فهرست مطالب

عنوان                                                                                                                       صفحه

 

چکیده 1

فصل اول – کلیات تحقیق

1-1 مقدمه 3

1-2 بیان مسأله 5

1-3 اهمیت موضوع. 6

1-4 اهداف تحقیق. 7

1-5 فرضیه های تحقیق. 7

فصل دوم – بر تحقیقات انجام شده

2-1 موقعیت جغرافیایی، طبیعی وتاریخی استان هرمزگان. 9

2-2 موقعیت جغرافیایی، طبیعی شهرستان رودان. 10

2-3 موقعیت جغرافیایی حرم مطهرامامزاده سید سلطان محمد. 12

2-4 وجه تسمیه روستا 12

2-5 نخستین بنای بقعه 13

2-5-1 بقعه باشکوه فعلی. 13

2-5-2 قدمگاه امامزاده سید سلطان محمد. 14

2-5-3 گور شهیدان. 14

2-5-4 شهرت محلی نسب امامزاده 14

2-6 از نظر آب وهوا 15

2-7 از نظر دین ومذهب 15

2-8 زبان وگویش 15

2-9  از نظر سیاسی واجتماعی. 16

2-10 نگاهی به زندگی گذشته مردم روستای زیارت.. 18

2-10-1 مسكن. 18

2-10-2  خوراك 19

2-10-3 پوشاك 20

2-10-4 مشاغل. 21

2-10-5 كشاورزی و دامپروری. 21

2-10-6 بهداشت ودرمان. 21

2-10-7 تعلیم وتربیت 24

2-10-8  ارتباطات 27

2-10-9 رخدادها و اتفاقات.. 28

فصل سوم – روش تحقیق

3-1 روش تحقیق. 31

3-2 روش ابزار جمع آوری اطلاعات.. 31

3-3 شیوه کار و نحوه تجزیه و تحلیل. 31

3-4 ویژگی های فرهنگ و ادبیات عامه و ادبیات شفاهی مردم روستای زیارت (سیدسلطان محمد) 32

3- 5 فرهنگ عوام 36

3-6 ادب عوام 37

3-7 ضرورت واهمیت گردآوری فرهنگ وادبیات عامه فارسی. 37

3-8 فرهنگ عامه مردم روستای زیارت (پیر چوگان) 38

3-8-1 واج ها 39

3-8-2 سایر ویژگیهای زبانی. 42

3-9 انواع ادبی در ادبیات عوام روستای زیارت (پیر چوگان) 45

3-9-1 دوبیتی ها 46

3-9-2 ترانه ها 58

3-9-3 حنابندان 58

3-9-4 نوحه ها 59

فصل چهارم – نتایج

4-1 گویش… 64

4-1-1 گویش رودانی. 68

4-2 اشعار 70

4-2-1  لالایی ها 70

4-2-2 لالایی و چگونگی پیدایش آن در روستای زیارت سید سلطان محمد (ص) 72

4-2-3 نظر عوام روستای زیارت سید سلطان محمد (ع) درباره لالایی. 73

4-2-4 لالایی از  نظر دیگر. 74

4-2-5  موسیقی لالایی ها 74

4-2-6  هدف سرایندگان لالایی ها 75

 

4-2-7  کاربردهای لالایی. 75

4-2-8 درون مایه لالایی ها: 75

4-2-9 جنبه های مذهبی لالایی. 76

4-2-10 لالایی مرثیه ای. 77

4-2-11 کد خداها در لالایی ها 78

4-2-12 نمونه ای از لالایی های معروف در روستای (سید سلطان محمد (ع) 81

4-3 ترانه 89

4-3-1 ننه میزاد جواد 90

4-3-2  ترانه بازی. 91

4-3-3 ترانه نیایش… 91

4-3-4 ترانه مناسبتی. 93

4-3-5 ترانه نوازش.. 95

4-3-6 ترانه کار 96

4-3-7 ترانه آموزش.. 97

4-6-8 زنبیل گردانی. 98

4-6-9 راه خدا بگیره 98

4-6-10 کنکلوجو. 98

4-6-11 مادر شوهر لبی لبی (بله بله) 99

4-6-12 زهرای زنگی. 99

4-6-13 دیغل دوغی شکسته 100

4-6-14 چستکو بالشتکو. 100

4-6-15 دکی. 101

4-6-16 پت نازی. 101

4-6-17 اخکجو اخکجو. 102

4-6-18 اولی اول بار 103

4-6-19 بازی پیزگا 104

4-6-20 بازی کرابو. 105

4-6-21 بازی چهم بنوکا 106

4-6-22 «راه» 106

4-6-23 حنابندان. 107

4-6-24 سرتراشیدن داماد 108

4-6-25 مراسم استحمام 109

4-6-27 (راه ها) اشعار ویژه عروسی. 111

4-6-28 شعری به گویش مردم زیارت سید سلطان (ع) 112

4-6-29 نمونه هایی از اشعار رایج در روستای سید سلطان محمد (ع) 113

4-7 متل. 120

4-7-1 متل کشک پا 121

4-7-2 متل شوهر بیاید. 122

4-7-4 متل اهومبا 124

4-7-5 متل مناظره ای. 124

4-7-6 متل موروکو. 125

4-8 نوحه ها 127

4-9 تعریف چیستان. 136

4-9-1 پیشینه چیستان ها 137

4-9-2 ساختار چیستان. 137

4-9-3 انواع چیستان ها 138

4-10 ضرب المثل. 141

4-11 در پایان فصل چهارم- اشعار محلی ، سراینده – جانعلی خاوند. 168

4- 12 طلاق. 206

فصل پنجم – بحث و نتیجه گیری

5-1 لغات و اصطلاحات عامیانه 220

5-2 نتیجه گیری 266

5-3 پیشنهادات.. 268

منابع فارسی. 270

چکیده انگلیسی. 272

چکیده:

از آن جا که فرهنگ و ادبیات عامه و شعر و سروده، میراث ماندگار گذشتگان کشور ماست بایستی در ابعاد گوناگون، آن را شناسایی و حفظ کرد. هدف پژوهش حاضر، بررسی سروده ها و اشعار محلی و ادبیات شفاهی و عامه روستای سید سلطان محمد (ع) است زیرا هویت فرهنگی و تاریخی اقوام و ملل یکی از شاخص های علمی ماندگار می باشد و پرداختن به آن از ضرورت های جامعه است.

از آنجا که شکاف بین نسلی روز به روز افزایش می یابد این پدیده باعث شده تا جوان امروزی برای بیان سوز درونی خویش به روش هایی متوسل شود که نتیجه آن فراموش شدن فرهنگ ادبی نسل گذشته و از بین رفتن سروده های محلی و اصطلاحات عامیانه است.

وهدف دیگر این پژوهش زنده کردن سروده های محلی، لالایی ها، ترانه ها، شروندها و ضرب المثل ها و چیستان و دیگر بازی های محلی که در روستای روستای سید سلطان محمد (ع) وجود دارد می باشد و هم چنین معرفی این سروده ها به نسل جوان امروزی و علاقمند کردن مردم منطقه خصوصاً جوانان به حفظ میراث فرهنگی و ادبی روستای خود از طریق ثبت و نسخه برداری از آنها می باشد تا این سروده های ارزشمند که با گویش و کلمات اصیل گذشتگان است برای نسل های آینده باقی بماند.

این جانب برای خدمت به زادگاه و وطن خویش، روستای روستای سید سلطان محمد (ع) از توابع شهرستان رودان تصمیم گرفتم به گردآوری سروده ها و اشعار محلی و بررسی آنها بپردازم و برای جمع آوری واژگان و سروده های محلی به مدت شش ماه در روستا به نزد پیران و سالخوردگان، شاعران محلی و مداحان و ذاکران و صاحب نظران رفتم و ار برخی ادارات طلب همکاری نمودم که پس از تهیه مطالب، با هدایت و مشاوره، اساتید بزرگوار، دکتر اسدا… نوروزی و دکتر جواد دهقانیان به تدوین نهایی رساله پرداختم که به شرح زیر در چهار فصل نگارش گردید و روش جمع آوری اطلاعات به صورت میدانی و ابزار گردآوری اطلاعات، مصاحبه با اهالی و پیران روستای روستای سید سلطان محمد (ع) است.

فصل اول کلیاتی پیرامون موقعیت جغرافیایی و تاریخی استان هرمزگان و فصل دوم در رابطه با ویژگی های فرهنگ و ادبیات عامه و ادبیات شفاهی مردم روستای سید سلطان محمد (ع) است.

فصل سوم بررسی سروده های محلی روستای سید سلطان محمد (ع) و فصل چهارم لغات و اصطلاحات محلّی روستای سید سلطان محمد (ع) است که به دقت آوانگاری شده و به ترتیب حروف الفبای فارسی مرتب و مدوّن شده است .

کلید واژه: سروده – گویش – پیر چوگان – ترانه – واژه – اصطلاحات محلی – آداب و رسوم.

از مهم ترین شاخص و تمایز ملل و اقوام مختلف همانا زبان آنهاست. زبان که خود مقوله­ای فرهنگی است می ­تواند بارزترین شناسه هویت تاریخی، اجتماعی، قومی و ملی یک ملت محسوب شود و گونه­ های آن چون لهجه و گویش غنای فرهنگی به زبان اصلی می بخشد و این نکته در مورد زبان فارسی که از زیر شاخه اصلی هند و اروپایی است که همانا بخشی از هویت تاریخی و ملی ایران زمین است که در بستر جغرافیایی همین مرز و بوم کهن کشورهای مجاور دچار نشیب و فرازهای زیادی شده است.

چه در فتح یونان و سلطه دو قرن آنان وچه در سلطه ترکان و حضور و سلطه اعراب مسلمان هیچ دگردیسی و انحطاط نگردیده و تغییرات جزئی اجتناب ناپذیر بوده و چنانچه این تهاجم ها صورت نمی­گرفت این اندک تغییر به علت مجاورت زبانی قابل تصور بود چون قرض گیری وقرض دادن در جنبه­ های مختلف زبان از همگانی های آن است.

طبیعی است که در دوران مختلف در تقابل و تعامل با دیگر زبان ها و فرهنگ ها واژگان و اصطلاحات جدید وارد زبان فارسی شده و یا از آن به سایر زبان های دیگر راه یافته است.

میراث گران بهای ما که زبان، لهجه و گویش های ایرانی قسمتی از آن می باشد ریشه ای دیرپای دارد که به قدمت این سرزمین کهن است تاریخ و جغرافیای این مرز و بوم نشانه­ی تفکر و تدبر پیشینیان از جمله فلاسفه، دانشمندان، حکیمان، شاعران، نویسندگان و غیره است.

زبان فی نفسه در حال تغییر و تحول است همانند یک بچه متولد شده و رشد نموده شکوفا می شود و ممکن است بمیرد و نمونه زبان های مرده دنیا، زبان پهلوی، لاتین و سانسکریت هستند و البته تغییر و دگرگونی در مقوله آواها، واژگان سریع و در نحو بطئی است.

در تحولات جوامع بشری زبان ها، لهجه ها و گویش ها نیز دستخوش تغییرات می شوند. دوام و عدم تغیر کلی آنها در گذشته بستگی به عواملی چون غنای ادبی و علاقه سخنگویان به فرهنگ و آداب و رسوم خود بوده، همچنین کمبود ارتباط یا عدم ارتباط با دیگر زبان ها ازا جمله این عوامل محسوب می شود.

ولی در دنیای ارتباط با مهاجرت زیاد جمعیت از نقاطی به نقاطی دیگر وجود رسانه های همگانی چون رادیو.، تلویزیون، ماهواره، روزنانه، مجلات و وجود مراکز آموزشی عواملی هستند که در همگونی لهجه ها و یکسون شدن آنها با لهجه استاندار در یک کشور دخالت زیاد دارند. پس برای اینکه علاج واقعه را قبل از وقوع کنیم و برای این که دست ما از این گنجینه ذیقیمت کوتاه نشود همتی شایسته و بایسته می خواهد که این لهجه ها و گویش را قبل از نابودی جمع کرده و همین امروز و الا فردا دیر است.

