین ( ۱۸۰۸-۱۸۱۰م ) بود. او تا پایان عمر در این دانشگاه به تدریس پرداخت.

فردریش شلایرماخر پدر هرمنوتیک، تردیدهایی بس جدی پیرامون عینی بودن متن انجیلی وارد       می کند. اما مسئولیت تکمیل این وظیفه به عهده فردریش نیچه (1900-1844 م ) متفکر اصلی پسامدرنیسم، افتاد و با این نظریه آغاز شد که زبان توان انتقال حقیقت غایی را دارا نیست. او این اندیشه را پیش کشید که هر آنچه برای ما مانده است، صرفاً تفسیر است.

از آثار شلایرماخر می توان « ایمان مسیحی » را نام برد كه به عنوان برداشت جدیدش از مسیحیت محسوب می شود ، همچنین « مذهب » –  شامل سخنرانی هایی خطاب به منكران اندیشمند –  كه در آن می كوشد تا جایی را برای دین درمیان روشنفكران فرهیخته آلمان كه بیشتر آنان از ایمان رسمی روی گردانده بودند ، پیدا كند .

شلایرماخر در تفسیر كتاب مقدس دیدگاهی دارد كه موضوع اصلی ما در این پایان نامه است . او به شكلی از تفسیر شهودی معتقد است كه بر پایه تجربه دیدنی مفسران است . در تفسیر های عرفانی  بویژه تاویل هایی كه حافظ از آیات قرآنی در آثار خود ارائه می دهد مدل شهودی برپایه تجربه دینی دیده می شود .

خواجه شمس‌الدین محمد بن بهاءالدّین حافظ شیرازی (792–727 ه .ق)شاعر بزرگ سده هشتم ه . ق   یکی از سخنوران نامی جهان است. بیش‌تر شعرهای او غزل هستند که به غزلیات حافظ شهرت دارند.او از مهمترین تاثیرگذاران بر شاعران پس از خود شناخته می‌شود . در قرون هجدهم و نوزدهم میلادی اشعار او به زبان‌های اروپایی ترجمه شد و نام او بگونه‌ای به محافل ادبی جهان غرب نیز راه یافت.

دیوان حافظ که مشتمل بر حدود ۵۰۰ غزل، یک قصیده، دو مثنوی، چندین قطعه و تعدادی رباعی است، تا کنون بیش از چهارصد بار به اشکال و شیوه‌های گوناگون، به زبان فارسی و دیگر زبان‌های جهان به‌چاپ رسیده‌است. حافظ چیره‌دست‌ترین غزل سرای زبان فارسی است ، او از آیات قرآن مجید در اشعار خود به طور مکرر استفاده کرده است  :

« ندیـدم خوش تر از شعــر تو حافـظ               به قرآنــی كه انــدر سینه داری »  ( غزل 447 )