قیام امام حسین علیه السلام ، انگیزة انگیخته و پیامدهای معطوف به آن همواره در میان تاریخ دانان ،   تحلیل گران و صاحب منصبان دینی ، اجتماعی و سیاسی منشأ آراء متکثر و تلقیات متعددی بوده است .

پایان نامه فرا رو نیز با درک این مقام به واکاوی گفتمان هایی پرداخته که ناظر بر علل و عوامل شکل گیری حادثه عاشورا و حماسه کربلا بوده است ، گفتمان هایی که به باور نگارنده از جنس گفتمانی غالب و در فضای تحلیل و تبیین واقعه بازتاب یافته و بازتولید گردیده است .

طیف وسیعی از گفتان های عاشقانه ، عارفانه ، عاقلانه ، عالمانه ، فقیهانه ، مصلحانه و مصلحت جویانه در پهنه تاریخ پس از عاشورا انگیزه های قیام را نمایندگی نموده اند و هر یک به فراخور فهم خاصی از موضوع و یا از سر تعلق خاطر پردازش شده اند . گفتمان هایی که هر یک مفید و مستعید ، برگ ویژه ای از قیام و جلوه معناداری از جنبه های ثمر الاضلاع آن است . از این جهت عدم تنقیح و تنقید درست حماسه عاشورا نافی عظمت نهضت نیست و حدیث آن از هر زاویه که قرائت و رویت شود نا مکرر است . اینکه قیام امام حسین (ع) به قصد اصلاح امت محمدی ( ص ) و مکتب علوی بود یا اینکه برای رضای خالق گام برمیداشت یا اینکه هدف وی مبارزه با فساد و انحراف اموی و یا تشکیل حکومتی بر پایه های ایمان ، اسلام و اجتهاد بود در حاق واقعه منافاتی با یکدیگر ندارند .  هرچه بوده در مسیر کمال انسانی و جمال الهی بوده که آن امام همام از حیث تکلیف و منظر تشخیص به انجام آن مبادرت ورزیده .

در باور نگارنده تمام گفتمان های سیاسی غالب در باب قیام امام حسین (ع) علی رغم تعدد و تنوع گفتمانی یک هدف واحد را ترجمان می کنند و آن خلوص و بی پیرایگی قیام بوده است .

مع الوصف گفتمان اصلاحی با سخنان و واژگان خود امام قابلیت انطباق بیشتری دارد و این همان فرضیه پایان نامه بود که برجستگی یافت .

فهرست مطالب

فصل اول: 1

کلیات تحقیق.. 1

یکم) بیان مسأله: 2

دوم) اهمیت و ضرورت تحقیق: 4

سوم) اهداف تحقیق: 6

1-3. هدف علمی: تئوریزه کردن پارادایم‌ها، سرمشق‌ها و گفتمان‌های غالب درباره قیام امام حسین (علیه‌السلام) در چارچوب نظریه‌های گفتمانی، اصلاحی و انقلابی.. 6

2-3. هدف کاربردی: بهره‌گیری بهینه تحلیل‌گران، خطبا، اهل منبر و جامعه مذهبی کشور در منابر و محافل رسمی و غیر رسمی از اصالت و درستی مسیر قیام امام حسین (علیه‌السلام) در روز عاشورا. 6

چهارم) تعریف مفاهیم و اصطلاحات: 7

پنجم) پیشینه تحقیق: 10

1. باقر اف، مبانی قرآنی قیام امام حسین علیه‌السلام، رساله کارشناسی ارشد دانشگاه جامعه المصطفی 1385. 10
2. شیرکش، میثم، بررسی قیام امام حسین (علیه‌السلام) در فقه سیاسی شیعه، رساله کارشناسی ارشد دانشگاه تهران 1377 11
3. جزایی شراهی، زهرا، یاران امام حسین (علیه‌السلام)، حوزه علمیه خراسان واحد مدرسه علمیه نرجس(س) مشهد 1391 12
4. تولایی فرشچی، محمدرضا، بررسی زمینه‌های قیام امام حسین (علیه‌السلام) و تاثیر آن در فرهنگ و تمدن اسلامی، رساله کارشناسی ارشد دانشگاه تهران 1384. 12
5. شیرانصاری، علی، ابعاد تربیتی واقعه عاشورا، رساله کارشناسی ارشد دانشگاه مرکز جهانی علوم اسلامی 1384 13

