پایان نامه: علل توسعه نیافتگی مناطق روستایی |
چکیده
هدف توسعه، رشد و تعالی همه جانبهی جوامع بشری است. از اینرو، در فرایند برنامه ریزی توسعه، شناخت و درک شرایط و مقتضیات جوامع انسانی و نیازهای آنان در ابعاد مختلف از جمله اقدامات ضروری محسوب
میگردد. از طرفی، با توجه به آنکه زیربنا و اساس هر کشوری، روستا و جمعیت روستایی است، برای ارتقای کیفیت زندگی و معشیت این جمعیت باید استراتژیهای خاص و متناسب با شرایط اقلیمی و فرهنگی- اجتماعی آنها اتخاذ گردند. بنابراین، برای رسیدن به توسعه روستایی باید نخست امکانات، تنگناها و ظرفیتهای موجود هر روستا مشخص شوند و بر اساس آن برای هر روستا یا مجموعه ای از روستاها برنامه ریزی دقیق صورت پذیرد. به عبارت دیگر، با پی بردن به علل توسعهنیافتگی روستاها، میتوان برنامه ریزی مناسبی برای دستیابی به توسعه پایدار داشت. لذا، هدف مطالعه حاضر بررسی علل توسعهنیافتگی مناطق روستایی بخش مارگون در شهرستان بویراحمد بود. به این منظور از دو رویکرد کمّی و کیفی بهره گرفته شد. در بخش کمّی به تعیین و تفکیک روستاهای توسعهیافته و توسعهنیافته از طریق سطحبندی پرداخته شد. برای این بخش پژوهش از روش اسکالوگرام گاتمن استفاده به عمل آمد. نتایج حاصل از اسکالوگرام نشان داد که روستاهای درصحه، بیدک، باغچه، رتین، نسهمورغم، دربید، یورک علیا، زیرنا، کلوار، بالرود، موشمیعلیا، گهورمرده، لهفرخ موشمی، سرچال، تاکسیسهسفلی، قلعه سقاوه در سطح پنجم توسعهیافتگی و در سطح اول اولویت برنامه ریزی قرار گرفتند. جوبریز، شهنیز و موشمیسفلی نیز در سطح اول توسعهیافتگی و در سطح پنجم اولویت برنامه ریزی بودند. به این ترتیب روستاهای سطح پنجم، در گروه توسعهنیافتهترین روستاها و در سطح اول از نظر اولویت برنامه ریزی توسعه قرار گرفته که باید مورد توجه بیشتری باشد. همچنین روستاهای سطح اول توسعهیافتگی (جوبریز، شهنیز، موشمی سفلی) در بهترین وضع بودند. با توجه به اینکه در سطح پنجم توسعهیافتگی بیشترین روستاها (17 از 47 روستا) قرار داشتند، چنین استنباط میگردد که روستاهای این بخش بسیار توسعهنیافته میباشند. همچنین در این پژوهش علل توسعهنیافتگی روستاهای بخش مارگون نیز بررسی شد. به منظور جمعآوری داده ها در این قسمت، از پرسشنامه و به منظور تجزیه و تحلیل آنها از تحلیل عاملی و مقایسه میانگینها بهره گرفته شد. در این زمینه ابتدا به منظور اندازهگیری انسجام درونی دادهها برای بهرهگیری از تکنیک تحلیل عاملی از آزمون KMO و آماره بارتلت استفاده شد. محاسبات انجام شده نشان داد که انسجام درونی دادهها برای بهرهگیری از تکنیک تحلیل عاملی مناسب (KMO برابر با 712/0) و آماره بارتلت نیز در سطح یک درصد معنیدار بود. در این بررسی با توجه به ملاک کیسِر، دَه عامل با مقدار ویژه بالاتر از یک استخراج شد که به نامهای مدیریتی، اجتماعی، اقتصادی، نگرشی، زیربنایی، رضایتی، فردی، مشارکتی، اخلاقی، و مالی و اعتباری نامگذاری شدند. این عوامل در مجموع 21/73 درصد از واریانس کل عاملها را تبیین می کنند. همچنین یافته های استخراج شده از مقایسه میانگینها بین این عوامل در دوگروه روستاهای توسعهیافته و توسعهنیافته نشان داد که بین میانگین عاملهای اجتماعی، مالی و اعتباری، مشارکتی، زیربنایی، اخلاقی و فردی بین دو گروه تفاوت معناداری وجود دارد. همچنین برای تعیین اهمیت هر یک از این عوامل در تفکیک دو گروه از تابع تشخیص استفاده به عمل آمد، که عاملهای عمرانی، مالی و اعتباری، و مشارکتی