چكیده :

سازمانها در دنیای پر رقابت کنونی بدنبال یافتن شیوه های حداکثر نمودن تلاش کارکنانشان هستند و یکی از مهم ترین آنها انگیزش کارکنان به ایفای نقش های فراتر در سازمان است . اخلاق یعنی رعایت اصول و ارزشهای حاکم بر رفتار فرد و بررسی ارتباط آن با رفتار شهروندی سازمانی بعنوان نوعی رفتار فرانقش منجر به شناخت ابعاد تاثیر گذار اخلاق  بر رفتار كاركنان و ارتقا آن در سازمان خواهد شد و از آنجا که پایه ای ترین رویکرد به اخلاق ، بر اساس فلسفه اخلاقی است ؛ فرض بر این است که کارکنان قوانین و مقررات مربوط به رفتار اخلاقی را بر اساس فلسفه اخلاقی شکل می دهند.

هدف : این تحقیق بدنبال بررسی رابطه بین فلسفه اخلاقی و رفتار فرا نقش آنها در كاركنان شركت گاز استان گیلان است .

روش اجرای تحقیق : این تحقیق از نظر هدف کاربردی و از نظر روش تحقیق ، توصیفی–همبستگی است . جامعه این تحقیق 1253 نفر از کارکنان شركت گاز استان گیلان می باشد ؛ تعداد نمونه برآوردی طبق جدول مورگان297 نمونه بود که تعداد 370 پرسش نامه پخش و تعداد 354 برگشت داده شدند که تعداد 339 پرسش نامه قابل تحلیل بود . روش نمونه گیری این تحقیق تصادفی ساده بود.

یافته ها: این تحقیق نشان داد که ابعاد فلسفه اخلاقی (قانون طلایی، منفعت گرایی، وظیفه گرایی، عدالت گرایی و آزادی فردی )با بروز رفتار فرا نقش رابطه معنی دار دارند. بر اساس آزمون همبستگی پیرسون شدت رابطه منفعت گرایی و آزادی فردی بیش از سایر ابعاد می باشد .

محدودیتهای تحقیق :تعداد کم سناریو ها برای سنجش فلسفه اخلاقی کارکنان ، ساده بودن مدل و عدم کنترل متغیرهای مداخله گر و تعدیلگر نظیر عدالت و تعهد سازمانی

ارزش علمی : این تحقیق رابطه بین فلسفه اخلاقی و رفتار فرا نقش و شدت رابطه ابعاد فلسفه اخلاقی و رفتار فرانقش و ابعاد موثر تر بر بروز رفتار شهروندی را روشن می کند و نشان می دهد تمایل افراد برای انجام رفتار فرانقش ، وقتیکه درک مساعد تری نسبت به اخلاق گرایی داشته باشند بیشتر خواهد بود .

واژگان کلیدی : رفتار فرا نقش ، رفتار شهروندی سازمانی ، فلسفه اخلاقی

 

فهرست مطالب

عنوان                                                                                                                                         صفحه