دانشجویان و اساتید زبان و ادبیات و زبان شناسی در این زمینه وظیفه ای خطیر بر عهده دارند. از طریق جمع آوری لهجه و گویش های محلی می توان به آداب و رسوم، خلقیات، فرهنگ و وضعیت اقتصادی – اجتماعی اخلاقی، ترانه ها، چیستان ها، بازی محلی عقاید و سایر خصیصه های یک قوم دست یافت.

استان هرمزگان از نظر غنای لهجه ای یکی از مهم ترین نقاط کشور می باشد، لهجه های مینابی، رودانی، بشکردی فیشوری، کوفراربندری از لهجه ها و گویش های بارز کشور است که فقط بشکردی با دو لهجه مارزی گال و ملکی گال در شهرستان میناب بیش از 14700 سال قدمت دارد.

نقش نویسندگان، شاعران نقش بسزایی در حفظ و صیانت این گنجینه با ارزش دارند و در نقاطی که در گذشته دسترسی به آموزش کم بوده و میزان افراد تحصیل کرده و در آنجا ها کمتر از مناطق دیگر بوده، شاعران و نویسندگان رسالت سنگین تری را بر عهده داشتند تا بتوانند آداب و رسوم، تفکرات، ایده ها و سنت ها را در سینه ها حفظ کرده یا به رشته تحریر در آورند که تا برای نسل های آینده به یادگار بگذارند و بدیهی است که این امر در استان هرمزگان بالاخص روستای سید سلطان محمد (ص) و در حد امکان صورت پذیرفته است.

زبان وسیله ای شگفت آور است که ما در سرتاسر زندگیمان، از آن برای برقراری ارتباط استفاده می­کنیم و این وسیله ارتباط در زندگی روزمره انسان ها آن قدر اهمیت دارد که تصور دنیای بدون کلام ممکن نیست.

فارسی زبان رسمی ایرانیان، زبانی شیرین و ساده است و مایه سرافرازی تاریخ ادب جهان است که نیمی از ذخایر ذوقی انسان به زبان سلیس و فصیح فارسی می باشد.

حفظ زبان فارسی و جلوگیری از ورود، سخته ها و ناسنجیده ها به این زبان سلیس که پیوسته راه فصاحت را پیموده و یکی از دو سه زبان فصیح و بلیغ جهان است از جمله وظایف ملی هر ایرانی است.

در این راستا، گویش ها می­توانند پشتوانه ای برای فرهنگ و ادبیات رسمی یک مملکت باشند و آشنایی با فرهنگ خودی و دانش گذشته اعتماد به نفس و قدرت را در برابر فرهنگ بیگانه بیشتر می کند، هم چنین گویش ها قادرند فرهنگستان ها را از وضع واژه های جدیدی بی نیاز کنند و چه بسیارند واژه هایی که هر روز به نادرست در زبان فارسی ساخته می شوند در حالیکه همان واژه ­ها به صورت کارآمد و جا افتاده در دل گویش هنوز به زندگی ادامه می­دهند. کافی است مطالعه و صرف وقت آنها را پیدا نموده و به کار ببندیم.

هر چند پیرمردان و پیر زنانی که گاه تنها بازمانده میراث یک گویش هستند امروز و فردا در می گذرند و گنجینه های بسیار غنی و ارزشمندی را با خود به دیار خاموششان می برند و لغات یکی پس از دیگری خاموش و فراموش می شوند، در نتیجه هر روز ستاره ای از فرهنگ درخشان ما کور سویی می زند و ناپدید می گردد و یکی از وظایف ملی ما آن است که بازمانده آنها را ثبت و ضبط نمائیم.

گردآوری گویش­های محلی و پژوهش در آنها از دیدگاه تاریخ و مردم شناسی هم اهمیت فراوانی دارد زیرا به وسیله بررسی واژگان می توان نقطه های مبهم و تاریک سرگذشت یک قوم را روشن و خط سیر اقوام گذشته را مشخص نمود و اطلاعات سودمندی را جهت تحقیقات فراهم نمود.

مثلاً هنگامی که در مقایسه دو زبان و یا گویش متوجه می شویم که در یکی از آنها تعداد واژگان مربوط به دامداری و کشاورزی 50 درصد بیشتر از واژگان دیگری است و یا می بینیم که در صد قابل ملاحظه ای از واژگان فلان گویش را لغات ادبی، اساطیری و مذهبی تشکیل می دهد، دریچه روشنی در تاریکی های زبان می گشائیم که می ­تواند راهنمای ما در شناخت تار و پود فرهنگی اجتماعی و آداب زندگی مردم صاحب آن گویش شود و آن گاه در بررسی تاریخ ادبیات و یا برقراری رابط می توانیم از موضعی آگاهانه برخورد کنیم.

در خاتمه چند تذکر را بر می شمارم در فصل سوم این رساله که سروده های محلی مورد بررسی قرار گرفته ابتدا در مورد سروده ها بحث و زمان به کار رفتن آنها مطالبی بیان شد وسپس آوا نگاری گردید …..

فهرست مطالب

عنوان. صفحه

چکیده 1

1-1 مقدمه. 3

1-2 بیانمسأله. 4

1-3 اهمیتوضرورتپژوهش… 5

1- 4 جنبه های جدید بودن و نوآوری تحقیق. 5

1-5 اهداف تحقیق ……………………………………………………………………………………………………………..5

1-6 سئوالات تحقیق ………………………………………………………………………………………………………….6

1-7 فرضیاتپژوهش… …..6

1-8تعاریفمتغیرها 6

1-9 روش شناسی تحقیق ……………………………………………………………………………………………………7

1-10 شرح کامل روش و ابزار گردآور ی داده ها …………………………………………………………………..7

1-11 جامعه آماری ، روش نمونه گیری و حجم نمونه ……………………………………………………………7

1-12 روش ها و ابزار تجزیه و تحلیل داده ها ……………………………………………………………………….7

فصل دوم: مختصری در مورد شاهنامه

2-1 سیری تحلیلی در شاهنامه 9

2-1-1 عنوان شاهنامه. 9

2-1-2 بخش های شاهنامه 9

2-1-3 منابع شاهنامه. 10

2-2سرایش شاهنامه. 12

2-2-1 ستایش سلطان محمود. 14

2-2-2 پیشینه داستان های شاهنامه. 14

2-3 محتوا و بخش بندی.. 15

2-3-1بخش اسطوره ای 16

2-3-2 بخش پهلوانی …………………………………………………………………………………………………. 18

2-3-3 بخش تاریخی.. 21

2-4 نفوذ در ادبیات پارسی و ادبیات جهان 23

2-5 بازگردانی شاهنامه به زبان های دیگر. 24

2-6 واژگان عربی در شاهنامه. 26

2-7 هزاره شاهنامه در یونسکو. 26

2-8فیلم های ساخته شده بر پایه شاهنامه. 28

2-9 پژوهشکده شاهنامه. 28

فصل سوم: جانداران در شاهنامه

3-1آب 31

3-2 خورشید. 31

3-2-1 خورشید و سیمرغ. 32

3-3 عناصر اسطوره ای 33

3-3-1 کوه و درخت 33

3-3-2 کوه البرز. 34

3-3-3 درختو پسپویش… 34

3-3-4 ارتباط کوه و درخت با هوم. 35

3-4 خسروانی درختان شاهنامه. 36

3-4-1 آیین هایی که با درخت پیوند دارند …………………………………………………………………………36

 

3-5 برخی ار درختان شاهنامه ……………………………………………………………………………………………37

3-6 سوزاندن درختان ………………………………………………………………………………………………………38

فصل چهارم: حیوانات در شاهنامه

4-1مقدمه. 40

4-2سیمرغ 40

4-2-1 سیمرغ در نوشته های دینی زرتشتی.. 41

4-2-2 پرنده ای با ویژگی انسانی.. 42

4-2-2 چهره سیمرغ در شاهنامه 43

4-2-3 آشیانه سیمرغ در متون زرتشتی.. 43

4-3-4 آشیانه سیمرغ در متون حماسی.. 44

4-3-5 آشیانه سیمرغ در متون دیگر. 44

4-3 سیمرغ در ارتباط با آیین مهر. 45

4-3-1 سیمرغ و عقاب 45

4-4 مهر 46

4-5 توتم و توتیسم. 46

4-6 انواع توتم در شاهنامه 50

4-6-1 نام ها 50

4-6-1-1 گاو 50

4-6-1-2 اسب 53

4-6-1-3 درفش …………………………………………………………………………………………………………55

4-6-1-4 شیر …………………………………………………………………………………………………………….56

4-6-1-5 اژدها …………………………………………………………………………………………………………..58

4-6-1-6 گراز ……………………………………………………………………………………………………………62

4-6-1-7 گرگ …………………………………………………………………………………………………………..62

4-6-1-8 فیل …………………………………………………………………………………………………………….64

4-6-1-9 ببر ……………………………………………………………………………………………………………..65

4-6-1-10 پلنگ ………………………………………………………………………………………………………. 66

4-6-1-11 آهو …………………………………………………………………………………………………………..67

4-6-1-12 غرم …………………………………………………………………………………………………………..68

4-7 نماد شناسی اژدها در شاهنامه فردوسی …………………………………………………………………….69

4-8 ارتباط حیوانات با پهلوانان شاهنامه ………………………………………………………………………….74

4-8-1 اسب و رستم ……………………………………………………………………………………………………74

4-8-2 شبرنگ بهزاد و سیاوش ……………………………………………………………………………………..77

4-8-3 زال و سیمرغ ……………………………………………………………………………………………………79

فصل پنجم: نتیجه ­گیری

5-1 نتیجه گیری.. 81

. 84

چکیده لاتین

چکیده:

بررسی نقش جاندارن در شاهنامه و جایگاه آن ها در داستان ها، چندان شورانگیز است که خواننده ی شاهنامه از مطالعه ی آن در می یابد برخی از این جاندارن و حیوانات در روند حماسی ملی کارکرد و نقش بنیادین دارند و از ارتباط آن ها با پهلوانان این نکته دریافت می شود که فردوسی به اساطیر ملل باستان و اقوام گذشته که در آن بشر با حیوانات و طیور، پیوند و همبستگی داشت، بی اعتنا نبوده و داشتن مهر و عاطفه را در جانداران نیز به تصویر کشیده است. در این پژوهش بر آنیم که به بررسی حضور اکثر جاندارانی که در شاهنامه نقش اساسی داشته و دارند، بپردازیم

كلید واژه‌ها: جانداران، جانداران غیر انسان، شاهنامه ، فردوسی

مقدمه

بشر با توجه به قوه ی تعقل اعطا شده به او در می یابد که روزی بر خلاف اراده ی خود می میرد. درک این جدایی از عزیزان باعث بروز نوعی اضطراب در او می شود. انسان در طول قرن ها، از راه های گوناگون و بنا بر موقعیت و وضع هستی خود، تلاش می کرده است تا با عشق به خدا، غرقشدن در تجمل، آفرینش هنری و عشق به همنوع خود بر این جدایی غلبه کند. برای بشر اولیه که در غارها زندگی می کرد، پرستش حیوانات  ودیگر جاندارن و ارتباط با آنها بهترین راه غلبه بر جدایی بود[1]. با نگاهی به دوره های نخستین در می یابیم که انسان ابتدایی از طبیعت و جهان دریافتی عجیب، اما مشخص دارد؛ در بینش اساطیری او پدیده های طبیعی دارای شعور و اراده اند و از این رو در سرنوشت بشر سهیم و دخیل هستند. این اعتقاد باعث پیوند انسان با جانوارن و دیگر جاندارن می شده، مقام و جایگاه حیوان و جاندارن در نظر او بسیار با ارزش و والا بوده است، بنابراین از آنها نه تنها در زندگی مادی، بلکه در زندگی معنوی نیز سود می جسته، بر رازهای جاودانگی و طبیعت واقف می شد.[2] در پهنه ی آفرینش نیز حیوانات پس از انسان در مرتبه دوم ارزشمندی قرار دارند و نه تنها در اسطوره های ایرانی، بلکه در اسطوره های کشورهای دیگر نیز ارزشند . شاید ریشه ی ارزشمندی آنها به دروه ی کودکی نسل بشر گردد که برای نیازهای روزمره ی زندگی به آنها نیازمند بود. در اوستا نیز بر اثر نفوذ فرهنگ و عقاید آیینی و اساطیری پیش از زرتشت، ستایش جانوران مطرح گردیده است و از میان جانوران ستایش شده در اوستا، پرندگان از جایگاه ویژه ای برخوردارند.[3]

جان فردوسی سرشار از مهر و عاطفه است. او استعداد مهررزی را نه تنها در پهلوانان محبوب خود، بلکه حیوانات و برخی از  جاندارن نیز به تصویر کشیده است.[4] در شاهنامه که بازتاب اسطوره ها، زندگی جوامع بدوی و کهن ایرانیان است، حیوانات و سایر جانداران از اهمیت والایی برخوردارند و از ویژگی ها و جایگاه عادی خود خارج می شوند.

