فهرست مطالب

عنوان                                                                                                      صفحه

فصل اول : کلیات تحقیق  .………………………………………………………………………………………………………..1

1 – 1   مقدمه تحقیق …………………………………………………………………………………………………………..2

1 – 2   بیان مسأله……………………………………………………………………………………………………………….3

1 – 3   اهمیت و ضرورت انجام تحقیق…………………………………………………………………………………5

1 – 4   پیشینه تحقیق…………………………………………………………………………………………………………..6

1 – 5   اهداف تحقیق………………………………………………………………………………………………………….6

1 – 6   پرسش های تحقیق (مسأله تحقیق)…………………………………………………………………………….7

1 – 7   فرضیه های تحقیق……………………………………………………………………………………………………7

1 – 8   جنبه نوآوری و جدید بودن تحقیق……………………………………………………………………………..7

1 – 9   روش و نوع تحقیق…………………………………………………………………………………………………..7

1 – 10   روش گردآوری اطلاعات………………………………………………………………………………………..7

1 – 11   ابزارگردآوری اطلاعات……………………………………………………………………………………………8

1 – 12   روش تجزیه و تحلیل  اطلاعات……………………………………………………………………………….8

فصل دوم : بنیاد نظری تحقیق (تعاریف تصویرگری طلوع و غروب)………………………………………………9

2-1  ” شب و روز” دو آیت الهی………………………………………………………………………………………………..10

2-2  تصویرگری خورشید…………………………………………………………………………………………………………..11

2-3  توجه شاعران و نویسندگان به طلوع وغروب خورشید…………………………………………………………….12

2-4  تصویر در شعر……………………………………………………………………………………………………………………13

2-4-1  نقش ادوات تشبیه در تصویر……………………………………………………………………………………13

2-4-2  تصویر در شعر از دیدگاه  نویسندگان  خارجی…………………………………………………………..13

2-4-3  اصول ساختن تصویر………………………………………………………………………………………………14

2-5  صور خیال………………………………………………………………………………………………………………………….16

2-5-1  تشبیه….. ……………………………………………………………………………………………………..16

2-5-2  استعاره ……………………………………………………………………………………………………….17

2-5-3  کنایه …………………………………………………………………………………………………………..18

2-5-4  حقیقت و مجاز……………………………………………………………………………………………..19

2-6   عناصر طبیعت درصور خیال……………………………………………………………………………………………….20

2-7   ادوار شعر فارسی تا دوره نظامی………………………………………………………………………………………….24

2-8  بررسی سبک های شعری تا قرن ششم …………………………………………………………………………………24

2-8-1  سبك خراسانی یا تركستانی…………………………………………………………………………………….24

2-8-2  مختصات تاریخی دوره سبك خراسانی یا تركستانی…………………………………………………..24

2-8-2-1  دوره طاهریان و صفاریان…………………………………………………………………………….24

2-8-2-2  دوره سامانیان……………………………………………………………………………………………..25

2-8-2-3  دوره غزنویان……………………………………………………………………………………………..25

2-8-2-4  پیدا شدن سلجوقیان در دهه سوم قرن پنجم……………………………………………………26

2-8-3  مختصات سبك شعرخراسانی…………………………………………………………………………………..26

2-9  شعر قرن ششم در عصر نظامی……………………………………………………………………………………………..27

2-10  سبک آذربایجانی………………………………………………………………………………………………………………27

2-11  مختصات شعر قرن ششم…………………………………………………………………………………………………..28

2-12  بررسی قالب شعری و صور خیال در انواع شعر فارسی………………………………………………………..30

فصل سوم : شرح احوال و آثار نظامی گنجوی.…………………………………………………………………………..32

3-1  زندگی نامه ی نظامی………………………………………………………………………………………………………….33

 