فصل اول  : کلیات تحقیق

1-1) مقدمه     ……………………………………………………………………………………………………………………………….1

1-2) بیان مساله     ………………………………………………………………………………………………………………………1

1-3)ضرورت و اهمیت تحقیق       ………………………………………………………………………………………………..3

1-4) چارچوب نظری       ……………………………………………………………………………………………………………..5

1-5) فرضیه های تحقیق    …………………………………………………………………………………………………………..7

1-6) اهداف تحقیق        ………………………………………………………………………………………………………………7

1-7) تعریف عملیاتی متغیرهای تحقیق   …………………………………………………………………………………………8

1-7-1) تعریف عملیاتی متغیر مستقل    ……………………………………………………………………. 8

1-7-2 ) تعریف عملیاتی متغیر وابسته   ………………………………………………………………………9

1-8) قلمرو تحقیق     ………………………………………………………………………………………………………………….10

فصل دوم : ادبیات تحقیق

2-1 ) : رفتار فرانقش   ………………………………………………………………………………………………………..12

2-1-1)مقدمه     …………………………………………………………………………………………………………………………….12

2-1-2) مفهوم رفتار فرا نقش    ……………………………………………………………………………………………………12

2-1-3 ) تاریخچه مفهوم رفتار فرا نقش    ……………………………………………………………………………………..15

2-1-4 ) مدلهای رفتار فرا نقش    …………………………………………………………………………………………………18

2-1-4-1 ) مدل گراهام     ………………………………………………………………………………………18

2-1-4-1 ) مدل پودساکف  ………………………………………………………………………………………19

2-1-4-1 ) مدل مارکوزی  ……………………………………………………………………………………….19

2-1-4-1 ) مدل بورمن و موتوویدلو    ……………………………………………………………………….19

2-1-4-1 ) مدل فار   ………………………………………………………………………………………………20

2-1-4-1 ) مدل ارگان  ……………………………………………………………………………………………20

2-1-5 ) عوامل تاثیر گذار بر بروز رفتار فرا نقش   …………………………………………………………………………..22

2-1-5-1 ) ویژگی های فردی کارکنان     …………………………………………………………………22

2-1-5-2 ) ویژگی های شغلی   ………………………………………………………………………………..23

2-1-5-3 ) ویژگی های سازمانی    ……………………………………………………………………………23

2-1-5-4 ) سبك رهبری   ……………………………………………………………………………………….24

2-1-6 ) پیامدهای رفتار فرانقش   …………………………………………………………………………………………………24

فهرست مطالب

عنوان                                                                                                                                         صفحه

2-1-7 ) سیاستهای تقویت رفتارفرا نقش    ……………………………………………………………………………………25

2-1-7-1 ) گزینش واستخدام   …………………………………………………………………………………25

2-1-7-1 ) آموزش و توسعه    …………………………………………………………………………………26

2-1-7-1 ) ارزیابی عملکرد و جبران خدمات   ……………………………………………………………26

2-1-7-1 ) سیستم‌های غیررسمی    …………………………………………………………………………26

2-2 ): فلسفه اخلاقی کارکنان   …………………………………………………………………………………..27

2– 2-1 ) مقدمه    ………………………………………………………………………………………………………………………27

2– 2-2 ) مفهوم فلسفه اخلاقی    …………………………………………………………………………………………………27

2-2-3 ) پیشینه تاریخی فلسفه اخلاق   ………………………………………………………………………………………….28

2-2-4 ) عوامل اثر گذار بر فلسفه اخلاقی   …………………………………………………………………………………….29

2-2-5 ) انواع فلسفه های اخلاقی    ………………………………………………………………………………………………30

2-2-5-1 ) دسته بندی بر حسب هدف یا فرایند   ……………………………………………………….30

2-2-5-2 ) دسته بندی محوری   ………………………………………………………………………………31

2-2-5-3 ) دسته بندی فورسیت    …………………………………………………………………………….32

2-2-5-4) دسته بندی قاری سید فاطمی……………………………………………………………………..33

2-2-5-5 ) دسته بندی الوانی …………………………………………………………………………………….35

2-2-5-6) دسته بندی رحمان سرشت ………………………………………………………………………..36

2-2-5-7 ) دسته بندی لدبتر………………………………………………………………………………………37

2-2-5-8 ) دسته بندی هس مر ………………………………………………………………………………..38

2-2-6) پیامد اخلاق در سازمانها   …………………………………………………………………………………………………43

2-3): رابطه فلسفه اخلاقی و رفتار فرا نقش……………………………………………………………44

2-3-1 ) مقدمه …………………………………………………………………………………………………………………………….44

2-3-2 ) اهمیت رفتار فرا نقش در سازمانها……………………………………………………………………………………….44

2-3-3 ) فلسفه اخلاقی بعنوان یکی از ویژگی های کارکنان ……………………………………………………………..46

2-3-4 ) الگوی تصمیم گیری اخلاقی ……………………………………………………………………………………………..48

2-3-4-1 ) تجزیه و تحلیل اقتصادی …………………………………………………………………….49

2-3-4-2 ) تجزیه وتحلیل قانونی …………………………………………………………………………49

2-3-4-3 ) تجزیه وتحلیل فلسفی …………………………………………………………………………49

2-3-5 ) نقش فلسفه اخلاق فرد در تصمیم گیری و رفتار فرا نقش……………………………………………………..50