بیشترین اهمیت را در تفکیک دو گروه داشتند. در بخش کیفی نیز در بررسی و تحلیل علل توسعهنیافتگی روستایی در بخش مارگون شهرستان بویراحمد، از نظریهی بنیادی استفاده شد. نتایج حکایت از آن دارد که عوامل توسعهنیافتگی روستاها را سه گروه دولت، خود مردم روستا و همچنین مسائل مربوط به محیط روستا به وجود میآورند که در نهایت این عوامل با توجه به تقسیم بندیهای کدگذاری محوری به پنج گروه اجتماعی، اقتصادی، محیطی، فرهنگی، و سیاسی و اداری تقسیم بندی شدند. با توجه به مدل ارائه شده و همچنین کدگذاری محوری، عوامل توسعهنیافتگی مربوط به دولت شامل عدم تخصیص بودجه و اعتبارات لازم به روستاها، وضع قوانین مشابه برای شهر و روستا، مدیریت سلیقهای، رابطه در سطح ادارات، اقدامات مقطعی در رسیدگی به روستاها، عمل نکردن به برنامه های تدوین شده، بی عدالتی دولت مرکزی و عدم پیگیری مسئولین استانی، اعتقاد نداشتن به روستاها، فساد اداری، کشمکشهای سیاسی، عدم ارائه تسهیلات و قوانین سخت اخذ تسهیلات، بیتوجهی مسئولین، اختیارات کم مدیریت روستا، و عوامل مربوط به مردم روستا شامل نبود مدیریت آگاه و با دانش، عدم همکاری با مدیریت روستا و نهادهای دولتی، عدم آگاهی از حقوق خود، عدم پیگیری مردم، مهاجرت، اختلافهای طایفهای، در بُعد محیطی و طبیعی نیز محدودیت اراضی کشاورزی، کمبود آب کشاورزی، واقع شدن روستاها در ارتفاعات، نحوه استقرار روستا، ناهموار بودن روستا و زمینهای کشاورزی بودند. با توجه به نتایج حاصل، در پایان پیشنهاد می شود که تأمین خدمات و امکانات مورد نیاز و خدماترسانی بر اساس نظام سلسله مراتبی سکونتگاههای روستایی باید مدنظر قرار گیرد. همچنین انجام مطالعات کارشناسی جهت ساماندهی روستاهای پراکنده، خصوصاً روستاهای کم جمعیت با توجه به وجود حدود 110 روستای زیر 20 خانوار در این بخش، توصیه میگردد.
کلمات کلیدی: اسکالوگرام، توسعهنیافتگی، توسعهروستایی، نظریه بنیانی، مارگون
فهرست مطالب
عنوان صفحه
فصل اول: مقدمه…………………………………………………………………………………1
1-1-اهمیت موضوع………………………………………………………………………………………1
1-2- بیان مسئله……………………………………………………………………………………………………6
1-3- اهداف تحقیق…………………………………………………………………………………………7
1-3-1- هدف کلی…………………………………………………………………………………………….7
1-3-2- اهداف اختصاصی…………………………………………………………………………….7
1-4- سؤالات تحقیق……………………………………………………………………………………..7
فصل دوم: مبانی نظری پژوهش و مرور پیشینهنگاشتهها………………………………..8
2-1- تعاریف و مفاهیم…………………………………………………….8
2-1-1- تعریف روستا…………………………………………………………………………………8
2-1-2- تعریف توسعه…………………………………………………………………….8
2-1-3-توسعه روستایی و مفهوم آن……………………………………………………………10
2-1-4- توسعه همه جانبه روستایی……………………………………………………………11
2-1-4-1- توسعه فرهنگی………………………………………………………. 12
2-1-4-2- توسعه اجتماعی……………………………………………………..14
2-1-4-3- توسعه اقتصادی ………………………………………………..14
2-1-4-4- توسعه سیاسی…………………………………………………………….16
2-1-4-5- توسعه انسانی…………………………………………………………………17
2-1-5-توسعه پایدار……………………………………………………………………………….17
2-1- 6-توسعهنیافتگی………………………………………………………………………19
2-2- آثار و پیامدهای توسعه روستایی…………………………………………………………………..21
2-2-1- اشتغال………………………………………………………………………………………………………21
2-2-2- جلوگیری از مهاجرت……………………………………………………………………….22
2-3- تاریخچه توسعه روستایی در ایران……………………………………………………..22