با مطالعه ی شاهنامه در می یابیم که فردوسی در کنار پهلوانان نامی از قبیل فریدون، زال، رستم و سیاوش جاندارن و حیواناتی از قبیل گاوبرمایه، سیمرغ( به عنوان پرنده)، رخش و بهزاد را آروده است. ارتباط  آنها در روند داستان به قدری قوی است که آرودن نام هر یک از این پهلوانان، حیوان مرتبط با آن ها را به ذهن تداعی می کند. علت این امر را باید در زندگی جوامع بدوی جست و جو کرد؛ دورانی که حیوانات و جاندارن دیگر در زندگی آنها نقش اساسی دارند و با آنها در ارتباط هستند. فردوسی در شاهنامه که بازتاب اسطوره ها و زندگی جوامع بدوی است، به اصل یگانگی بشر در نسل کودکی خود با حیوان، بی توجه نبوده است، حیوانات در نظر او از جایگاه ویژه ای برخوردارند و دوش به دوش پهلوانان در داستان ظاهر می شوند و با آنها در ارتباط هستند.

1-2 بیان مسأله

در شاهنامه حکیم ابوالقاسم فردوسی علاوه بر انسان از جانوران هم نام برده شده است. که این جانوران جزو لاینفک داستان­های شاهنامه می­باشند لذا با توجه به تأثیر این جانوران در داستان­ها و شخصیت­ها و زندگی قهرمانان شاهنامه به بررسی آن­ها پرداخته شده است که این جانوران اعم از اسب، فیل، گوره­خر، میش­و مار که واقعی­اند تا سیمرغ و امثال آن که اساطیری­اند و اکوان دیو، دیو سپید، اژدها و … که وهمی به­نظر می­رسد. (فردوسی، 1374 : 56)

هم­چنین جانورانی که به­عنوان سمبل ذکر شده ­اند، از جمله شیر که سمبل دلیری می­باشد، در داستان رستم و اسفندیار :

فهرست مطالب

عنوان                                                                      صفحه

نشانه ها                                                                                ‌ن

چکیده :                                                                                  ‌ع

مقدمه:                                                                                     1

موقعّیت تاریخی، جغرافیایی و طبیعی استان کرمان و شهرستان رفسنجان :                                                                                                                          1

استان کرمان :                                                                                      1

کرمان به روایت تاریخ :                                                             2

مراکز تاریخی و باستانی :                                                        2

ویژگی های فرهنگی کرمان :                                                        2

رفسنجان :                                                                                                 3

تاریخچه رفسنجان :                                                                           3

جاذبه های تاریخی :                                                                        3

جاذبه های طبیعی :                                                                           4

فرهنگ، آداب و رسوم، سنّت ها و مردم شناسی رفسنجان : 4

نمونه ای از دو بیتی عامیانه رفسنجانی :                 5

نمونه ای از لالایی :                                                                        6

نمونه ای از باورهای قدیمی رفسنجان :                          6

فصل اوّل : کلیّات طرح تحقیق                                   7

1-1- بیان مساله                                                               8

1-2- پرسش اصلی تحقیق                                                   9

1-3- اهمّیّت تحقیق                                                             9

1-4- اهداف تحقیق :                                                        9

کاربرد گویشها :                                                                                 9

1-5- فرضیّه های تحقیق:                                              10

1-6 تعریف واژگان کلیدی                                            10

فصل دوم : پیشینه تحقیق                                         12

2-1 پیشینه تحقیق:                                                        13

 

فصل سوّم : روش تحقیق                                                  19

3-1- روش تحقیق                                                                20

3-1-1 : روش تحقیق                                                                         20

3-1-2 : ابزارهای گردآوری اطلاعات                                   20

3-1-3 : روش تجزیه و تحلیل اطلاعات                                20

فصل چهارم : یافته های تحقیق                           21

4ـ1 : تعریف اصطلاحات و واژها :                           22

4ـ2ـ1 گروه همخوان                                                                        22

4ـ1ـ2 جمله                                                                                           22

4ـ1ـ3 چاکنایی                                                                                   22

4ـ1ـ4 دولبی                                                                                        22

4ـ1ـ5 زبان                                                                                           22

4ـ1ـ6  واژه مرکب                                                                            23

4ـ1ـ7  واژه مشتق                                                                          23

4ـ1ـ8  واج                                                                                           23

4ـ1ـ9  واژه                                                                                        23

4-1-10 اندامهای گفتار                                                               23

4ـ1ـ11 آهنگ                                                                                        24

4ـ4ـ12  انسدادی                                                                               24

4ـ1ـ13 تکواژ                                                                                      24

4ـ1ـ14  تکیه :                                                                                  25

4ـ2: بررسی آوا شناسی و واج شناسی                   26

4-2-1- واکه ها :                                                                            26

4-2-1-1- واجهای واکه ای :                                                26

4-2-1-2- واجگونه های واکه ای                                       27

4-1-1-3-واکه های مرکب (دوگانه)                                  30

4-1-1-4- واکه های میانجی                                                  30

4-2-2- همخوانها                                                                               31

4-2-2-1- واجهای همخوانی                                                     31

4-2-2-2- ساختمان هجا                                                             35

4-2-2-3- آواهای زبان فارسی  :                                     36

4-2-2-4- توازن واجی                                                                37

4-2-2-5- دگرگونی همخوان ها                                             37

4-2-2-6- تکیه                                                                                 48

4-3 : صرف (ساخت واژه)                                               50

4-3-1- اسم                                                                                             50

4-3-1-1-ساده-مرکّب :                                                                50

4-3-1-2- جامد – مشتق :                                                        50

4-3-1-3- مفرد – جمع                                                                51

4-3-1-4- معرفه – نکره                                                           51

4-3-2- اضافه                                                                                   52

4-3-3 ضمیر                                                                                         54

4-3-1-3-1- ضمیر در جایگاه های نحوی جمله :   56

1- جایگاه های بنیادین :                                                   56

2- جایگاه های توضیحی                                                           58

3- جایگاه های وابسته                                                           59

3-1- مضاف الیه                                                                         59

3-2- بدل                                                                                          60

4-3-4- صفت                                                                                     60

2- صفت اشاره :                                                                         60

3- صفت اشاره تأکیدی                                                           61

4- صفت پرسشی                                                                               61

5- صفت مبهم                                                                                 61

 

6- صفت تعجّبی                                                                               61

7- صفت عددی                                                                                 61

4- 3-5- قید                                                                                  62

4-3-6-  نقش نماها                                                                 63

4-3-7- نشانه ندا                                                                    64

4-3-8- نشانه تصغیر                                                               65

4-3-9- اصوات                                                                               65

4-3-10- فعل                                                                                  66

10-1-زمان :                                                                                  66

10-1-1- شکل ساخته شده از بن مضارع :                67

10-1-2- ماضی (گذشته) :                                                    70

10-1-3- ستاک حال                                                                    71

10-1-4- ستاک گذشته                                                               71

4-3-11- مصدر                                                                               72

4-3-12- اسم مفعول (صفت مفعولی)                              72

4-3-13- شخص                                                                                  73

4-3-14-جهت (لازم،متعدّی)                                                      73

4-3-15- فعل معلوم و مجهول                                            74

4-3-16- فعل از نظر ساخت اشتقاقی : (ساختمان)           75

4-3-18- پیشوندهای اشتقاقی :                                      78

4-3-19- پسوندهای اشتقاقی                                              79

4-4 نحو (ساخت جمله) :                                               82

4-4-1- نحو :                                                                                       82

4-4-2- مطابقه فعل با نهاد در مفرد و جمع             82

4-4-3- اقسام جمله                                                                         84

4-4-4- اجزای جمله                                                                         86

4-4-5- ساختمان و ترتیب اجزای جمله :                        87

4-4-5-1- جمله خبری (اخباری التزامی)                    87

4-4-5-2- جمله های پرسشی :                                                88

4-4-5-3- جمله های امری – ندایی :                             88

4-4-5-4- جمله های تعجّبی :                                                89

4-4-6- انواع گروه در جمله                                                   89

4-4-7- گروه فعلی مرکّب                                                              92

4-4-8- تطابق فاعل و فعل از نظر شخص و شمار :  93

4-4-9- جمله و اجزاء آن                                                            93

4-4-10- حذف در جمله                                                                    94

4-4-11- انواع جمله از نظر جایگاه های بنیادی:  97

4-4-12- انواع جمله از نظر نوع  فعل                        100

4-4-12-1- جمله با فعل اسنادی                                     100

4-4-12-2-جمله با فعل غیر اسنادی :                       101

4-4-13- مفعول و انواع مفعول :                                      101

4-4-13-1-مفعول مستقیم :                                                   102

4-4-13-2-مفعول غیر مستقیم :                                        102

4-4-14- انواع جمله از نظر تعداد فعل                      104

4-4-14-1-جمله ساده :                                                           104

4-4-14-2- جمله مرکّب :                                                        104

یک- جمله مرکّب همپایه :                                                105

دو– جملات مرکب ناهمپایه :                                           105

4-4-14-3- جمله شرطی                                                              106

4-4-15- انواع جمله از نظر آهنگ :                              107

4-4-15-1- افتان                                                                         107

4-4-15-2- خیزان                                                                         107

4-4-15-3- خیزان افتان                                                        107

فصل پنجم : نتیجه گیری                                          108

نتیجه گیری :                                                                                    109

پیشنهادها :                                                                                       111

پیوست                                                                                                               136

منابع                                                                                                               144

 

 

 

 

 

 

 

 

نشانه ها

نشانه های آوایی که در این پژوهش برای واج نویسی به کار رفته است :

الف-همخوانها

نشانه های آوایی                                    نشانه های فارسی

B                                                               ب

P                                                               پ

M                                                               م

V                                                                 و

F                                                                 ف

D                                                                 د

T                                                                 ت

Z                                                                ز/ذ/ض/ظ

S                                                                س/ص/ث

N                                                                ن

R                                                                 ر

L                                                                  ل

J                                                                  ج

چ

                                                                  ش

Y                                                                  ی

G                                                                  گ

K                                                                 ک (پیش کامی)

C                                                                ک (پس کامی)

X                                                                  خ

q                                                                  ق

غ

H                                                                 ه/ح

و                                                                   ع/ء

 

 

 

ب-واکه ها

اَ / ا

ـــَـــ

I                                                             ای

E                                                            ــــِــ

¶                                  کسره بسیار خفیف مثل واژه ی سرا  s¶ra

O                                                        و/ ــــُــ

U                                                       اوَ/وَ

ew                               اِو/و : مثل واژه ی جِوُد-jeud : به معنای یهودی

 

چکیده :

زبان فارسی زبان نوشتار ، زبان شعر و ادب و زبان علمی مشترک ماست اما فارسی زبانان در هر گوشه  و کنار این سرزمین به فارسی صحبت می کنند که با وجود اشتراک در اصول و مبانی با فارسی رسمی ، هر یک ویژگی های خاص خود را دارند. این رساله در پنج فصل گرد آوری شده است، فصل اوّل به بیان مسأله و پرسش اصلی تحقیق ، اهداف و فرضیّه تحقیق پرداخته شده است ، در فصل دوّم ، پیشینه تحقیق ، فصل سوّم روش تحقیق آمده است ؛ فصل چهارم ،  به تجزیه و تحلیل تحقیق پرداختم ، که شامل چهار بخش است ؛بخش اوّل آن به تعریف اصطلاحات پرداختم و در بخش دوّم به بررسی آواشناسی و واج شناسی و در بخش سوّم به صرف و در بخش چهارم به نحو پرداخته شده است ؛ فصل پنجم شامل نتیجه گیری و پیشنهاد و فهرست واژه نامه و نشانه ها و نقشه و پیوست  است .