2-4): پیشینه تحقیقاتی…………………………………………………………………………………………………………………..52

2-4-1) مقدمه

 ……………………………………………………………………………………………………………………………….52

فهرست مطالب

عنوان                                                                                                                                         صفحه

2-4-2) پیشینه تحقیقات داخلی  ………………………………………………………………………………………………………52

2-4-3) پیشینه تحقیقات خارجی   ……………………………………………………………………………………………………54

فصل سوم : روش اجرای تحقیق

3-1)مقدمه   ………………………………………………………………………………………………………………………………..57

3-2) روند اجرای تحقیق    ……………………………………………………………………………………………………………57

3-3)  روش تحقیق    …………………………………………………………………………………………………………………..57

3-4) جامعه آماری     ……………………………………………………………………………………………………………………58

3-5)  نمونه آماری    …………………………………………………………………………………………………………………….58

3-6)  روش و ابزار گردآوری داده ها   …………………………………………………………………………………………….58

3-7) روایی و پایایی تحقیق   …………………………………………………………………………………………………………59

3-8) روش تجزیه و تحلیل داده ها    ……………………………………………………………………………………………..60

 

فصل چهارم : تجزیه و تحلیل داده ها و اطلاعات

4 – 1 ) مقدمه    …………………………………………………………………………………………………………………………..62

4 – 2 ) توصیف متغیرهای تحقیق   ……………………………………………………………………………………………….62

4-2-1) جنسیت    ………………………………………………………………………………………………………..62

4-2-2) سن    ……………………………………………………………………………………………………………..63

4-2-3) تحصیلات    …………………………………………………………………………………………………….63

4-2-4) ارتباط رشته    …………………………………………………………………………………………………..64

4-2-5) سابقه خدمت   …………………………………………………………………………………………………..64

4-2-6) نوع شغل   ………………………………………………………………………………………………………..65

4-2-7) قانون طلایی    …………………………………………………………………………………………………65

4-2-8) منفعت گرایی    …………………………………………………………………………………………………65

4-2-9) وظیفه گرایی    ………………………………………………………………………………………………….66

4-2-10) عدالت گرایی    ………………………………………………………………………………………………66

4-2-11) آزادی فردی    …………………………………………………………………………………………………67

4-2-12) نوع دوستی    ………………………………………………………………………………………………….67

4-2-13) فضیلت مدنی    ……………………………………………………………………………………………….67

4-2-14) وجدان کاری    ……………………………………………………………………………………………….68

4-2-15) جوانمردی    ……………………………………………………………………………………………………68

4-2-16) ادب و نزاکت    ……………………………………………………………………………………………….68

فهرست مطالب

عنوان                                                                                                                                         صفحه

4-2-17) رفتار شهروندی    …………………………………………………………………………………………….69

4 – 3 ) آزمون فرضیه های تحقیق    ………………………………………………………………………………………………69

4 – 3-1 ) آزمون فرضیه اصلی      …………………………………………………………………………………69

4 – 3-2 ) آزمون فرضیه فرعی اول      …………………………………………………………………………..70

4 – 3-3 ) آزمون فرضیه فرعی دوم      …………………………………………………………………………..71

4 – 3-4 ) آزمون فرضیه فرعی سوم      ………………………………………………………………………….72

4 – 3-5 ) آزمون فرضیه فرعی چهارم         ……………………………………………………………………73

4 – 3-6) آزمون فرضیه فرعی پنجم      ………………………………………………………………………….74

 

