فهرست مطالب                                                                                                                                                                   

مقدمه………………………………………………………………1

 

فصل اول: کلیات پژوهش

• بیان واهمیت مساله………………………………………………….4
• هدف پژوهش……………………………………………………………………5
• پرسش های پژوهش…………………………………………………….5
• روش پژوهش…………………………………………………………………..5
• پیشینه تحقیق……………………………………………………..6

 

فصل دوم:  مروری برپیشینه تاریخی، فرهنگی و هنردوره تیموری

2- 1-  زمینه های تاریخی، سیاسی و فرهنگی دوره تیموری……………………………………………………….11

2- 2-  دوره تیموری:  دوران طلایی هنرها در ایران…………………………………………………………………..13

2- 3-  تعریف اصطلاحات تذهیب…………………………………………………………………………………………….17

2- 4-  سیرتحول تذهیب در دوره های مختلف…………………………………………………………………………21

2- 5-  مشخصه های کلی تذهیب دوره‌ی تیموری…………………………………………………………………….23

 

فصل سوم:  معرفی نسخه های قرآنی و غیرقرآنی دوره تیموری

3-1- نسخ قرآنی دوره تیموری………………………………………………………31

      3-1-1- قرآن شماره 1……………………………………………………………..31

     3-1-2- قرآن شماره 2………………………………………………33

     3-1-3- قرآن شماره 3………………………………………………………………………………..34

     3-1-4- قرآن شماره 4…………………………………………………………..35

     3-1-5- قرآن شماره 5…………………………………………………………….36

    3-1-6- قرآن شماره 6………………………………………………………………..37

    3-1-7- قرآن شماره 7………………………………………………………………..37

    3-1-8- قرآن شماره 8……………………………………………………….38

    3-1-9- قرآن شماره 9………………………………………………………………39

    3-1-10- قرآن شماره 10………………………………………………………..41

    3-1-11- قرآن شماره 11…………………………………………………………41

    3-1-12- قرآن شماره 12………………………………………………………..42

    3-1-13- قرآن شماره 13……………………………………………………………………44

    3-1-14- قرآن شماره 14………………………………………………………….44

    3-1-15- قرآن شماره 15……………………………………………………….45

    3-1-16- قرآن شماره 16……………………………………………………………….46

    3-1-17- قرآن شماره 17………………………………………………………………47

    3-1-18- قرآن شماره 18………………………………………………………….48

    3-1-19- قرآن شماره 19……………………………………………………49

    3-1-20- قرآن شماره 20………………………………………………………………51

    3-1-21- قرآن شماره 21……………………………………………………………51

    3-1-22- قرآن شماره 22…………………………………………………………52

    3-1-23- قرآن شماره 23…………………………………………………………..52

    3-1-24- قرآن شماره 24……………………………………………………………………..53

    3-1-25- قرآن شماره 25………………………………………………………………..54

    3-1-26- قرآن شماره 26………………………………………………………………….55

    3-1-27- قرآن شماره 27…………………………………………………………………….55

    3-1-28- قرآن شماره 28……………………………………………………………………..57

    3-1-29- قرآن شماره 29………………………………………………………………………57

    3-1-30- قرآن شماره 30…………………………………………………………………58

    3-1-31- قرآن شماره 31……………………………………………………………………….58

3-2- معرفی نسخ غیر قرآنی دوره تیموری……………………………………………………..59

    3-2-1- دیوان خواجوی‌کرمانی (799 ه. ق) ……………………………………………………59

    3-2-2-  دیوان اسکندرسلطان (813 ه. ق)……………………………………………….60

    3-2-3-همام‌تبریزی،کلیات‌وده‌نامه(816ه.ق)………………………………………………………61

    3-2-4- سه دیوان (820 ه. ق)………………………………………………………………………..62

 

 