گردآوری گویش های محلّی و پژوهش در آنها از دیدگاه تاریخ و مردم شناسی هم اهمّیّت دارد زیرا به وسیله بررسی واژگان می توان نقطه های مبهم و تاریک سرگذشت یک قوم را روشن و خط سیر اقوام گذشته را مشخص کرد و اطلاعات سودمندی را جهت تحقیقات فراهم کرد و راهنمای ما در شناخت تار و پود فرهنگی ، اجتماعی  و آداب زندگی مردم صاحب آن گویش شود و آن گاه در بررسی تاریخ و ادبیات و برقراری روابط می توانیم از موضعی آگاهانه برخورد کنیم.

در این رساله به بررسی زبان شناختی گونه زبانی رفسنجان پرداخته می شود که استخراج
واژه های گویشی و توصیف آنها و بررسی دگرگونی ها و قواعد دستوری ساخت شناسی و ساختار (صرف و نحو) مقایسه و تطبیق موارد اختلاف و اشتراک آن قواعد دستوری گونه رفسنجانی با فارسی معیار نشان داده شده است. و واژه گویشی مستقیما از زبان گویشوران گردآوری و با آوای آن ثبت شد و گفتگوی مستقیم ثبت مکالمات ، افسانه ها ، داستان ها ،
مثل ها ، شعرها دعاها و … فرهنگ و آداب و رسوم می توان به گونه زبانی رفسنجان پی برد.

 

کلید واژه: رفسنجان ، لهجه ، گویش ، زبان ، فرهنگ و آداب و رسوم

 

 

 

 

مقدمه:

زبان یک نهاد اجتماعی است و در جوامع بشری به عنوان یک ابزار برای برقراری ارتباط به کار میرود، تحوّل بر اساس بنیادهای جامعه، سیاست، مذهب، آداب و اصول و مشاغل می باشد، در دستور زبان هم تحوّل ایجاد میشود، زبان به جامعه وابسته است و به طبع با تحّول که در جامعه رخ میدهد زبان هم تحّول میگیرد و واژگان که افراد در جامعه به کار می برند بیش از هر چیزی دگرگونیهایی اجتماعی را در جامعه باعث میشود.

آشنایی با گویشهای محلّی و منطقه ای یک محدوده سرزمینی از جمله رفسنجان به عنوان یکی از راه های شناخت آداب و رسوم و خلقیّاتی یک قوم و یک گروه محسوب میشود.

گاه با شناخت گویشها، اصطلاحات، ضرب المثلهای یک منطقه نحوه نگرش رفتار اجتماعی آن منطقه به عنوان آداب و رسوم آن خطه خودنمایی میکند.

گویش شناسی یکی از شاخه های علمی زبان شناسی است که هدف آن گردآوری گویشها و توصیف علمی آنها می باشد، گویشها و زبانهای محلی منبع بسیار غنی برای پژوهشهای زبانی، ادبیّات، جامعه شناسی و مردم شناسی و تاریخی می باشند استفاده از دستور و واژگان بسیاری از نکات مبهم و زیان هنگفتی که متوجه تاریخ زبانهای ایران در نتیجه تاریخ زبان فارسی خواهد شد را دریافت.در بررسی زبان شناختی پژوهشگر باید از هر دو علم زبان شناسی و دستور زبان یاری بجوید و به گفته خطیب رهبر دستور زبان فارسی از قاعده هایی که برگرفته از زبان است و درست گفتن و درست نوشتن را در بیان فکر و مطلب به ما می آموزد فراهم آمده است.

فکر و اندیشه در قالبی ریخته می شود که به آن جمله گویند، جمله هم از اجزایی ساخته می شود که کلمه نام دارد و هر کلمه از حرف ترکیب می شود و حرف از صوت که در هر گونه زبانی به شیوه خاص تلفظ می شود.

هدف زبان شناختی یک گونه زبانی نیز بررسی واژگان از نظر ساختار و ساخت شناسی
می باشد. (خطیب رهبر، 1381: 9)

این پژوهش شامل پنج فصل می باشد فصل اوّل  کلیّات طرح تحقیق فصل دوم پیشینه تحقیق و فصل سوّم روش تحقیق و فصل چهارم یافته های تحقیق و فصل پنجم نتیجه گیری، پیشنهاد ها و واژه نامه می باشد.

موقعّیت تاریخی، جغرافیایی و طبیعی استان کرمان و شهرستان رفسنجان :

استان کرمان :

در جنوب شرقی ایران واقع شده است و از شمال با استان های خراسان و یزد و از جنوب با استان هرمزگان، از شرق با سیستان و بلوچستان و از غرب با استان فارس همسایه است. مساحت این استان در حدود 175069 کیلومتر مربع و پس از خراسان دومین استان پهناور کشور می باشد که در حدود 11 درصد از خاک ایران را در بر گرفته است.

سابقه سکونت و استقرار انسان در سرزمین کرمان به هزاره چهارم قبل از میلاد می رسد.

این منطقه یکی از قدیمی ترین نواحی ایران به شمار می رود و در گذر زمان گنجینه های فرهنگی و تاریخی گرانبهایی در آن پدید آمد که نمایانگر روند تاریخی، حیات اقتصادی و اجتماعی آن است.

کرمان به روایت تاریخ :

قلعه دختر و قلعه اردشیر از آثار دوران ساسانی در مشرق شهر کنونی کرمان که هنوز خرابه های آن برجاست – گواه بر این است که لااقل در زمان اردشیر بابکان که در همین محل، شهری آباد یا قلعه ای مهم وجود داشته است. مؤلف جغرافیای کرمان، معتقد است که در حدود 220 پیش از میلاد – به هنگام فتح کرمان به دست اردشیر –  این محل «گواشیر» نام داشته و مرکز ولایت کرمان بوده ایت. بنابر گفته «هرودت» کرمانیان از ده طایفه پارسی ها می باشد.

در روایات اساطیری آمده که کیخسرو، کرمان و مکران را به رستم بخشید و همچنین نشانه هایی از فرمانروائی «بهمن» بر این خطه می دهند و سپس سخن از حکومت اشکانیان است که اردشیر بلاش اشکانی را شکست داد و بنای گواشیر را در پنج هزار و هفت صد و هفتاد و دو سال بعد از هبوط آدم به طالع میزان بنا نهاد. گویند کرمان آخرین پناهگاه یزدگرد پادشاه ساسانی بوده است و کرمان در زیر سلطه حکومتهای قدرتمند مثل دیلمیان، آل بویه و سلاجقه قرار گرفت. و بعد از انقراض سلسله زند به وسیله آقامحمدخان قاجار و تصرف کرمان ظلمهای بی شمار به مردم کرمان کرد.

گرچه جانشینان او تلاش کردند تا با اعزام حاکمانی مدیر و مدبر همچون «ابراهیم خان ظهیرالدوله» محمد اسماعیل خان لوری «وکیل الملک» به بازسازی کرمان و تحبیت قلب ها بپردازند و با برپایی آثاری چون مجموعه ابراهیم خان و وکیل گذشته ها تا حدودی را به فراموشی بسپارند.

مراکز تاریخی و باستانی :

مدرسه گنجعلیخان، مدرسه حیاتی، مدرسه شفیعّیه، مدرسه ابراهیم خان، مقبره خواجه اتابک، گنبد جبلیه، گنبد سبز، گنبد مشتاقیه، باغ شاهزاده ماهان، چهارسوق گنجعلی خان، میدان گنجعلی خان، یخدان مؤیدی، حمام گنجعلی خان و کاروانسرای وکیل، کاروانسرای حاج آقا علی، تخت درگاه قلی بیگ، مسجد امام، مسجد پامنار، ارگ بم و … می باشد.

ویژگی های فرهنگی کرمان :

فرهنگ زرتشتی، اعیاد مذهبی، جشن سده، جشن مهرگان، مهمان نوازی، توجه به اعتقادات و باورهای مذهبی و پای بندی به مراسم ملّی و سنتّی می باشد.

از مهمترین صنایع دستی کرمان : قالی، پته، قلم زنی مس و چاقوسازی نام برد.

استان کرمان شامل شهرستان های زیادی است که از جمله شهرستان رفسنجان که به ذکر آن می پردازم :

رفسنجان :

سرزمین مردان و زنان پرتلاش و انسان های سخت کوش و متفکری است که در بستری از سختی ها و مشکلات کویر، دیاری آفریده و سرزمینی را پی ریخته اند که به خطه طلای سبز معروف گردیده است. زندگی این مردم با کار و سازندگی عجین شده و ادامه حیات خود را در این معبر مقدس جستجو می کنند.

رفسنجان با وسعت 10678 کیلومتر مربع و حدود 300000 نفر جمعیت در جنوب شرق ایران و در شمال غربی استان کرمان قرار دارد و از شمال به استان یزد و از جنوب به شهرستان های بردسیر و سیرجان و از غرب به شهرستان شهربابک و از شرق به زرند و کرمان محدود
می شود و دارای 6 شهر : رفسنجان، کشکوئیه، انار، امین شهر، سرچشمه، بهرمان، نوق و فردوس می باشد.

رفسنجان به دلیل مجاورت با کویر از جمله مناطق نیمه خشک و کم باران به شمار می رود. تابستان های آن گرم و زمستان هایش سرد و خشک است.

تاریخچه رفسنجان :

رفسنجان شهری در آغوش کویر :

رفسنجان با تاریخی ریشه دار و قدمتی چند هزار ساله، همچون نگینی گرانبها بر دل کویر ایران می درخشد روایت تلاش و جدال دائمی مردم این ناحیه در طول تاریخ برای غلبه بر طبیعت ناسازگار این دیار، اسطوره ای است که باید به واقعیت پیوسته و به همین جهت رفسنجان کانونی پرجاذبه برای به وجود آمدن الگوهای مناسب مذهبی، فرهنگی و اجتماعی و فعالیت های صنعتی، معدنی، کشاورزی و تجاری بوده است.

رفسنجان شهری است از به هم پیوستن مجموعه روستاهای بهرام آباد، سعادت آباد، ده شیخ، عباس آباد، رحمت آباد، مؤمن آباد، کمال آباد و علی آباد تشکیل شده است.

به موجب یک نظر واژه رفسنجان معرب واژه رفسنگان است این تعبیر «رفسن» به معنی مس و «کان» به معنی معدن آمده است به طور کلی یعنی محلی که معدن مس وجود دارد. که پس از حمله اعراب به مرور تبدیل به رفسنجان شده است. بنا به نقل عامیانه ای نیز این محل ابتدا «سنجان» نام داشته و بر اثر سیل تخریب شده است و به آن رفت سنجان و به مرور زمان رفسنجان گفته شده است.

جاذبه های تاریخی :

گرچه این دیار بارها توسط جهان گشایانی مثل تیمور، ازبک و دیگر اقوام مرز گریز تحت سلطه در آمده و غارت شده اما رونق این شهرستان باعث گردیده که در گوشه و کنار این دیار آثار و ابنیه تاریخی وجود داشته باشد. مثل قلعه ها، کوشکها، کاروانسراها، تیمچه، بازارها، آب انبارها، حمام ها، قیصریه رفسنجان، مراکز فرهنگی مذهبی، کاروانسرای کبوتر خان، خانه حاج آقا علی یا بزرگترین خانه خشتی جهان و آب انبار حاج آقا علی می توان اشاره کرد. علاوه بر موارد فوق شرایط اقلیمی، معادن عظیم مس سرچشمه که طبیعت این دیار به ارمغان آورده است می توان اشاره کرد.