فصل پنجم : نتیجه گیری و پیشنهاد

5 – 1 ) مقدمه     …………………………………………………………………………………………………………………………..76

5 – 2 ) نتایج آمار توصیفی    …………………………………………………………………………………………………………..76

5 – 2-1 ) توصیف پاسخ دهندگان     ………………………………………………………………………………76

5 – 2-2 ) توصیف متغیر های تحقیق     …………………………………………………………………………76

5 – 3 ) نتایج آمار استنباطی    ………………………………………………………………………………………………………..79

5 – 3-1 ) نتیجه آزمون فرضیه اصلی……………………………………………………………………………….79

5 – 3-2 ) نتیجه آزمون فرضیه فرعی 1     ……………………………………………………………………..80

5 – 3-3 ) نتیجه آزمون فرضیه فرعی 2     ……………………………………………………………………..80

5 – 3-4 ) نتیجه آزمون فرضیه فرعی 3     ……………………………………………………………………..80

5 – 3-5 ) نتیجه آزمون فرضیه فرعی 4     ……………………………………………………………………..81

5 – 3-6) نتیجه آزمون فرضیه فرعی 5     ……………………………………………………………………….81

5 – 4 ) پیشنهاد ها بر اساس نتایج تحقیق  ………………………………………………………………………………………81

5 – 5 ) محدودیتهای تحقیق     ……………………………………………………………………………………………………..83

5 – 6 ) پیشنهاد برای پژوهش های آینده………………………………………………………………………………………….83

منابع و مأخذ   ………………………………………………………………………………………………………………………………..84

پیوستها……………………………………………………………………………………………………………………………………………90

 

فهرست جداول

عنوان                                                                                                                                         صفحه

 

جدول3-2) ابعاد متغیرها ، سوالات مربوطه و ضریب پایائی متغیرها    ………………………………………………………………60

جدول 4-1) جدول فراوانی جنسیت……………………………………………………………………………………………………………….62

جدول 4-2) جدول فراوانی سن…………………………………………………………………………………………………………………….63

جدول 4-3) جدول فراوانی تحصیلات……………………………………………………………………………………………………………63

جدول 4-4) جدول فراوانی ارتباط رشته………………………………………………………………………………………………………….64

جدول 4-5) جدول فراوانی سابقه خدمت ………………………………………………………………………………………………………64

جدول 4-6) جدول فراوانی نوع شغل……………………………………………………………………………………………………………..65

جدول 4-7) جدول توصیفی قانون طلایی………………………………………………………………………………………………………65

جدول 4-8) جدول توصیفی منفعت گرایی……………………………………………………………………………………………………..66

جدول 4-9) جدول توصیفی وظیفه گرایی………………………………………………………………………………………………………66

جدول 4-10) جدول توصیفی عدالت گرایی……………………………………………………………………………………………………66

جدول 4-11) جدول توصیفی آزادی فردی……………………………………………………………………………………………………..67

جدول 4-12) جدول توصیفی نوع دوستی………………………………………………………………………………………………………67

جدول 4-13) جدول توصیفی فضلیت مدنی……………………………………………………………………………………………………67

جدول 4-14) جدول توصیفی وجدان کاری…………………………………………………………………………………………………….68

جدول 4-15) جدول توصیفی جوانمردی………………………………………………………………………………………………………..68

جدول 4-16) جدول توصیفی ادب و نزاکت……………………………………………………………………………………………………68

جدول 4-17) جدول توصیفی رفتار فرانقش……………………………………………………………………………………………………69

جدول 4-18) جدول همبستگی فلسفه اخلاقی و رفتار فرانقش…………………………………………………………………………69

جدول 4-19) جدول همبستگی فلسفه منفعت گرایی و رفتار فرانقش کارکنان ………………………………………………….70

جدول 4-20) جدول همبستگی وظیفه گرایی و رفتار فرانقش کارکنان …………………………………………………………….71

جدول 4-21) جدول همبستگی قانون طلایی و رفتار فرانقش………………………………………………………………………….72

جدول 4-22) جدول همبستگی عدالت گرایی و رفتار فرانقش………………………………………………………………………….73

جدول 4-23) جدول همبستگی آزادی فردی و رفتار فرانقش کارکنان ……………………………………………………………..74

جدول 5-1) توصیف عوامل جمعیت شناختی………………………………………………………………….76

جدول 5-2) توصیف متغیر های تحقیق………………………………………………………………………77

 