    3-2-5-  ظفرنامه تیموری (828 ه. ق)……………………………………………………………….63

    3-2-6- جامع‌التواریخ حافظ ابرو (830 ه. ق)…………………………………………………………..64

    3-2-7- کلیله و دمنه (833 ه. ق)……………………………………………………………………..64

    3-2-8- شاهنامه بایسنغری  (833 ه. ق)……………………………………………………………65 

    3-2-9- شاهنامه ابراهیم‌سلطان (833 ه. ق)…………………………………………………..67

    3-2-10- دیوان امیرخسرو دهلوی (834 ه. ق)……………………………………………………68

    3-2-11- اصول ابن‌اسیرجامی (839 ه. ق)………………………………………………………….69

    3-2-12- معراج نامه شاهرخی (840 ه. ق) ………………………………………………………70

    3-2-13- تاریخ جهانگشا عطاملک جوینی (841 ه. ق) …………………………………………..71

    3-2-14- نظامی، خسرو و شیرین (845-855 ه. ق)……………………………………………72 

    3-2-15- شاهنامه محمدجوکی (848 ه. ق)…………………………………………………………73

    3-2-16- دیوان قاسم (863 ه. ق)…………………………………………………………………..73

    3-2-17- کلیات سعدی (866 ه. ق)………………………………………………………………..73

    3-2-18- سبحة‌الابرار (890 ه. ق)…………………………………………………………………75

    3-2-19- خاوران‌نامه (881- 891 ه. ق)……………………………………………76

 

فصل چهارم: تحلیل ساختاری تذهیب‌های قرآنی وغیر قرآنی دوره تیموری

4- 1- تحلیل ساختاری تذهیب‌های قرآنی دوره تیموری…………………………………………………………….78

    4-1-1- تذهیب صفحات آغازین……………………………………………………………………….79

    4-1-2- تذهیب صفحات متن………………………………………………………………………….83

        4-1-2-1- فضای بالا و پایین…………………………………………………………………………………….86

          4-1-2-2- فضای درون متن………………………………………………………………………………….90

          4-1-2-3- فضای حواشی…………………………………………………………………………………..96

    4-1-2- صفحات اختتامیه……………………………………………………………………………………..103

    4-1-3- جدول کشی…………………………………………………………………………………….104

4-2- تحلیل ساختاری تذهیب‌های غیر قرآنی دوره تیموری……………………………………………………..106

    4-2-1- صفحات آغازین……………………………………………………………………………………..106

    4-2-2- صفحات متن……………………………………………………………………………………….114

        4-2-2-1- تزیینات بالا وپایین متن……………………………………………………………………………….114

          4-2-2-2- تزیینات درون متن……………………………………………………………………………………….117

          4-2-2-3-فضای حواشی…………………………………………………………………………………………..119

     4-2-3- صفحات تتمه……………………………………………………………………………………..122

 

فصل پنجم: بحث و نتیجه

5- 1- یافته های پژوهش………………………………………………………………………………………………………………126

5- 2- نتیجه گیری………………………………………………………………………………………………………………….129

5- 3- محدودیت های پژوهش……………………………………………………………………………………………..130

گزارش کار عملی…………………………………………………………………………………………………………………..133

فهرست منابع……………………………………………………………………………………………………………………….155

مقدمه:

در ابتدای دوران اسلامی و با توجه به ارزش کتاب به ویژه قرآن، کار تزیین اوراق و جلد آنها مورد توجه هنرمندان مسلمان قرار گرفت و حاشیه، صفحات، سرفصل‌ها، و سرلوح‌ها با بهره گرفتن از انواع اسلیمی‌ها، ختایی‌ها و نقوش هندسی به صورتی زیبا تزیین می‌شد. شایان ذکر است که این تزیینات در دوره‌ی تیموری با مشخصاتی منحصر به ‌فرد و با صورتی منظم، منسجم و قدرتمند در صفحه آرایی کتب و عمدتاً در غالب مکاتب هرات و شیراز جلوه‌گر می‌شده است.

با توجه به مطالعات و تحقیقات انجام گرفته در رابطه با تذهیب نسخ به نظر می رسدکه عمده تحقیقات و رساله ها در ایران بر تذهیب‌های قرآنی و در دوره‌های مختلف هنری ایران متمرکز شده اند و کمتر به تذهیب‌های غیرقرآنی توجه شده است. در این رساله تلاش بر این است تا علاوه بر مطالعه ویژگی های نسخ قرآنی تذهیب شده در دوره‌ی تیموری به تذهیب های غیرقرآنی این دوره که از رونق چشمگیری برخورداربوده اند نیز پرداخته شود و به این ترتیب به مقایسه تطبیقی بین ساختارهای بکار رفته در دو نوع تذهیب فوق الذکر پرداخته شود.