جاذبه های طبیعی :

علاوه بر موارد فوق شرایط اقلیمی، معادن عظیم مس سرچشمه، بزرگترین جنگل مصنوعی جهان (باغات 120 هزار هکتاری پسته) و ییلاقاتی چون سرچشمه داوران، دره در، راویز و خنامان نیز از جاذبه های طبیعت این منطقه است : بام رفسنجان، آبشار لولی کش، آب گرم ده ظهیر، رودخانه شاهزاده عباس، آب جوشان راویز و پدیده طبیعی چاه دریا نیز از اماکنی است که طبیعت برای مردم به ارمغان آورده است.

محصولات کشاورزی رفسنجان پسته است.

ارتفاعات نوق و داوران، کوههای معدن سرچشمه، کوه کمر و کوه سبز پوشان می باشد.

فرهنگ، آداب و رسوم، سنّت ها و مردم شناسی رفسنجان :

آداب و رسوم و عقاید و عادات اقوام و ملل بیانگر تفکر و خصوصیات آنهاست و از این طریق می توان روحیّه، متعلقات و خلقیّات خاص هر ملّت را دریافت.

منظور از فرهنگ مردم، دانستنی های توده مردم است که در قالب افسانه ها، قصه ها، لطیفه ها، ضرب المثل ها، معماها، ترانه ها، دعاها، نفرینها، قسمها، کنایات و … در یک منطقه رواج دارد.

فرهنگ مردم هر منطقه، طی سالیان متمادی با لهجه و طرز تفکر و محیط زندگی مردم آمیخته شده و در نتیجه موجب تفاوت هایی میان مردم مختلف شده است.

از جمله مشخصه های مردم رفسنجان، پای بندی آنها به آداب و رسوم و سنّت های ملّی مذهبی است تا آنجا که برخی از رسوم نظیر جشن سده، در کرمان و رفسنجان هنوز با شکوه برگزار می شود و همچنین مراسمی چون عید نوروز،

فهرست مطالب

فصل اول: کلیات پژوهش

1-1- مقدمه‌   …………………………………………………………………………………………………………………………‌ 2

1-2- بیان مسئله   ………………………………………………………………………………………………………………..  ‌2

1-3‌-اهمیت تحقیق   …………………………………………………………………………………………………………… ‌‌ 3

1-4- اهداف تحقیق   …………………………………………………………………………………………………………… ‌‌ 4

1-5- سؤالات تحقیق   …………………………………………………………………………………………………………. ‌ ‌4

1-6‌- فرضیه‌های تحقیق   …………………………………………………………………………………………………… ‌ ‌ 4

1-7- تعریف  کلید واژه‌ها    ………………………………………………………………………………………………..  ‌‌ 5

1-8‌- روش تحقیق   …………………………………………………………………………………………………………….. ‌‌ 5

1-9‌- ساختار تحقیق   ………………………………………………………………………………………………………….  6

1-10- محدودیت‌های تحقیق   …………………………………………………………………………………………..  ‌7

فصل دوم: مطالعات نظری

2-1- مقدمه   ……………………………………………………………………………………………………………………..   9

2-2‌- مبانی نظری تحقیق …………………………………………………………………………………………………..   9

‌   2-2-1‌-تاریخچۀ مختصر صرف   ……………………………………………………………………………………   9

2-2-2 – واژه چیست؟   ………………………………………………………………………………………………….  13

2-2-3- تکواژ و انواع آن   ………………………………………………………………………………………………  15

2-2-3-1- تکواژهای آزاد و مقید (وابسته)………………………………………………………………..   16

2-2-3-2‌- تکواژهای دستوری و قاموسی……………………………………………………………………   16

2-2-4 – وند   ………………………………………………………………………………………………………………….   17

2-2-5 – تقسیم‌بندی واژه‌های مرکب   …………………………………………………………………………..   19

2-2-5-1‌-تقسیم‌بندی مبتنی برشیوۀ ترکیب …………………………………………………………….   19

2-2-5-2-تقسیم‌بندی معنایی کلمات مرکب  ……………………………………………………………   19

2-2-6- شفافیت و تیرگی در واژه‌های مرکب   ………………………………………………………………   20

2-2-7‌-هستۀ نحوی و معنایی در ‌کلمات مرکب  ‌…………………………………………………………..   21

2-2-8- هستۀ نحوی در کلمات برون مرکز   ‌………………………………………………………………..   22

2-2-9 -هستۀ نحوی در کلمات متوازن   ……………………………………………………………………..   22

2-2-10- اهمیت هستۀ معنایی   ………………………………………………………………………………….   23

2-2-11- اسم‌های مرکب   ……………………………………………………………………………………………   23

2-2-11-1 -تصریف درونی ………………………………………………………………………………………   24

2-2-11-2- هسته‌داری  ………………………………………………………………………………………….   24

2-2-11-3- ترتیب اجزای جمله ‌……………………………………………………………………………..   24

2-2-11-4 -اسم‌های مرکب از نظر معنی‌شناسی ترکیب  ‌………….‌………………………….   24

2-2-12- ترکیب‌های پیوندی   ……………………………………………………………………………………..   25

2-2-13- ترکیب‌ غیر فعلی در زبان فارسی  ………………………………………………………………….  26

 

2-2-14‌- فرایند اشتقاق   ……………………………………………………………………………………………….  27

2-2-15- بررسی جنبه‌های مختلف واژه‌سازی  ……………………………………………………………..  28

2-2-15-1- ضرورت واژه‌سازی ………………………………………………………………………………..   28

2-2-15-2‌- انواع  واژه‌سازی  ………………………………………………………………………………….   29

2-2-15-3- فرایندهای واژه‌سازی ‌…………………………………………………………………………..   30

2-2-15-4‌-شرایط لازم برای واژه‌سازی ‌………….‌………………………………………………………   32

2-2-15-5‌-موانع واژه‌سازی ‌………….‌………………………………………………………………………….   32

2-2-16- انواع نو‌واژه‌ از نظر منشأ  ……………………………………………………………………………….   34

2-2-17- موانع نهادینه شدن نو‌واژه‌ها‌…………………………………………………………………………..   34

2-2-17-1- عوامل درون زبانی ‌………………………………………………………………………………   34

2-2-17-2‌- عوامل برون زبانی ‌………….‌……………………………………………………………………   36

2-2-18- واژه‌‌گزینی  …………………………………………………………………………………………………….  36

2-2-19- زبان علم  ……………………………………………………………………………………………………….  36

2-2-20- شیوه‌های واژه‌‌گزینی ‌  …………………………………………………………………………………..  36

2-2-21- روش‌های معادل‌یابی  ……………………………………………………………………………………  37

2-2-22- ضوابط واژه‌‌گزینی…………………………………………………………………………………………..  37

2-3- مبانی عملی تحقیق   …………………………………………………………………………………………….   39

2-3-1- مقدمه   …………………………………………………………………………………………………………   39

2-3-2- تاریخچۀ مختصری از صرف در ایران   …………………………………………………………   39

2-3-3‌- مطالعات پژوهشگران ایرانی   ……………………………………………………………………….  ‌ 39

2-3-3-1- پژوهش‌های سنتی   ‌…………………………………………………………………………….   39

2-3-3-2‌- پژوهش‌های نوین غیر تحلیلی ‌………….‌………………………………………………….   40

2-3-3-3- پژوهش‌های نوین ‌‌تحلیلی ‌………….‌…………………………………………………………   40

2-3-4 مطالعات پژوهشگران غیر‌ایرانی   ……………………………………………………………………. ‌ ‌ 54

فصل سوم: روش‌شناسی تحقیق

3-1‌- مقدمه   …………………………………………………………………………………………………………………..   59

3-2‌- روش تحقیق   …………………………………………………………………………………………………………   59

3-3‌- حجم نمونه‌ها و روش اندازه‌گیری …………………………………………………………………………..   59

3-4- ابزار جمع آوری داده‌ها   …………………………………………………………………………………………   59

3-5‌- روش تجزیه و تحلیل داده‌ها   …………………………………………………………………………………   60

فصل چهارم: تجزیه و تحلیل داده‌ها

4-1- مقدمه   ……………………………………………………………………………………………………………………  ‌ 62

4-2 – تجزیه و تحلیل داده‌ها   …………………………………………………………………………………………‌   ‌62

4-2-1- جمع‌بندی مطالب  …………………………………………………………………………………………..  62

4-2-2-  اسامی مشتق- مرکب   ………………………………………………………………………………….   64

4-2-3‌- اسامی مرکب   …………………………………………………………………………………………………   66

4-2-4- ‌ اسامی مشتق   ……………………………………………………………………………………………….   70

4-2-5 –گروه‌های اسمی   ……………………………………………………………………………………………   72

4-2-6 –اسامی بسیط   ………………………………………………………………………………………………..   83

فصل پنجم: نتیجه‌گیری و پیشنهادات

5-1‌- مقدمه   …………………………………………………………………………………………………………………..   85

5-2- خلاصۀ تحقیق   ……………………………………………………………………………………………………..   85

5-3-  پاسخ به پرسش‌های تحقیق   ………………………………………………………………………………   87

5-4- پیشنهادات   …………………………………………………………………………………………………………..   90

‌فهرست منابع   ………………………………………………………………………………………………………………..   91

واژه‌نامۀ فارسی-  انگلیسی  …………………………………………………………………………………………….   96

اصطلاحات انگلیسی- فارسی   ……………………………………………………………………………………….   134

 

فهرست نمودارها

5-1- نمودار کیکی درصد واژه‌ها   ……………………………………………………………………………………………   88

5-2- نمودار ستونی واژه‌ها   …………………………………………………………………………………………………….. ‌ 88

5-3- نموداردرصد‌ پنج فرایند زایای اسامی مرکب‌ساز ……………………………………………………………………..  89

5-4- نمودار درصد نقش کل واژگان تشکیل یافته  از اسم و صفت ………………………………………………..  89

چکیده

فرهنگستان‌ زبان و ادب‌ فارسی، با تشکیل گروه‌های تخصصی واژه‌گزینی، به طور مستمر و با روندی منظم دست ‌اندر‌کار ساخت، باز آفرینی و تصویب واژه‌ها و اصطلاحات ‌تخصصی بوده و در این راستا فرهنگ‌های موضوعی را با عنوان هزار واژه تدوین، و به جامعۀ علمی عرضه‌ کرده‌است. با توجه به اهمیت حفظ و غنای زبان از یک سو و اصالت فرهنگی هر ملت از سوی دیگر، لزوم پرداختن به بحث واژه‌سازی، به عنوان یکی از بارزترین راه‌های رسیدن به این اصالت و تقویت زبان احساس می‌شود. با مشخص‌ شدن فرایند ‌واژه‌سازی یا واژه‌‌گزینی زبان‌ فارسی در گذشته، می‌توان راه را برای واژه‌‌‌سازی مناسب در زمان حال، و برطرف کردن نیازهای زبان دربارۀ واژگان جدید برای جلوگیری از ورود واژگان بیگانه آماده‌کرد. در این پژوهش تلاش گردیده ساخت صرفی واژه‌های مصوب فرهنگستان درحوزۀ علوم ‌نظامی بررسی ‌گردد تا بلکه با آگاهی از پیشینۀ واژگان نظامی و نحوۀ تغییر آنها ‌آیندۀ واژگان فعلی‌ و اقبال مردم به واژگان نوساز نظامی نیز پیشگویی گردد. در گرداوری داده‌های این پژوهش از روش میدانی‌ و در تجزیه و تحلیل آن‌ ها، روش توصیفی به ‌‌کارگرفته‌شده‌است. نتایج حاصل از این تحقیق بدین شرح می‌باشد: 1‌) ساختار بیشتر واژه‌ها، گروه اسمی بوده؛ 2) تعداد اندکی از واژه‌ها از اسامی مشتق تشکیل شده‌اند؛ 3‌) شمار اسامی مشتق پایگانی بیشتر از ناپایگانی بوده؛ 4) در اسامی مرکب‌، از ساختار درون‌مرکزِ هسته‌پایان به مراتب بیشتر از برون‌مرکز استفاده‌شده‌است؛ 5) پسوندافزایی بیشتر از پیشوند‌افزایی‌ کاربرد داشته‌است.