فهرست اشکال

عنوان                                                                                                                                         صفحه

شکل 1 – 1 ) مدل تحلیلی تحقیق………………………………………………………………………………………………………………………..6

 

فصل اول

کلیات تحقیق

 

1-1)مقدمه

دنیای امروز دنیایی پر از رقابت است و سازمانها بدلیل نیاز به انعطاف پذیری در مواجهه با رقبا بدنبال یافتن شیوه هایی برای حداکثر نمودن عملکرد و تلاش کارکنانشان هستند و یکی از مهم ترین موضوعاتی که سازمانها با آن مواجه هستند ، چگونگی انگیزش کارکنان است به اینکه نقش ها و وظایف خود را به خوبی انجام می دهند تا این اطمینان حاصل شود که سازمان اثربخشی خود را حفظ خواهد کرد ( بهاری فر ، جواهری کامل و احمدی ،1390 ) . در واقع ، مجموعه ای ویژه از رفتارهای کارکنان می تواند تاثیر قابل توجهی بر موفقیت سازمان داشته باشد . به ویژه رفتارهایی که فراتر از الزامات تعریف شده نقش باشد ( صنوبری ، 1387) . در این تحقیق به رابطه بین فلسفه اخلاقی و رفتار فرا نقش كاركنان پرداخته شده است.

فصل اول این تحقیق به بیان چارچوب و محدوده پژوهش اختصاص دارد. در این فصل محقق با بیان کلیات تحقیق انجام شده، شرح مختصری در مورد کلیه مراحل انجام شده ارائه می‌دهد، که بدین ترتیب زمینه برقراری ارتباط با مخاطب و در جریان قرار دادن او در مورد چگونگی ایجاد و انجام تحقیق را فراهم می‌سازد.

 

1 – 2) بیان مساله

مسئله این تحقیق كه محقق به دنبال دستیابی به راه حل آن می باشد عبارت است از بررسی رابطه فلسفه اخلاقی كاركنان در بروز رفتار های خارج از نقش و فرا وظیفه ای در آنان. به عبارت دیگر دو نفر كه در یک سازمان و یک واحد همزمان و با شرایط یكسانی كار می كنند رفتارهای شغلی و وظیفه ای متفاوتی از خود نشان می دهند: یكی از آنها در حد انجام وظایف سازمانی محوله و بر اساس شرح شغل عمل می نماید و دیگری رفتارهای خارج از وظیفه نظیر كمك به همكاران و … نشان می دهد ، كه در این صورت می بایست به شناسایی عوامـل تأثیرگذار بر تمایل به ماندگاری و میزان تاثیر آنها پرداخته شود. بنابراین محققان مختلفی به دنبال علل موثر بر بروز این پدیده در سازمان بوده اند و علل مختلفی از جمله وی‍ژگی های شغل،‌ ویژگی های فردی، عوامل رهبری و … را شناسایی كرده اند. با اینكه توجه به موضوع اخلاق بعنوان یكی از ویژگی ها در سطح فردی ، ‌سازمانی و اجتماعی در سازمانها مسئله جدیدی محسوب نمی شود؛ لیكن در سال های اخیر تجربه موفق شركت های اخلاق مداری در كنار افول شركت هایی كه اصول اخلاقی را نادیده می گرفتند، بیش از پیش اثربخشی راهكارهای اخلاق مدار را در سازمان ها آشكار كرده است .