3-1-1   معرفی نظامی……………………………………………………………………………………………………….33

3-1-2   والدین و انساب…………………………………………………………………………………………………..33

3-1-3   شهر گنجه…………………………………………………………………………………………………………..34

3-1-4   همسر و فرزندان………………………………………………………………………………………………….34

3-1-5   مذهب نظامی………………………………………………………………………………………………………35

3-1-6   نظامی و افکار صوفیانه…………………………………………………………………………………………35

3-1-7   نظامی و دانش های زمان………………………………………………………………………………………35

3-1-8   نظامی و معاصران…………………………………………………………………………………………………37

3-1-9   شیوه ی شاعری…………………………………………………………………………………………………..37

3-2  آثار نظامی…………………………………………………………………………………………………………………………38

3-2-1  مخزن الاسرار……………………………………………………………………………………………………….38

3-2-2  خسرو و شیرین…………………………………………………………………………………………………….39

3-2-3  لیلی و مجنون……………………………………………………………………………………………………..40

3-2-4  هفت پیكر…………………………………………………………………………………………………………..41

3-2-5  اسكندر نامه………………………………………………………………………………………………………..41

فصل چهارم : بررسی تصویرگری طلوع و غروب خورشید در خمسه نظامی.………………………………43

4-1  تصویرگری طلوع و غروب خورشید در خمسه نظامی…………………………………………………………..44

4-1-1  تصویرگری طلوع………………………………………………………………………………………………..44

4-1-2  تصویرگری غروب………………………………………………………………………………………………52

4-2  صور خیال طلوع و غروب خورشید در خمسه نظامی……………………………………………………………57

4-2-1  تشبیه………………………………………………………………………………………………………………….57

4-2-1-1  تشبیه از خورشید- صبح- روز……………………………………………………………58

4-2-1-2  تشبیه از ماه- شب…………………………………………………………………………….80

4-2-2  استعاره وانواع آن…………………………………………………………………………………………………92

4-2-2- 1  استعاره مصرّحه……………………………………………………………………………….92

4-2-2-1-1  استعاره مصرّحه از خورشید- صبح- روز…………………………………..92

4-2-2-1-2  استعاره مصرّحه از ماه- شب……………………………………………………114

4 -2-2- 2  استعاره مکنیّه (تشخیص)………………………………………………………………….122

4 -2-2- 2-1  استعاره مکنیّه (تشخیص) از خورشید- صبح- روز……………………123

4 -2-2- 2-2  استعاره مکنیّه (تشخیص) از ماه- شب…………………………………….130

4-2-3  کنایه……………………………………………………………………………………………………………………136

4-2-3-1  کنایه از خورشید- صبح- روز…………………………………………………………….136

4-2-3-2  کنایه از ماه- شب………………………………………………………………………………147

4-2-4  مجاز…………………………………………………………………………………………………………………..153

4-2-5  طلوع و غروب با توجه به اعتقادات مذهبی نظامی………………………………………………….. 157

فصل پنجم : نتیجه گیری.………………………………………………………………………………………………………….160

نتیجه گیری……………………………………………………………………………………………………………………………….161

جدول ها و نمودارها………………………………………………………………………………………………………………….163

فهرست منابع…………………………………………………………………………………………………………………………….165

Abstract ………………………………………………………………………………………………………………………………167

چکیده :

طبیعت با جلوه‌های زیبا، همیشه همه انسانها بویژه شاعران و نویسندگان را تحت تاثیر قرار داده و پیوسته ستایش و توصیف شده و بازتاب گسترده ای در آثار آنان داشته است. در این میان خورشید، به عنوان یک پدیدۀ نجومی و تصاویر مربوط به آن زمینۀ ساخت مضامین و معانی بلند ادبی شده است و بیشترین سهم را در مجسّم کردن خیالات شاعران در متون مختلف ادب فارسی داشته است. هدف از تحقیق حاضر بررسی تصویرگری طلوع و غروب خورشید و چگونگی استفاده از صور خیال در خمسۀ نظامی است. نتایج تحقیق نشان داد که نظامی در مثنوی خمسه (پنج گنج) می‌كوشد تا با زبان هنر سخن بگوید. او توانسته است با تصویرسازی‌های بی‌نظیر و با تلفیق عرفان، شرع، حكمت، زهد و عشق زیبایی منظومه‌های خویش را جاودانه سازد. و در این میان او به میزان قابل توجه ای در تصویرگری طلوع و غروب خورشید از صور خیال استفاده کرده است که بخش اعظم آن به کارگیری صور خیال نظامی در پنج گنج استعاره از نوع مصرّحه می باشد. وهمچنین به میزان بسیار زیادی نظامی در تصویر گری طلوع و غروب خورشید از عبارات و مضامین و قصص واحادیث قرآنی استفاده كرده است‌ که از اعتقادات مذهبی و اطلاعات سرشار او در این زمینه نشأت گرفته است.