برای انجام این رساله نگارنده درپنج  فصل مجزا به تعریف، توصیف، تطبیق و تحلیل مکاتب تذهیب دوره تیموری پرداخته است.

درفصل اول این پژوهش به کلیات پژوهش  و عناوینی همچون بیان مسئله، روش تحقیق، اهداف و… پرداخته شده است.

در فصل دوم بعد از ذکر مختصری از زمینه‌های تاریخی و فرهنگی این دوره، تعریف مختصری از اصطلاحات تذهیب بیان شده است، همچنین سیر تذهیب و ویژگی‌های آن در ادوار مختلف هنری به ویژه دوره‌ی تیموری بررسی شده‌است.

در فصل سوم نگارنده، به معرفی نسخ قرآنی و غیرقرآنی همچون شاهنامه‌ها ودیوان شعرای این دوره که در دسترس بودند، بر حسب تاریخ کتابت آنها همراه با تصاویری از این نسخ، و توصیف تذهیب‌های بکاررفته در آنها پرداخته ‌است.

در فصل چهارم، که خود متشکل ازدو بخش است، ابتدا در بخش اول از این فصل، تذهیب نسخ قرآنی از لحاظ ساختاری مورد تجزیه وتحلیل قرارگرفته و در بخش دوم این فصل، تذهیب وتزیین نسخ غیرقرآنی مورد بررسی قرار گرفته است، وبدین ترتیب ساختارهای کلی تذهیب دردوره تیموری مشخص می شوند.

سرانجام در فصل پنجم، یافته‌های حاصل از این پژوهش تطبیقی  و نتیجه گیری نویسنده، پایان بخش این پژوهش می‌باشد.

 

 

1-1- بیان و اهمیت مسئله

هنر کتابت و کتاب آرایی مذهبی، از پیش از اسلام اعتبار و اهمیت ویژه‌ای نزد ایرانیان داشته و دارد. این جایگاه و اهمیت پس از ورود اسلام به ایران، در کتابت وکتاب‌آرایی صفحات قرآن نیز همچنان باقی ماند. دوره تیموری بدون تردید و بنا بر آثار بجای مانده در حوزه‌های مختلف هنری، یکی از دوره‌های ممتاز هنر در ایران است، از جمله هنرهای مورد توجه این دوره، کتابت قرآن‌کریم بود که در نتیجه این عمل، کتابت و خوشنویسی از جمله هنرهای با ارزش به حساب می‌آمد. به پیروی از کتابت قرآن، کتابت و تذهیب نسخه‌های ادبی محبوب  همچون شاهنامه فردوسی، خمسه نظامی و… نیز جایگاه برجسته‌ای پیداکرد.

همانطور که اشاره شد با ظهور دوره تیموری، سبک تازه‌ای از تذهیب درکتاب‌آرایی پدید آمد. برخی از قرآنهای تذهیب شده این دوره به ویژه آن‌ ها که برای شاهرخ و بایسنقر فراهم شده، در زمره زیباترین نسخ خطی تذهیب شده است.

کارگاه های هنری شیراز عصر تیموری، نسخ بی‌نظیری  از قرآن‌ ها وکتابهای ادبی را به وجود آورده بودند که بهترین آثار آن در مکتب هرات نیر به چشم می‌خورد. نسخه‌هایی در نهایت دقت و ظرافت و نظمی خاص که با رویکرد محافظه‌کارانه آن دوره، محدودیت‌های رنگی و طراحی خاص بر تفکرات هنرمندان نقاش تیموری حاکم کرده بود.