مقدمه

فرهنگستان ‌سوم زبان و ادب ‌فارسی با تشکیل‌گروه‌‌های متعدد واژه‌گزینی تلاش‌کرده‌است در حوزۀ زبان     ‌‌علم، واژه‌سازی کند. در این مدت تعداد واژه‌های مصوب برخی از گروه‌های تخصصی از مرز هزار واژه فراتر      ‌رفت و تدوین فرهنگ‌های موضوعی واژه‌های مصوب در حوزه‌های مختلف ضروری می‌نمود. از این رو، ‌گروه‌‌‌های واژه‌گزینی، فرهنگ‌های موضوعی را با عنوان هزار واژه تدوین، و به جامعۀ علمی عرضه‌کرد. فرهنگستان، در برابر برخی واژه‌های بیگانه با پذیرفتن لفظ بیگانه، یک برابر نهاد ِفارسی در کنار آن به تصویب‌ رساند، به این امید که این معادل‌ فارسی به‌تدریج جای لفظ بیگانه را بگیرد. در این پژوهش تلاش خواهدشد ساخت صرفی واژه‌های مصوب فرهنگستان درحوزۀ علوم ‌نظامی بررسی ‌گردد. با مشخص‌ شدن فرایند ‌واژه‌سازی یا واژه‌‌گزینی زبان‌ فارسی در گذشته، می‌توان راه را برای واژه‌ ‌سازی مناسب در زمان حال، و برطرف کردن نیازهای زبان دربارۀ واژگان جدید برای جلوگیری از ورود واژگان بیگانه آماده‌کرد. با آگاهی از پیشینۀ واژگان نظامی و نحوۀ تغییر آن‌ ها می‌توان‌ آیندۀ واژگان فعلی‌ و اقبال مردم به واژگان نوساز نظامی را پیشگویی نمود.

فهرست مطالب

عنوان                                                                                                                     صفحه

چكیده…………………………………………………………………………………………………………………………………………………..1

فصل اول

مقدمه …………………………………………………………………………………………………………………………………………………..3

فصل دوم

پیشینه تحقیق……………………………………………………………………………………………………………………………………18

فصل سوم

روش تحقیق………………………………………………………………………………………………………………………………………21

فصل چهارم

بخش اول)صناعات لفظی در مثنویهای خواجوی كرمانی(…………………………………………………………….25

جناس(تجنیس) ……………………………………………………………………………………………………………………………….26

جناس تام …………………………………………………………………………………………………………………………………………26

جناس ناقص (مُحرّف)……………………………………………………………………………………………………………………….47

جناس خط(مصحَّف) ………………………………………………………………………………………………………………………..49

جناس زاید ……………………………………………………………………………………………………………………………………….57

جناس مکتنف…………………………………………………………………………………………………………………………………….63

جناس مذّیل……………………………………………………………………………………………………………………………………….68

جناس مضارع……………………………………………………………………………………………………………………………………..75

جناس لاحق……………………………………………………………………………………………………………………………………….82

جناس مطرف…………………………………………………………………………………………………………………………………….93

جناس مرکب …………………………………………………………………………………………………………………………………….97

جناس مزدوج(مردد، مکرر)…………………………………………………………………………………………………………….101

جناس اشتقاق ………………………………………………………………………………………………………………………………..102

جناس شبه اشتقاق ………………………………………………………………………………………………………………………..107

مجموعه ی سجع

ترصیع………………………………………………………………………………………………………………………………………………110

موازنه (ممائله)…………………………………………………………………………………………………………………………………113

تضمین المزدوج(ازدواج، اعنات القرینه)………………………………………………………………………………………….118

تکریر(مکرر)……………………………………………………………………………………………………………………………………..123

تردید………………………………………………………………………………………………………………………………………………..126

واج آرایی (توزیع ، هم حروفی و هم صدایی)…………………………………………………………………………………128

تصدیر (رد العجز علی الصدر و رد الصدر علی العجز)……………………………………………………………………..135

بخش دوم(صناعات معنوی در مثنویهای خواجوی كرمانی)…………………………………………………………148

مراعات نظیر(ائتلاف،‌تناسب، متناسب،‌مناسبت، تلفیق، توفیق، مواخات)………………………………………149

تضاد (طباق، متضاد، مطابقه، تطبیق، تکافو)…………………………………………………………………………………..165

طباق سلب……………………………………………………………………………………………………………………………………….171

پارادكس (متناقض نما)……………………………………………………………………………………………………………………173

استتباع(مدح موجه و ذم موجه)……………………………………………………………………………………………………..182

ایهام(توریه،توهیم،تخییل)……………………………………………………………………………………………………………….189

ایهام تناسب……………………………………………………………………………………………………………………………………..204

سیاقه الاعداد (اعداد، تعدید)………………………………………………………………………………………………………….209

تنسیق الصفات ……………………………………………………………………………………………………………………………….213

تفریق……………………………………………………………………………………………………………………………………………….220

مبالغه ……………………………………………………………………………………………………………………………………………..222

تبلیغ ………………………………………………………………………………………………………………………………………………

222

اغراق………………………………………………………………………………………………………………………………………………..224

غلو……………………………………………………………………………………………………………………………………………………226

تصلّف……………………………………………………………………………………………………………………………………………….235

بخش سوم: در دیگر صناعات معنوی…………………………………………………………………………………………….238

ابداع………………………………………………………………………………………………………………………………………………….239

بخش چهارم:اصطلاحات و صناعات شاخه های دیگر بلاغت در بدیع………………………………………….265

قسم………………………………………………………………………………………………………………………………………………….266

بخش پنجم: اصطلاحات علم قافیه مطرح در بدیع………………………………………………………………………267

مصرّع……………………………………………………………………………………………………………………………………………….268

مردّف……………………………………………………………………………………………………………………………………………….274

بخش ششم: اصطلاحات انواع ادبی مطرح در بدیع…………………………………………………………………….279

ملمّع……………………………………………………………………………………………………………………………………………….280

سوال و جواب…………………………………………………………………………………………………………………………………281

ماده تاریخ……………………………………………………………………………………………………………………………………….283

بخش هفتم: در تلمیحات و دقایق ادبی………………………………………………………………………………………..286

تلمیح……………………………………………………………………………………………………………………………………………….287

اقتباس …………………………………………………………………………………………………………………………………………..295

کهن باوری………………………………………………………………………………………………………………………………………298

سنت ادبی………………………………………………………………………………………………………………………………………..300

صفت نمایی…………………………………………………………………………………………………………………………………….308

فصل پنجم(نتیجه)

نتیجه گیری…………………………………………………………………………………………………………………………………….313

نمودارها

نمودا(انواع جناس)…………………………………………………………………………………………………………………………..315

نمودار(صفات لفظی)………………………………………………………………………………………………………………………..316

نمودار(صفات معنوی)………………………………………………………………………………………………………………………317

نمودار(اصطلاحات انواع ادبی مطرح در بدیع)…………………………………………………………………………………318

نمودار(در تلمیحات ادبی)……………………………………………………………………………………………………………….319

منابع و مأخذ……………………………………………………………………………………………………………………………………320

چكیده انگلیسی……………………………………………………………………………………………………………………………….321

چکیده

خواجو شاعر بزرگ کرمانی از جمله اولین کسانی است که به خمسه سرایی پرداخته است و اگر بخواهیم دقیق تر بگوییم بعد از نظامی و امیرخسرو دهلوی سومین نفری است که این کار را انجام داده، خواجو مثنویهای خود را با استادی خاص سروده است و صناعات بدیعی را در مثنویهایش به وفور به کار برده و بسامد این صنایع در مثنویهای خواجو زیاد می باشد که این امر باعث زیباتر جلوه دادن اشعار خواجو گردیده و در کنار داستانهای بسیار زیبا مثنوی های  خواجو را به غایت زیبا و خواندنی کرده است.

صناعات بدیعی در زیباسازی ساختار شعر از اهمیت و درجه ی بسیار والایی برخوردار است و هدف از این تحقیق نمایان ساختن این صنایع زیبا و میزان به کارگیری و اندازه ی کاربرد صناعات بدیعی در مثنویهای خواجوی بزرگ می باشد.

خواجو علاوه بر اینکه به تمام آرایه های ادبی اشراف کامل داشته در علومی مانند نجوم نیز تبحّر داشته و توانسته از این علم در صنایعی مانند کهن باوری و ماده ی تاریخ و ایهام به خوبی استفاده نماید و زیبایی اشعار خود را دوچندان کند. اشعاری که نام خواجو را نه تنها در کرمان بلکه در ایران و اگر غلو نباشد در جهان بلند آوازه کرده است.

واژگان کلیدی

خواجوی کرمانی، مثنوی ها، صناعات بدیعی ، صناعات لفظی، صناعات معنوی

مقدمه

به نام نقش بند صفحه ی خاک                                 عذار افروز مهرویان افلاک

یکی از مفاخر بزرگ کرمان و حتی  ایران، ملک الفضلاء و افضل الشعراء، نخلبند دیوان نکته دانی افضل الدین خواجوی کرمانی با همه ی عظمت و بزرگی که دارد و شاعران بزرگی همچون حافظ از معلومات وی بهره ها برده و از اشعار او استقبال نموده اند و حتی حافظ در شعری که منسوب به اوست در مورد خواجو چنین گفته است:

استاد غزل سعدی است نزد همه کس اما          دارد سخن حافظ طرز سخن خواجو

با این حال باز هم خواجو مورد توجه چندانی قرار نگرفته و مورد بی مهری واقع گردیده است که شاید یکی از دلایل این مسئله موقعیت زمانی خواجوست که درست در زمانی مابین دو شاعر بزرگ و بلندآوازه ی شیراز یعنی شیخ اجل سعدی و حضرت حافظ قرار گرفته است که این مسئله باعث کمرنگ تر جلوه کردن خواجو شده است و مسئله ی دیگر مربوط به خمسه نویسی وی می باشد. چنانکه می دانیم بعد از نظامی نخستین کسی که به کار خمسه پرداخته است امیرخسرو دهلوی است و بعد از او خواجو به این امر پرداخته است و شاید بعضیها فکر می کنند که خمسه ی خواجو تقلیدی از خمسه ی نظامی است و همین امر نیز باعث شده که خواجو در خمسه نویسی نیز به نحوی در سایه ی نظامی قرار گرفته و این آثار به غایت زیبا و ارزشمند تحت سیطره ی خمسه ی نظامی کمرنگ جلوه می نماید. خواجو درست است که به خمسه ی نظامی نظر داشته و آن را خوانده و از آن درس و الهام گرفته که این خود یک امر طبیعی است و خود خواجو نیز چند جا با احترام از نظامی یاد کرده است.

گرچه سخن پرور نامی توئی                                       معتقد نظم نظامی توئی

درگذر از مخزن اسرار او                                   بر گذر از جدول پرگار او

خازن مخزن دل دانای توست                                        محرم اسرار خرد رأی توست

ولی می بینیم که ضمن محترم شمردن نظامی از دل دانا و خرد والای خویش نیز مدد می خواهد و بر این اساس است که مقید نبوده است که از هر پنج مثنوی نظامی حتی به صورت ظاهر پیروی کند مثلاً گوهرنامه که بر وزن خسرو و شیرین است بکل از سیاق مثنوی نظامی خارج است و همچنین همای و همایون که بر وزن اسکندرنامه است کاملاً موضوعی دیگر را دنبال می کند. جز دو مثنوی او، یکی روضه الانوار که در وزن سبک و سیاق مخزن الاسرار سروده شده و دیگری گل و نوروز که در وزن و سبک و سیاق خسرو و شیرین است. سایر مثنویات خواجو بازگوکننده ی مطالب دیگری است.

به هر حال به خاطر این مسائل که بازگوشد خواجوی بزرگ آن چنان که واقعاً لایق اوست در بین مردم فروغ چندانی ندارد.

بنابراین بنده ی حقیر به خاطر داشتن عِرق ملی و علاقه ی زیاد به خواجو پس از مشورت با استاد راهنمای خویش جناب آقای دکتر اسفندیار پور تصمیم بر این گرفتیم که موضوع پایان نامه ی خویش را صناعات بدیعی در مثنویهای خواجوی کرمانی قرار دهم تا کسانیکه مثنویهای خواجو را می خوانند به زیباییهای این مثنویها به علت به کار رفتن این صنایع زیبا در آنها بیشتر پی ببرند و از خواندن آنها لذت بیشتری ببرند و دیگر اینکه اگر کسانی با این صنایع در مثنویهای خواجو با ابهاماتی مواجه می شوند حقیر بتوانم در حد بضاعت کم خویش آنها را یاری نموده و بر تجارب آنها بیافزایم.