2-4- موانع توسعه روستایی در ایران……………………………………………………………………..26
2-4-1- موانع ساختی…………………………………………………………………………….26
2-4-1-1-فقدان سیستم اصلاحات اراضی شایسته……………………………………………………….26
2-4-1-2- مشکلات اداری اجرایی برنامه های عمرانی…………………………………………………..27
2-4-2- موانع اجتماعی……………………………………………………………………………………………….27
2-4-2-1 کاهش میزان روستانشینی و جمعیت روستاها………………………………………………….27
2-4-2-2-کمبود فرصتهای شغلی در مناطق روستایی و پایین بودن سطح درآمد روستاییان……………………27
2-4-3- کشاورزی و اقتصاد……………………………………………………………………….28
2-4-3-1-عدم گسترش بخشنوین اقتصادی…………………………………………………28
2-4-4- تله محرومیت………………………………………………………………………………………….28
2-5- جایگاه توسعه روستایی در برنامه های توسعه ایران……………………………………………………29
2-5-1- جایگاه توسعه روستایی در برنامه های توسعه پیش از انقلاب………………………………………..29
2-5-2- توسعه روستایی در برنامه های توسعه پس از انقلاب………………………………………………… 32
2-6- راهبردهای توسعه روستایی ………………………………………………………………………………34
2-6-1- راهبرد نیازهای اساسی……………………………………………………………………………….34
2-6-2- راهبرد روستا شهر…………………………………………………………………………………..35
2-6-3- الگوی عبیدالله خان……………………………………………………………………36
2-7- نظریه های توسعه نیافتگی……………………………………………………………………………………..36
2-7-1- نظریه نوسازی……………………………………………………………………………………..36
2-7-1-1-نظریهپردازان نظریه نوسازی……………………………………………………………….37
2-7-1-1-1-نظریه ساخت اجتماعی و رشد هوزلیتز……………………………………………….38
2-7-1-1-2- نظریه لرنر…………………………………………………………………………………………….38
2-7-1-1-3- نظریه مراحل رشد روستو…………………………………………………………………..38
2-7-1-1-4-شومپیتر………………………………………………………………………………………..39
2-7-1-1-5- نظریه تفکیک ساختاری نیل اسملسر………………………………………………………………………………….40
2-7-1-1-6- نظریه خرده فرهنگ راجرز…………………………………………………………………………………………………..40
2-7-1-1-7- نظریه روانشناختی هوزلیتز و دیگران………………………………………………………………………………….40
2-7-2- نظریه وابستگی…………………………………………………………………………………………..41
2-7-2-1- نظریهپردازان وابستگی…………………………………………………………………………..42
2-7-2-1-1- فرانک………………………………………………………………………………..42
2-7-2-1-2- پل باران……………………………………………………………………………..43
2-7-2-1-3- کاردوزو……………………………………………………………………………………43
2-7-2-1- 4- نظریه دوسانتوس……………………………………………………………………………….44
2-8- نظریه انگیزه به پیشرفت …………………………………………………………………………………………………..44
2-9- مطالعات تجربی پیرامون علل توسعهنیافتگی روستاهای ایران………………………………..45
2-10- جمع بندی از مرور پیشینه نگاشتهها………………………………………………………………48
فصل سوم: مواد و روشها…………………………………………………………………………49
3-1- معرفی منطقه مورد مطالعه………………………………………………………………………………………..49
3-1-1- پیشینهی تاریخی………………………………………………………………………………….49
3-1-2- جغرافیای طبیعی………………………………………………………………………………………….50
3-1-2-1- موقعیت جغرافیایی استان کهگیلویه و بویراحمد ………………………………………..50
3 -1-2-2- شهرستان بویراحمد………………………………………………………………………………..50
3 -1-2-3- منطقه مارگون………………………………………………………………………….51
3-2- روش تحقیق………………………………………………………………………………………………52
3-2-1- روش مورد استفاده در مرحله اول پژوهش: تعیین و تفکیک روستاهای توسعهیافته و توسعهنیافته منطقه مورد مطالعه (بخش مارگون)…………………………………………….52
3-2-1-1 روششناسی………………………………………………………………………………………..52