ششم) سؤال اصلی تحقیق: 14

هفتم) فرضیه تحقیق: 14

هشتم) روش تحقیق: 14

نهم) متغیرهای تحقیق: 14

دهم) ابزار گردآوری تحقیق: 14

یازدهم) موانع و مشکلات تحقیق: 15

دوازدهم) سازماندهی تحقیق: 15

فصل دوم: 17

مبانی نظری تحقیق.. 17

1ـ۲. تطور نظریه گفتمان از زبان تا اجتماع. 18

2ـ۲. نظریه گفتمان لاکلائو و موفه. 26

۳ـ۲. مفاهیم و اصلاحات… 27

فصل سوم: 46

ابعاد تاریخی ـ تحلیلی  قیام عاشورا 46

الف. وجه تاریخی قیام: 47

1ـ۳. امام حسین(ع) از ولادت تا قیام. 47

2ـ۳. قیام عاشورا 53

۱ـ۲ـ۳. مرگ معاویه و آغاز خلافت یزید. 53

2ـ۲ـ۳. آغاز حرکت امام حسین (ع) به سوی کربلا.. 58

3ـ۲ـ۳. رویارویی با سپاهیان یزید. 63

۴ـ۲ـ۳. تاسوعا و عاشورا 68

ب) وجه تحلیلی: 84

فصل چهارم : 93

گفتمان‌های غالب درباره قیام امام حسین (علیه‌السلام) 93

1ـ۴. گفتمان اسطوره‌ای ـ ماورایی.. 94

2ـ۴. گفتمان اجتماعی ـ تاریخی.. 98

3ـ۴. گفتمان سیاسی – انقلابی.. 100

4ـ4. گفتمان حماسی شهادت طلبانه. 105

5ـ۴. گفتمان فقهی ـ کلامی.. 107

6ـ۴. گفتمان عرفانی.. 112

7ـ۴.گفتمان اصلاحی.. 117

۷ـ۴ـ۱. اصل اول، نفی سلطه‌ی جابرانه و نامشروع: 118

۷ـ۴ـ۲. اصل دوم، ضرورت حکومت صالحان: 121

۷ـ۴ـ۳. اصل سوم، حساسیت مذهبی و سیاسی: 122

۷ـ۴ـ۴. اصل چهارم، ضرورت اصلاحات: 125

۷ـ۴ـ۵. اصل پنجم، ضرورت عزت نفس: 125

۷ـ۴ـ۶. اصل ششم، ضرورت آزادگی: 128

۷ـ۴ـ۷. اصل هفتم، ضرورت پرورش دینی: 129

نتیجه‌گیری.. 132

منابع و مآخذ. 141

) بیان مسأله:

در خصوص علل و انگیزه‌ی قیام امام حسین (علیه‌السلام) به فراخور فهم موضوع و نیز چارچوب تحلیل‌های صورت گرفته اعم، از مکان، زمان، طرفین درگیر،  شخصیت امام حسین (علیه‌السلام) و شرایط تاریخی، سیاسی  و اجتماعی آن دوران؛ دیدگاه‌ها، تلقیات و گفتمان‌های مختلفی وجود دارد.

بر این اساس؛ برخی انگیزه قیام امام حسین (علیه‌السلام) را امری کاملاً «ماورایی» پنداشته‌ و معتقدند:  این حادثه از قبل توسط خداوند تبارک و تعالی در عالم معنا رقم خورده و رمز و رازهای ناگشودنی در آن نهفته است که به صورت محسوس و عینی قابل فهم نیست. از این جهت شهادت امام حسین (علیه‌السلام) و یارانش در روز عاشورا از اسرار، مقدرات و تعینات الهی است.