 

 

نخلبند نخلهای سربلند

ابوالعطا کمال الدین محمود بن علی بن محمود متخلص به خواجو از شعرای بزرگ و بلند آوازه ی قرن هشتم است که از آغاز شاعری، سخن او ممورد توجه بزرگان شعر و ادب بوده است. دولتشاه سمرقندی او را « ملک الفضلاء» خوانده و می نویسد که: « از بزرگ زادگان کرمان بوده و صاحب فضل و خوشگوی است و سخن او را فاضلان و بزرگان در فصاحت و بلاغت بی نظیر می دانند و او را نخل بند شعرا می نامند».

ملاعبدالنبی فخر الزمانی قزوینی در تذکره ی میخانه وی را « نخلبند دیوان نکته دانی افضل الدین خواجوی کرمانی» می نامد و می نویسد که: از اکثر کتب معتبر چنان بنظر این محقر رسیده که پدر او یکی از اکابر کرمان بوده و نام فرزند خود افضل الدین نموده ولیکن بر سبیل اشفاق و مهربانی، والدین او را خواجو می خواندند».

ولادت

خواجو به موجب گفته ی خود در مثنوی گل و نوروز به سال 689هجری قمری در کرمان چشم به جهان گشود.

تخلص

در مورد تخلص خواجو، استاد سعید نفیس می نویسد « در زبانهای فارسی قدیم « واو » در آخر کلمات علامت تصغیر بود و در آخر اسامی اشخاص در مقام انس و مهربانی به کار می رفته است و این نکته هنوز در فارس و کرمان متداول است و حتی در مقام اشاره ی نزدیک و معلوم به کار می برند. در این صورت واضح است که کلمه « خواجو » مصغریست در مقام ملاطفت از کلمه ی « خواجه » و شاید چنانکه بعضی حدس زده اند این نام را در طفولیت محبین خواجو بدو داده اند و به همین نام در میان خانواده و آشنایان معروف بوده و پس از آنکه به شاعری آغاز کرده به پاس خاطر روزگار کودکی این تخلص را اختیار کرده باشد.»

مسافرتهای خواجو

خواجو از روزگار خردی در اندیشه ی شاعر بوده است،  چه در روضه الانوار می گوید که هنگام طفولیت خوابی دیده است و در خواب به او نوید داده شده است که از سخنوران بزرگ خواهد شد و در پی همین خواست، پس از کسب علوم متداول آن زمان با اشتیاق تمام راهی سفر می گردد. سیر و سیاحتهای خواجو و مسافرتهای دور و دراز او بیشتر به دو علت صورت گرفته است، نخست کسب دانش و اطلاعات زمان خویش و استفاده از محضر علمای آن عصر که بطور پراکنده در شهرهای مختلف سکونت داشته اند و این مرسوم بوده است که طالبین علم برای کسب فیض و اندوختن دانش راهی سفر می شده اند، نگاهی به سرگذشت بزرگان علم و ادب نشان می دهد که مسافرتهای خواجو چندان غیر عادی نیست.

دوم پیدا کردن محل انسی که معمولاً در آن روزگار دربار پادشاهان قدرتمند بیشتر مد نظر شعرایی چون خواجو بوده است که هم از نظر مادی آنها را تأمین کنند و هم نشر آثار و افکار آنها را تضمین نمایند تا بتوانند با خیال راحت به خلق آثار خود بپردازند.

واژگان کلیدی: خطبه‌های حضرت زینب3، صور بلاغی، معانی حروف، بیان و بدیع.

فهرست مطالب

چکیده

مقدمه. 1

فصل اول: کلیات و مفاهیم

1-1 بخش اول: کلیات… 5

1-1-1 سؤالات تحقیق.. 6

1-1-2 فرضیات تحقیق.. 6

1-1-3 پیشینه و سوابق موضوع. 7

1-1-4 بیان جلوه‌های نوآوری و جدید بودن طرح.. 8

1-1-5 ضرورت انجام تحقیق.. 8

1-1-6 بیان مسئله. 9

1-1-7 روش تحقیق.. 9

1-1-8 مباحث کلی پایان‌نامه. 10

1-1-9 منابع اصلی.. 10

1-1-10 تعریف اصطلاحات… 10

1-2 بخش دوم: زندگی‌نامه حضرت زینب3. 12

1-2-1 همسر و فرزندان حضرت زینب3. 12

1-2-2 برخی از القاب حضرت زینب3. 13

فصل دوم: کوفه و حضرت زینب3

2-1 تاریخچه‌ اجمالی کوفه. 17

2-1-1 بافت سیاسی اجتماعی کوفه در آن زمان. 17

2-1-2 مذاهب و ادیان و پیروان آنان در کوفه. 18

2-2 شرایط محیطی خطبه‌ی کوفه. 18

2-3 اسناد خطبه در اجتماع کوفیان. 21

2-4 خطبه حضرت زینب3 در كوفه. 22

2-5 ساختار شكلی.. 24

2-6 تحلیل بلاغی.. 25

2-6-1 کاربردعلم معانی.. 27

2-6-1-1 اغراض خبر. 28

2-6-1-2 اغراض ندا 29

2-6-1-3 تأكید كلام. 30

2-6-1-4 حصر (قصر) 32

2-6-1-5 حروف استفهام. 33

2-6-1-6 التفات… 33

2-6-1-7 ایجاز. 34

2-6-1-8 استتباع. 35

2-6-1-10 فصل‌الخطاب… 35

2-6-1-11 حسن ختام. 36

2-6-1-12 فصاحت كلمه. 36

2-6-2 کاربرد بیانی.. 38

2-6-2-1 تشبیه. 38

2-6-2-2 مجاز. 43

2-6-2-3 استعاره 44

2-6-3 کاربردبدیعی.. 47

2-6-3-1 تسجیع. 47

2-6-3-2 جناس… 48

2-6-3-3 تجاهل العارف… 49

2-6-3-4 طباق.. 50

2-6-3-5 مقابله. 50

2-6-3-6 تکرار مترادفات… 51

 

2-6-3-7 بینامتنیت… 52

2-7 کاربرد نحوی كلمات در خطبه. 56

2-7-1 كاربرد افعال. 56

2-7-2 جملات فعلیه واسمیه. 57

2-7-3 کاربرد حروف… 58

فصل سوم: شام و  حضرت زینب3

3-1 شرایط محیطی خطبه‌ی حضرت در شام. 63

3-2 اسناد خطبه در دارالخلافه یزید در شام. 67

3-3 خطبه‌ی حضرت زینب3 در شام. 68

3-4 ساختار شکلی خطبه شام. 72

3-5 تحلیل بلاغی.. 72

3-5-1 کاربردمعانی.. 73

3-5-1-1 تأکید کلام. 74

3-5-1-2 حصر (قصر) 75

3-5-1-3 ایجاز. 75

3-5-1-4 استتباع. 76

3-5-1-5 اختصاص…. 76

3-5-1-6 فصاحت کلمه. 76

3-5-1-7 حسن ختام. 77

3-5-2 کاربردبیانی.. 77

3-5-2-1 تشبیه. 77

3-5-2-2 استعاره 78

3-5-2-3 کنایه. 79

3-5-3 کاربردبدیعی.. 81

3-5-3-1 مراعاة‌النظیر. 81

3-5-3-2 واج‌آرایی.. 81

3-5-3-3 سجع. 82

3-5-3-4 تجاهل‌العارف… 84

3-5-3-6 طباق.. 85

3-5-3-7 مقابله. 86

3-5-3-8 تکرار مترادفات… 86

3-5-3-9 بینامتنیت دینی.. 86

3-6 کاربرد نحوی کلمات در خطبه. 91

3-6-1 کاربرد افعال. 91

3-6-2 جملات اسمیه و فعلیه. 93

3-6-3 کاربرد حروف… 94

فصل چهارم: دارالاماره و احتجاج حضرت زینب3

4-1 شرایط محیطی احتجاج حضرت با ابن‏زیاد در دارالاماره و بیان احتجاج.. 99

4-2 اسناد احتجاج در دارالاماره‌ی کوفه. 100

4-3 ساختار شکلی احتجاج حضرت زینب3 با ابن‌زیاد. 101

4-4 تحلیل بلاغی.. 101

4-4-1 کاربردمعانی.. 102

4-4-1-1 تأکید کلام. 102

4-4-2 کاربردبیانی.. 102

4-4-2-1 کنایه. 102

4-4-3 کاربردبدیعی.. 102

4-4-3-1 مراعاة‌النظیر. 102

4-4-3-2 تسجیع. 102

4-4-3-3 طباق.. 103

4-4-3-4 بینامتنیت دینی.. 103

4-5 کاربرد نحوی کلمات درخطبه. 104

4-5-1 کاربرد افعال. 104

4-5-2جملات اسمیه و فعلیه. 104

4-5-3 کاربرد حروف… 104

نتیجه‌‌گیری.. 106

فهرست منابع و مآخذ. 109

 

فهرست نمودارها

نمودار افعال(1-1) 57

نمودار جملات (2-1) 58

نمودار کاربرد حروف جر(3-1) 59

نمودار حروف استفهام (4-1) 60

نمودار حروف تأکید (5-1) 60

نمودار حروف ندا (6-1) 61

نمودار کاربرد افعال (7-1) 92

نمودار کاربرد جملات (8-1) 93

نمودار کاربرد حروف جر(9-1) 94

نمودار کاربرد حروف استفهام (10-1) 95

نمودار کاربرد حروف تأکید (11-1) 96

نمودار کاربرد حروف ندا (12-1) 97

نمودار کاربرد افعال (13-1) 104

مقدمه

انسان برای برقراری ارتباط با دیگران واثرگذاری بر آنان از نیروی زبان بهره‌ می‌گیرد. او با گزینش الفاظ مختلف سعی می‌کند که از راه‌های گوناگون تأثیر سخن خود را تغییر دهد. در برخی از موارد احساسات مخاطب را برانگیزد و او را به انجام کاری تحریک نماید و در بعضی مواقع او را از انجام عمل بر حذر دارد. گاهی او را موافق گفتار و اعمال و افکار خویش نماید و گاهی او را به مسائل پیرامون خود آگاه نماید.

در تمام این مواقع زبان و عناصر آن‌که عبارت‌اند از دایره واژگان و زیبایی‌های حاکم بر نظام زبان تأثیر‌گذار است. عناصری چون بلاغت و فصاحت و … می‌تواند تأثیر سخن متکلم را چندین برابر نماید.

نویسندگان و ادیبان بزرگ جهت تبیین صحبت خود از صورت‌های بلاغی استفاده می‌کنند. آن‌ ها معمولاً گفتار خود را با افزودن تشبیه و استعاره، کنایه، اقتباسات قرآنی و… تکمیل می‌کنند. بلکه به کمک تشبیه، روح و حیات به کالبد الفاظ می‌دهند و معانی ذهنی (احساسی- حسی و عقلی) را به صورت‌هایی مجسم و زنده در قالب تابلو‌هایی بدیع به نمایش می‌گذارند.