3-2-1-2 جامعه و نمونه مرحله اول پژوهش……………………………………………………………53
3-2-1-3- روش گردآوری داده ها در مرحله اول پژوهش…………………………………………………………..55
3-2-2- روشهای مورد استفاده در مرحله دوم پژوهش: بررسی علل توسعهنیافتگی مناطق روستایی منطقه مورد مطالعه (بخش مارگون)………………………………………………………………………………………………………..55
3-2-2-1- تحلیل عاملی……………………………………………………………………………………………55
3-2-2-1-1- جامعه و نمونه………………………………………………………………………………..56
3-2-2-1-2- ابزار گردآوری دادها……………………………………………………………………………………………………………………..56
3-2-2-1-3- پایایی و روایی پرسشنامه……………………………………………………………………………………………………………56
3-2-2-1-3-1- اعتبار (روایی)………………………………………………………………………………………………………………………….56
3-2-2-1-3- 2- اعتماد (پایایی)…………………………………………………………………………………………………………………….57
3-2-2-2- روش کیفی تئوری بنیادی……………………………………………………………………………………………………………………58
3-2-2-2-1- جامعه و نمونه………………………………………………………………………………………………………………………………….62
3-2-2-2-1-1- انواع نمونه گیری در تحقیقات کیفی……………………………………………………………………………………….62
3-2-2-2-2- ابزار گردآوری دادها…………………………………………………………………………………………………………………….63
3-2-2-2-3- اعتبار و پایایی تحقیق…………………………………………………………………………………………………………………63
3-3- نحوه تجزیه و تحلیل داده ها در کل مراحل پژوهش……………………………………………………………………………………………..64
3-4- تعاریف مفهومی و عملیاتی متغیرهای پژوهش……………………………………………………………………………………………………..64
3-4-1- روستا…………………………………………………………………………………………………………………………………………………………64
3-4-2- خانوار معمولی…………………………………………………………………………………………………………………………………………..65
3-4-3- سرپرست خانوار………………………………………………………………………………………………………………………………………..65
3-4-4- ویژگیهای فردی……………………………………………………………………………………………………………………………………….65
3-4-4- 1- جنس……………………………………………………………………………………………………………………………………………….65
3-4-4-2- سن……………………………………………………………………………………………………………………………………………………65
3-4-4- 3- وضعیت تأهل………………………………………………………………………………………………………………………………….65
3-4-4- 4- سطح سواد………………………………………………………………………………………………………………………………………65
3-4-4-5- شغل………………………………………………………………………………………………………………………………………………….66
3-4-3- توسعه……………………………………………………………………………………………………………………..66
3-4-4- توسعه نیافتگی……………………………………………………………………………………………..66
فصل چهارم: یافته ها و بحث………………………………………………………………………………………67
4-1- مقدمه………………………………………………………………………………………………………67
4-2- یافته های مربوط به مرحله اول پژوهش: رتبه بندی و سطحبندی مناطق روستایی منطقه مورد مطالعه……………..67
4-2-1- یافته های حاصل از اسکالوگرام …………………………………………………………………………………………………………..67
4-2-1-1- رتبه بندی روستاهای بخش مارگون…………………………………………………………………………………………………68
4-2-1-2- سطحبندی و سلسله مراتب سکونتگاههای روستایی منطقه مورد مطالعه………………………………………69
4-3- بخش دوم پژوهش: تعیین علل توسعهنیافتگی روستاهای بخش مارگون…………………………………………………………….70
4-3-1- یافته های توصیفی…………………………………………………………………………………………………………………………………….70
4-3-1-1- ویژگیهای سن و جنس افراد………………………………………………………………………………………………………….70
4-3-1-2- سطح تحصیلات……………………………………………………………………………………………………………………………….71
4-3-1-3- شغل افراد مورد مطالعه……………………………………………………………………………………………………………………72