شركت گاز، از جمله سازمان هایی است كه با عموم شهروندان از طبقات اجتماعی مختلف سر و كار دارد . با توجه به طیف وسیع مخاطبان، هرگونه نارسایی كمی و كیفی در خدمات شركت فوق منجر به بازخوردی مستقیم در شهروندان می شود ازجمله از دست رفتن زمان و هزینه های اضافی و خستگیهای روحی و جسمی مضاعف ناشی از دریافت نامناسب خدمات می شود. گسترده بودن طیف فعالیتهای این شركت و وجود بحرانهایی نظیر برف و لزوم مدیریت بیش از پیش انر‍ژی در سالهای اخیر نیاز این شركت را در بروز رفتارهای خارج از وظیفه بیش از پیش مشخص می كند . در شرایط كاملاً متحول و حاكم بر سازمان ها و لزوم اثربخشی آن ها در چنین شرایطی، نیاز آن ها را به نسل ارزشمندی از كاركنان، بیش از پیش آشكار نموده است، نسلی كه از آن ها به عنوان سربازان سازمانی[1] یاد می شود . این كاركنان بی تردید، وجه ممیز سازمان های اثربخش از غیراثربخش هستند چراكه سازمان را موطن خود می دانند و برای تحقق اهداف آن، بی هیچ چشم داشتی افزون بر نقش رسمی خود عمل نموده و از هیچ تلاشی دریغ نمی کنند .

چنانچه مطالعات مختلف نشان می دهد که مسائل اخلاقی بعنوان یک نیاز در سازمانها و شرکتهای کشور ما مورد بحث بوده و بررسی ارتباط آن با رفتار شهروندی سازمانی [2] بعنوان نوعی رفتار فرانقش منجر به شناخت ابعاد تاثیر گذار اخلاق بر رفتار شهروندی در سازمان خواهد شد (طاهری دمنه ، زنجیر چی و نجاتیان قاسمیه ، 1390) . چنانکه ترنیپسید (2002) نیز پی برد ، افرادی كه رفتار اخلاقی بالاتر و بیشتری دارند ، رفتار شهروندی بیشتری نیز از خود نشان می دهند . بنابراین می توان اینگونه مطرح كرد كه فلسفه اخلاقی فرد به طور مثبتی با رفتارهای شهروندی سازمانی وی رابطه دارد و عدم توجه به اخلاق در جوامعی مانند ایران که دارای ارزشهای اخلاقی غنی بوده و با کشورهای توسعه یافته اختلاف قابل توجهی دارند می تواند معضلات بزرگی برای سازمانها بوجود آورد امروز رعایت اخلاق و حفظ ارزش های اخلاقی به صورت یكی از مهمترین پدیده هایی در آمده است كه در بیشتر سازمان ها مورد توجه قرار می گیرد . اصول اخلاقی به صورت بخشی از سیاستهای رسمی و فرهنگ غیر رسمی سازمان در آمده است و فلسفه های اخلاقی ، که باید ها و نباید های ارزشی – فلسفی و ملاك معیار سنجش و درستی و نادرستی رفتار شخص نسبت به خود ، دیگران و جامعه هستند ؛ از عواملی است كه بر نگرش ، رفتار و عملكرد كاركنان تاثیر گذار می باشد (سلیمانی ، 1390) .

پایه ای ترین رویکرد به اخلاق ، فلسفه اخلاقی است ؛ فرض بر این است که فلسفه های اخلاقی بر تصمیم گیری های اخلاقی افراد تاثیر می گذارند . (میرشاهی و همکاران ، 1389 ) برخی محققان معتقدند تصمیم گیری های اخلاقی تحت تاثیر گزینش و استخدام افراد اخلاقی است و پاداش و تنبیه متداول تاثیر زیادی در رعایت اصول اخلاقی ندارد (لاوتن به نقل از صنوبری ، 1387) مفهوم اخلاق کاری درجه اهمیت بالایی در تصمیمات مسئولین سازمانها برای ایجاد و نگهداری کارکنان با انگیزه و سخت کوش دارد (قلی پور ،1389) .

بر اساس مطالب بالا، پرسش اصلی این تحقیق به شرح زیر شکل می گیرد :

چه رابطه ای بین فلسفه اخلاقی و رفتار فرا نقش كاركنان شركت گاز استان گیلان وجود دارد ؟

این پروژه، 5 پرسش فرعی زیر را در پی خواهد گرفت:

1 – آیا بین فلسفه منفعت گرایی و رفتار فرا نقش رابطه وجود دارد ؟

2 – آیا بین فلسفه وظیفه گرایی و رفتار فرا نقش رابطه وجود دارد ؟

3 – آیا بین فلسفه قانون طلایی و رفتار فرا نقش رابطه وجود دارد ؟