امیرالمؤمنین علی7 که استاد فصاحت و بلاغت در سخن است بیش از این اسلوب در گفتار خود بهره برده است و از شاگردان برجسته ایشان دختر او حضرت زینب3 است که همانند پدر ادیبی بزرگ و سخنوری توانا بود. هرکس که خطبه‌های غرّای ایشان را پس از واقعه‌ی عاشورا مطالعه کند اذعان خواهد کرد که او دانش‌آموخته‌ی مکتب علی7 است. با توجه به آنکه یک سخنرانی خوب باید شرایط ویژه‌ای داشته باشد ازجمله: «1- آرامش فکری سخنگو و نبودن او تحت‌فشار عوامل درونی (مثل گرسنگی و تشنگی)؛ 2- دید مثبت شنوندگان به گوینده و احترام گذاشتن به او؛ 3- محیطی آرام و بی‌سروصدا؛ 4- نبودن در برابر مناظر ناراحت‌کننده و شرایط مطلوب».[1] اما هیچ‌کدام از این شرایط برای حضرت زینب3 مهیا نبود. از ابتدای اسارت غذا و آب برای آنان جیره‌بندی شده بود و حضرت هم سهم خود را بین کودکان تقسیم می‌کرد. شنوندگان به دیده حقارت به اهل‌بیت: می‌نگریستند. در آن محیط از سکوت و آرامش خبری نبود و مناظری دل‌خراش پیش چشمان قهرمان کربلا اتفاق می‌افتاد مانند چوب زدن بر لب و دندان امام حسین7، در این موقعیت حضرت زینب3سعی کرد با بهره‌گیری از صورت‌های بلاغی میزان اثرگذاری کلام را در مخاطبان به حد اعلی برساند. با توجه به اینکه سرآغاز علوم دانش‌های ما حواس است. حضرت با نمونه‌هایی از امور محسوس فهم حقیقت را برای مخاطبان هموار ساخت و با تجسم تلاشی کرده در جهت تقریب مفاهیم و حقایق به ذهن و آن را ابزاری ساخته برای آشنایی مخاطبان با آنچه در حوزه‌ی مشهوداتشان نمی‌گنجید. این پایان‌نامه صور بلاغی خطبه‌های حضرت را موردبررسی و اعجاز بلاغی آن را در انتخاب الفاظ مناسب و معانی محسوس روشن می کند.

یکی از عواملی که باعث پیروزی اهل‌بیت: شد نوع سخن گفتن و روش بیان بانوی کربلا بود. او با بهره گرفتن ازتشبیهات و استعارات و کنایات و … هم عظمت حادثه را متذکر شد و هم حوادث را برای مردم ملموس و قابل‌فهم نمود. برانگیختن احساسات مخاطبین از عهده‌ی هر سخنوری برنمی‌آید. تنها کسانی که کلامشان درنهایت فصاحت و بلاغت باشد به این مهم دست خواهند یافت و حضرت زینب‌3نمونه کامل این نوع سخنوران است. ما بر آنیم تا خطبه‌های حضرت زینب3 را ازنظر صور بلاغی تحلیل کنیم.دراین پژوهش منظور از صور بلاغی ،تصویرهای بلاغی مورد نظردر علم بیان نیست،بلکه منظور کلیه صورت های زبانی است که می تواند در هر یک از سه علم معانی،بیان و بدیع مورد استشهاد قرار گیرد ،به عبارت دیگر معنای اعم آن مورد نظر می باشد. این پایان‌نامه در 4 فصل است.

فصل اول: شامل کلیات.

فصل دوم: صور بلاغی خطبه‌ی کوفه.

فصل سوم: صور بلاغی خطبه شام.

فصل چهارم: صور بلاغی در احتجاج حضرت زینب3 با ابن‌زیاد.

چکیده

شعر و ادب پارسی از دیر باز با صور خیال در آمیخته و آشنا بوده است. صور بلاغی شامل تشبیه ، استعاره، مجاز و کنایه است و بیش از هزار سال است که شاعران فارسی زبان را در شعر، با خود ، آشنا و مأنوس ساخته است. در همه‌ی سبک‌های شعر کهن و معاصر، بسامد بالای کاربرد صور خیال را می‌توان مشاهده نمود.

در سبک دوره‌ی بازگشت که تتبّع و تقلیدی است از شعرای سبک عراقی و خراسانی ، ساختار صور بلاغی چه از دیدگاه لفظ و ساختار ظاهر ترکیبات و جملات و چه از نظر معنا و مسایل بیانی صور بلاغی ، از هر دو جهت ، شعر دوره‌ی بازگشت، نظر به سبک عراقی و خراسانی دارد.

وصال شیرازی که از شاعران دوره‌ی بازگشت است و از شاعران بزرگ دوره‌ی نخست بازگشت ادبی محسوب می‌شود، در حوزه‌ی صور بلاغی ، توانمند و صاحب هنر، ظاهر شده و به راستی که در همه‌ی حوزه های صور خیال به ویژه انواع تشبیه و استعاره، سرآمد شاعران زمان خود بوده است. پژوهش در مسائل بیانی و صور بلاغی دیوان اشعار او ما را به توانایی‌های او در آفرینش و پردازش انواع صور خیال آگاه می‌کند. مقایسه‌ی بیانی شعر وصال شیرازی با معاصران وی، توانایی بلامنازع وی را در هنر شاعری و بکارگیری فنون بلاغت توسط وی را بر هر پژوهنده ای محرز و قطعی جلوه می‌دهد.

در این پایان نامه هریک از مباحث صور خیال در دیوان وصال شیرازی از تشبیه، استعاره ، مجاز و کنایه در بخش‌های جداگانه با ارائه شواهدی از اشعار وی ، پژوهش شده و مسائل بیانی اشعار وصال را به گونه ای مبسوط در ابعاد مختلف باز نموده و ارائه شده است. این پژوهش نمونه ای نسبتاً کامل از مسائل بلاغت و صور خیال را در شعر دوره‌ی بازگشت به خواننده با ارائه شواهدی از اشعار وصال شیرازی ارائه می‌دهد.

 

واژگان کلیدی:  وصال شیرازی ،دیوان اشعار،صور بلاغی، تشبیه، استعاره، مجاز، کنایه

فهرست مطالب

عنوان                                                                                                                              صفحه

الف)بیان مسأله. 12

ب)اهمیّت و ضرورت تحقیق.. 13

د)اهداف تحقیق.. 14

الف: اهداف کلّی.. 14

ب: اهداف اختصاصی.. 14

ﻫ)پیشینه تحقیق.. 15

و)روش پژوهش… 16

ز)تحقیق توصیفی تحلیلی.. 17

ح)نوع مطالعه «روش‌ها و ابزار های گرد آوری اطلاعات». 17

ط) اسناد عمده‌ی مورد استفاده در این تحقیق: 18

ی) ابزار گردآوری اطلاعات: 18

ک)محدودیت‌ها و موانع. 18

تعاریف و کلیّات.. 20

1-1درباره وصال شیرازی و شعرش… 20

1-2 وصال و سبک بازگشت : 21

1-3وصال و شاعران سبک خراسانی و عراقی: 22

1-4 مختصری در موردعلم بیان. 26

1-5وصال و موسیقی شعر. 27

. 31

2-1-1 تشبیه. 32

2-1-1 حسی و عقلی بودن طرفین تشبیه. 32

2-1-2 محسوس به محسوس: 33

2-1-3 معقول به معقول. 39

2-1-4 محسوس به معقول. 41

2-1-5 معقول به محسوس: 43

2-1-6تشبیه خیالی و وهمی: 52

2-1-1-2تشبیه به اعتبار مفرد و مرکب بودن طرفین: 53

2-1-1-2-1 تشبیه مفردمقید به مفرد مقید. 53

2-1-1-2-2 تشبیه مفردغیر مقیدبه مفرد غیر مقید. 57

 

2-1-1-2-3تشبیه مفرد مقید به مفرد غیر مقید. 62

2-1-1-2- 4 تشبیه مفرد غیر مقید به مفرد مقید. 65

2-1-1-2-5  تشبیه مفرد به مرکب.. 67

2-1-1-2-6 تشبیه مرکب به مفرد. 68

2-1-1-2-7  تشبیه مرکب به مرکب.. 69

2-1-1-2-8 تشبیه مرکب به مرکب مرسل.. 86

. 88

2-1-1-3-1 استخـدام (وجه شبه دوگانه ) 89

2-1-1-3-2تشبیه جمع. 89

2-1-1-3-3 تشبیه مفروق. 92

2-1-1-3-4 تشبیه مجمل.. 95

2-1-1-3-5 تشبیه مؤکد ومرسل.. 96

2-1-1-3-6 تشبیه مشروط و تفضیل.. 98

2-1-1-3-7 تشبیه ملفوف.. 98

2-1-1-3-8 تشبیه تفضیل.. 99

2-1-1-3-9 تشبیه مضمر. 101

2-1-1-3-10 تشبیه تمثیل.. 102

2-1-1-3-11 اضافه تشبیهی.. 102

. 118

2-2-1 استعاره 119

2-2-1-1 استعاره مصرحه مجرده 119

2-2-1-2 استعارۀ مصرّحۀ مرشحه. 123

2-2-1-3 استعارۀ مصّرحۀ مطلقه. 127

2-2-1-4 استعارۀ مکنیۀ تخییلیّه (تشخیص)………………………………………………………………………………………128

2-2-1-5  استعاره مصرّحۀ تبعیّه. 137

2-2-1-6 اضافۀ استعاری.. 138

2-2-1-7  استعاره تمثیلیّه. 140

: 141

2-3-1 کنایه. 142

2-3-1-1 اقسام كنایه به لحاظ مكنیّ عنه……………………………………………………………………………………………………..142

2-3-1-2 انواع کنایه به لحاظ واضح بودن و مخفی بودن: 143

2-3-1-2-1ایماء 143

 2-3-1-2-2تلویح. 143

2-3-1-2-3تعریض… 144

. 149

2-4-1- مجاز 150

2-4-1-1 مجاز به علاقۀ جزء و كل. 150

2-4-1-2 مجاز به علاقه حال و محلّ……………………………………………………………………………………………………………..151

2-4-1-3 مجاز به علاقه ظرف و مظروف……………………………………………………………………………………………………….152

2-4-1-4 مجاز به علاقه آمر و مأمور ……………………………………………………………………………………………………………153

2-4-1-5 مجاز به علاقه ما كان…………………………………………………………………………………………………………………….153

2-4-1-7 مجاز به علاقه سبب و مسبب……………………………………………………………………………………………………….153

2-4-1-8 مجاز به علاقه  بدلیّت…………………………………………………………………………………………………………………..154

2-4-1-9 مجاز به علاقه تضاد……………………………………………………………………………………………………………………….154

2-4-1-10مجاز به علاقه مادیّت…………………………………………………………………………………………………………………….154

2-4-1-11 مجاز به علاقه قوم و خویشی……………………………………………………………………………………………………….154

2-4-1-12 مجاز به علاقه  آلیّه……………………………………………………………………………………………………………………..155

2-4-1-13 مجاز به علاقه عموم و خصوص……………………………………………………………………………………………………156

2-4-1-14 مجاز به علاقه ی غلبه………………………………………………………………………………………………………………….156

2-4-1-15مجاز به علاقه ملازمت………………………………………………………………………………………………………………….156

2-4-1-16 مجاز جنسیّت.. 157

كتابنامه. 161

بیان مسأله

در این پایان نامه سعی شده است تا اطلاعات جامع و مستندی بر مبنای اشعار وصال، از عناصر بنیادی شعریعنی: تشبیه، استعاره، مجاز و کنایه ، ارائه گردد و هر یک از عناصر صور خیال و بلاغت را در فصلی جداگانه، نسبتاً جامع و مُشَبع، باز نموده شود.

از آن جا که در شعر ، تتبّع و تقلید از سرآمدان و بزرگان، امری شایع و طبیعی است، شاعران دوره‌ی بازگشت از جمله وصال، با نظر به ویژگی‌های شعر کهن و راه و شیوه‌ی فحول ادبای پیش یعنی سرایندگان سبک عراقی و پس از آن خراسانی، توانستند به گونه ای طبیعی و توانمند، سرودن شعر را ادامه دهند و غزلیات ، قطعات و قصاید نسبتاً زیبا و هنرمندانه ای از خود به جای گذارند. البته برخی از اشعار آنان در ردیف بهترین اشعار به جای مانده در ادب پارسی نیز، قرار گرفته است که از آن جمله می‌توان به ترجیع بند معروف هاتف اصفهانی که بسیار عارفانه و از روی سوز و از سر حقیقت سروده شده است، اشاره کرد.

برخی از تک بیت‌های به جای مانده و معروف در ادب فارسی ، نیز سروده‌ی طبع شاعران دوره‌ی بازگشت و از جمله وصال است:

دوست نباید ز دوست در گله باشد                     مرد نباید که تنگ حوصله باشد

(وصال شیرازی، 1378 :204)