برخی دیگر قیام امام حسین (علیه‌السلام) را امری «عرفانی»، ذکر کرده‌، و معتقدند این حادثه کاملاً معنوی و درونی و تجلی سیر و سلوک انسان دور مانده از اصل خویش است که وصل می‌طلبد و برای رسیدن به معبود لحظه شماری می‌کند. لذا امام حسین (علیه‌السلام)، سر مست از باده عشق الهی بود و مرگ از نگاهش طریق الی‌الله و محبوب‌ترین هدیه الهی تعبیر می‌شود.

برخی دیگر انگیزه‌ی قیام امام حسین (علیه‌السلام) را به «مسائل تاریخی-اجتماعی» نسبت داده‌ و برآنند که بروز پاره­ای رخدادهای در صدر اسلام که در آن بنی‌امیه در مقابل پیامبر اسلام (ص) و اصحاب و یاران ایشان قرار گرفتند و به کفر و مقابله خود با اسلام اصرار ورزیدند، منشاء کینه‌توزی‌‌ها علیه خاندان رسالت و امامت شد، به گونه‌ایکه پس از شهادت امام علی(علیه‌السلام) و سیطره بنی‌امیه بر مقدرات مسلمین، انتقام از فرزندان پیامبر در دستور کار آنان قرار گرفت. از این منظر، شهادت امام حسین (علیه السلام) نتیجه خشم و کینه‌‌ورزی امویان بود.

برخی دیگر انگیزه قیام امام حسین (علیه‌السلام) را از منظر «سیاسی-انقلابی» تحلیل نموده و امام حسین (علیه‌السلام) را به عنوان یک شخصیت انقلابی و مصلح سیاسی دانسته‌اند، که در مقابل ظلم و بیداد اموی قیام نمود و نظام حاکم نیز با خشونت تمام این قیام بی‌نظیر تاریخی را سرکوب کرد. نکته‌ حائز اهمیت در این تحلیل، نادیده گرفتن امامتِ امام حسین (علیه‌السلام) در تصمیم‌گیری‌ها و علم لدنی امام می‌باشد.

برخی دیگر بر این باورند که در شرایط زمانی خاصِ حضور امام حسین(علیه‌السلام)، جامعه نیازمند حماسه‌ای خونین و شهادتی هدفمند بود؛ تا حیات اسلام تامین شود. در این نگرش قیام امام حسین (علیه‌السلام)، یکپارچه «حماسی» مورد تجزیه و تحلیل قرار می‌گیرد؛ و شهادت امام یک حرکت تاریخی-حماسی اصالت‌دار محسوب می­ شود؛ که تضمین کننده عزت اسلام و مسلمین است.

برخی دیگر گفتمان «اصلاحی» امام را منشاء حادثه عاشورا تلقی می‌کنند؛ و در آن امام به عنوان یک مصلح بزرگ که هدفش اصلاح است. پس از رحلت پیامبر اسلام (ص) و شهادت امام علی (علیه‌السلام) مسیر حرکت الهی را واجد انحرافات جدی می‌دید و بدین‌وسیله برای اصلاح مسیر سنت پیامبر و سیره پدر تن به قیام داد.

در نهایت برخی دیگر معتقدند حرکت امام حسین (علیه السلام) ابعاد «فقهی- کلامی» داشته، که بر مبنای آن قیام امام وجهه شرعی و دینی پیدا کرده است. به این معنا امام حسین (علیه‌السلام) در آن زمان براساس تکلیف شرعی و الهی، متناسب با شرایط تاریخی عمل کرده است. از این جهت انگیزه قیام امام منطبق با آموزه‌های شرعی، فقهی و کلامی است و امام به وظیفه دینی خود پای بندی نشان داده‌است.