4-3-1-4- ویژگیهای فردی در روستاهای توسعهنیافته…………………………………………………………………………………..72
4-3-1-5- ویژگیهای فردی در روستاهای توسعهیافته……………………………………………………………………………………73
4-3-2- تحلیل عاملی علل توسعهنیافتگی مناطق روستایی………………………………………………………………………………….74
4-3-3-2- مقایسه میانگین بین دو گروه توسعه یافته و توسعه نیافته…………………………………………………………………77
4-2-3-2-1- عامل اجتماعی……………………………………………………………………………………………………………………………..77
4-2-3-2-2- مالی و اعتباری…………………………………………………………………………………………………………………………….77
4-2-3 -2-3- فردی (شخصیتی)………………………………………………………………………………………………………………………78
4-2-3 -2-4- مشارکتی…………………………………………………………………………………………………………………………………….79
4-2-3 -2-5-زیربنایی………………………………………………………………………………………………………………………………………79
4-2-3 -2-6-نگرشی (ایستاری) ……………………………………………………………………………………………………………………..80
4-2-3 -2-7- اخلاقی……………………………………………………………………………………………………………………………………….80
4-2-3 -2-8- رضایتی……………………………………………………………………………………………………………………………………….81
4-2-3 -2-9- مدیریتی……………………………………………………………………………………………………………………………………..81
4-2-3-2-10- اقتصادی…………………………………………………………………………………………………………………………………….82
4-2-3 -2- 11- مقایسه عوامل کلی توسعهنیافتگی…………………………………………………………………………………………82
4-2-3- یافته های حاصل از تابع تشخیص: تعیین مدل پیش بینی کننده توسعه…………………………………………………84
4-2-4- یافته های حاصل از روش کیفی نظریه بنیادی………………………………………………………………………………………..86
4-2-4- 1- کدگذاری باز……………………………………………………………………………………………………86
4-2-4- 1- کدگذاری محوری…………………………………………………………………………………….87
4-2-4-3- کدگذاری انتخابی و طراحی مدل…………………………………………………………………..89
4-2-4- 4- خط سیر داستانی………………………………………………………………………………………91
فصل پنجم: نتیجه گیری و پیشنهادها………………………………………………………………………93
5-1- مقدمه…………………………………………………………………………………………..93
5-2- نتیجه گیری…………………………………………………………………………………………………94
5-2-1- نتایج مرحله اول: تعیین روستاهای توسعهیافته و توسعهنیافته…………………………………………………………………..94
5-2-2- نتایج مرحله دوم پژوهش: علل توسعه نیافتگی مناطق روستایی منطقه مورد مطالعه………………………………..95
5-2-2-1- نتایج حاصل از تحلیل عاملی……………………………………………………………………..95
5-2-2-2- نتایج حاصل از تابع تشخیص…………………………………………………………………………….95
5-2-2-2- نتایج حاصل از تئوری بنیادی………………………………………………………………………….96
5-3- پیشنهادها………………………………………………………………………………………………97
منابع………………………………………………………………………………………………….100
اهمیت موضوع
توسعه، که به تعبیری میتوان به گرایش بشر به تغییر و دستیابی به سطوح بالاتر و کیفیت بهتر زندگی اتلاق کرد، قدمتی به عمر بشر دارد. از میان زمینه های متعدد توسعه، توسعهی روستایی یکی از عمده مباحث در این میان بوده و در بسیاری از کشورهای جهان بهویژه در کشورهای در حال توسعه که بخش زیادی از جمعیت آنها در روستاها زندگی می کنند، مورد تأکید است (قلیپور، 1385). با وجود این، توسعه روستایی در چند دهه اخیر همواره یکی از دغدغههای اصلی توسعه در ایران و اکثر کشورهای در حال توسعه بوده و در بسیاری از کشورها، توسعه روستایی راهبردی با اهمیت برای تأمین نیازهای اساسی از جمله غذا است؛ با این وجود هنوز سهم جوامع روستایی جهان سوم از توسعه و پیشرفت بسیار اندک است (یدقار، 1383).