با جستجو در مطالعات و تحقیقات انجام گرفته در رابطه با موضوع تذهیب به نظر می‌رسدکه تمرکز عمده تحقیقات و رساله‌ها دردوره‌های مختلف هنری ایران صرفاً بر تذهیب‌های قرآنی  قراردارد و کمتر به تذهیب‌های غیرقرآنی توجه شده است. بنابراین در این رساله تلاش بر این است تا علاوه برمطالعه ویژگی‌های نسخ قرآنی تذهیب شده در دوره‌ی تیموری به تذهیب‌های غیرقرآنی این دوره که از رونق چشمگیری نیز برخوردار بوده‌اند، پرداخته شود و به این ترتیب  مقایسه تطبیقی بین ساختارهای بکار رفته در دو نوع تذهیب فوق‌الذکر در دستورکارقرارمی گیرد.

1-2- هدف پژوهش

شناسایی و مطالعه ویژگی‌های ساختاری و فرمی تذهیب در نسخه‌های قرآنی و غیر فرآنی در دوره تیموری هدف این تحقیق است.

1-3- پرسش های پژوهش

برای تحقق اهداف تحقیق ناگزیر از طرح پرسشهای زیر هستیم تا از مسیر پاسخ به این سوالات بتوان به شباهت ها و تفاوتهای ساختاری دو گونه تذهیب رسید.

1-ویژگی‌های شاخص درتذهیب قرآن‌ های دوره ی تیموری کدام است؟

2-ویژگی‌های شاخص تذهیب در نسخه‌های غیر قرآنی دوره‌ی تیموری کدام است؟

3-شباهت‌ها و تفاوت‌های ساختاری تذهیب‌های قرآنی با تذهیب‌های غیر قرآنی دوره‌ی تیموری چیست؟

1-4- روش پژوهش

با توجه به بررسی‌های بعمل آمده می توان گفت تا کنون تحقیق جامعی در مورد ارزیابی و مقایسه تذهیب‌های قرآنی و غیرقرآنی مشاهده نشده است. به‌طور کلی مقالات و نوشتارهایی که در این زمینه نوشته شده است به معرفی تذهیب‌های نسخ قرآنی و غیرقرآنی پرداخته‌اند.

پژوهش حاضر با بهره گرفتن از روش تحقیق توصیفی – تحلیلی و با مطالعات میدانی در عرصه تزیینات هردو نسخه قرآنی و غیرقرآنی انجام شده است.

1-5- پیشینه تحقیق

با توجه به اینکه در نقل مطالب پیشینه، محور اصلی باید حول دانش مرتبط با موضوع باشد، بنابراین تاکید در پیشینه بر آن بخش از منابعی است که به نوعی حاوی پیامی مرتبط با موضوع و روش تحقیق است. در همین راستا پیشینه ها را می توان در دوبخش موضوعی و روشی گزارش داد. پیشینه های موضوعی ذررابطه با تحقیقاتی است که به بخشی از سوالات یا فرضیات تحقیق جواب داده اند. پیشینه روشی به آن دسته از تحقیقات اشاره دارد که به لحاظ روش تحقیق می توانند در انجام پژوهش حاضر موثر باشند.

مارتین لینگز (1373) در کتاب «خط و تذهیب های قرآنی» در سه فصل پنج، شش و هفت کتاب فوق درباره ویژگی های تذهیب های قرآنی در دوره های مختلف هنر اسلامی در ایران اشاراتی داشته است. وی البته بطور کلی درباره تذهیب اطلاعاتی ارائه می دهد.

مقاله ای از احمدزاده (1380) در فصلنامه کتاب به چاب رسیده که عنوان آن «تذهیب در هنر کتاب آرایی ایران» می باشدکه سیر کلی تذهیب رادر ایران گزارش می دهد. از یافته های وی می توان به رواج اشکال گیاهان وگل ها  در سرلوحه ها وکتابهای دوره تیموری اشاره کرد.

پناهیان پور (1383) درمقاله خود با عنوان « روند تذهیب در ایران» به ویژگی های کلی تذهیب در دوره های مختلف هنر اسلامی  بدون تمرکز به دوره ای خاص ویا به مکتبی خاص، اشاره می کند.

هراتی (1383) درکتاب ماه هنر مقاله ای باعنوان «از کتابت قرآنی خراسان بزرگ تاعصر تیموریان: پانصدسال کتابت قرآن» دارد که درنآنآ آن به بررسی کلی کتاب آرایی در قرآن های این دوره پانصدساله توجه نموده است.