در این راستا، رشد و توسعه از سوی اقتصاددانان، جامعهشناسان و محققان برخی از علوم به عنوان یک مقوله اجتماعی- اقتصادی مورد توجه قرار گرفته است. از جمله دشواری در بررسی توسعه اقتصادی و دگرگونی اجتماعی، مشخص کردن مفهوم توسعه و رشد بود. توسعه همان رشد اقتصادی نیست، توسعه جریانی چند بُعدی است که خود تجدید سازمان و سمتگیری متفاوت کل نظام اقتصادی و اجتماعی را بر عهده دارد. به عبارت ساده میتوان گفت با توجه به اینکه هدف اصلی توسعه حذف نابرابریهاست، بهترین مفهوم توسعه، رشد همراه با عدالت اجتماعی است (قرخلو و حبیبی به نقل از هادر، 1375). بنا به تعریف بانک جهانی، توسعه روستایی راهبردی است که برای بهبود زندگی اجتماعی و اقتصادی مردم فقیر روستایی طراحی شده است. از اینرو، باید به نحو مناسبی برای افزایش تولید و بالا بردن بهرهوری تلاش شود (مختاریحصاری و زارعیدستگردی، 1386). توسعه و توسعهروستایی به معنا و مفهومی که امروزه از آن استفاده می شود، مفهومی با سابقه است، هر چند که از لحاظ محتوا و کارکرد، به طور مداوم تغییر کرده است (فاضلنیا و همکاران به نقل از یوان، 1389). فرایند بهبود زندگی انسان به وسیله دانشهای گوناگون همچون روانشناسی، بهداشت، اقتصاد محیط زیست و جامعه شناسی مورد توجه و
بررسی بوده است. در ادبیات اقتصادی، بهبود در کیفیت زندگی به عنوان توسعه تلقی می شود (کاستانزا و همکاران، 2007). توسعه اجتماعی و به اصطلاح متداولتر، عمران جامعه روستایی بر ایجاد تحول و توسعه در تمام سطوح و اقشار اجتماعی و بر عموم زمینه های عملیاتی مرتبط تأکید دارد و تغییر و تکامل در نظامهای اجتماعی و سازماندهی امور جامعه را ضروری میداند. این توسعه به منظور اصلاح و پیشرفت همهجانبه و یکپارچه منطقه، نیازمندیها و تأمین اهداف و آرمانهای آنی و آتی مردم جهتگیری و پیریزی می شود (شهبازی، 1388). بنابراین، رشد و توسعه بسیاری از کشورها در گرو ساماندهی عرصه های مناطق روستایی است (سعیدی، 1387). همچنین، امروزه از جغرافیای روستایی به عنوان اهرمی در برنامهریزیهای ملی، منطقهای و محلی به منظور توسعه روستایی و در نهایت توسعه کشور استفاده میشود (مهدوی، 1377). توجه به رهیافتها و تعادل منطقهای، کاهش ناهمگونی و نابرابری منطقهای و بخشی سیاستگذاری و برنامه ریزی منطقهای برای توزیع هدفها که بر حسب ویژگیهای ساختاری امکانات و محدودیتهای هر منطقه تغییر می کند، مستلزم مطالعه و شناخت خصوصیات هر منطقه با توجه به جایگاه آن در کل نظام منطقهای میباشد (روزبهان، 1390).
قرن بیست یکم در شرایطی آغاز شد که رشد فزاینده جمعیت و تأمین غذا یکی از دل مشغولیهای جهان به شمار میرفت. بر اساس برآورد انجام شده تا سال 2025 جهان باید جمعیت 3/8 ملیارد نفری را تغذیه کند. اگرچه در حال حاضر غذای کافی برای تغذیه تمام افراد تولید میگردد، اما حدود 800 میلیون نفر به غذای کافی دسترسی ندارند. در چنین شرایطی توسعهی روستایی و کشاورزی با مسائل و مشکلات و چالشهای متعددی مواجه گردیده که باید برای آنها پاسخ
فرم در حال بارگذاری ...
[یکشنبه 1399-09-30] [ 06:11:00 ب.ظ ]
|