کلید واژه :  طلوع، غروب، تصویرگری، صورخیال، پنج گنج، نظامی گنجوی

1 – فصل اول (کلیات تحقیق)

1 – 1     مقدمه :

نظامی یکی ازشاعران بزرگ در تاریخ ادب فارسی است که در ایجاد تصاویر بکر و بدیع هنرنمایی های بسیار زیبایی داشته است. از جمله تصویر آفرینی های نظامی می توان به تصاویر طلوع وغروب خورشید اشاره کرد که به کرّات در شعر خود به کار برده است، عمومأ تصویر سازی های شاعرانه تنها در عصر و زمانه ی آفرینش شعر تازگی خاصی دارد امّا با گذشت زمان گرد رخوت بر آن نشسته و تازگی خود را از دست می دهد امّا شعر حکیم سخن نظامی از این نقیصه مبرّاست، به گونه ای که خواننده با خواندن شعر او و درک تصاویر او احساس کهنگی نمی کند که این امر به جهت زیبایی و بدیع بودن تصاویر شعری نظامی است که اجازه کهنگی به آن نداده است.

هدف و انگیزه این تحقیق بررسی تصویرگری طلوع و غروب خورشید در آثار نظامی بوده است تا هنرنمایی این شاعر بزرگ را در معرض نمایش بگذارد و از آنجایی که این موضوع در آثار شاعران بزرگی همچون فردوسی و خاقانی مورد بررسی و تحقیق قرار گرفته است بررسی این موضوع در آثار شاعر بزرگی چون نظامی نیز خالی از فایده نخواهد بود از اینرو تصمیم گرفتم با بضاعت اندک خود به بررسی این موضوع بپردازم.

در این پایان نامه سعی شده است با تعمق و تأمل بیشتر در پنج گنج هنرنمایی نظامی در زمینه تصویر سازی ها ی طلوع و غروب خورشید بررسی شود و چگونگی استفاده وی از صور خیال مورد تجزبه و تحلیل قرار گیرد .

از مشکلات عمده ای که در این تحقیق با آن مواجه گردیدم نبودن منابع و کتب مرجع و جامع با ویرایش جدید بود که کمبود آن موجب کندی روند جمع آوری مطالب و عدم پیشرفت سریع تحقیق گردید. تحقیق حاضر از نوع پژوهش های توصیفی _ تحلیلی است. ابزار جمع آوری اطلاعات در این تحقیق فیش برداری است. این پژوهش در پنج فصل به نگارش درآمده در فصل نخست به کلیات پژوهش اشاره شده است. در فصل دوم به مبانی نظری پژوهش پرداخته شده است. در فصل سوم به معرفی زندگی نامه و آثار شاعر قرن ششم نظامی گنجوی پرداخته شده است. در فصل چهارم  به بررسی تصویرگری طلوع و غروب خورشید با بهره گرفتن از صور خیال “تشبیه، استعاره، کنایه و مجاز” پرداخته شده است و درفصل پنجم به نتایج تحقیق پرداخته شده است.

1 – 2   بیان مسأله   

«شناخت فرهنگ و تمدن ایران زمین از مهمترین مواردی است که جوانان این کهن بوم و بر باید بدان توجه بیش تری نمایند و تلاش کنند پیشینه ی فرهنگی این سرزمین را با مطالعه و بررسی آثار به جا مانده از فرهیختگان و اندیشمندان پیشین بهتر بشناسند. به زبان دیگر مطالعه ی زندگی ، اندیشه و آثار هنرمندان و اندیشه وران بزرگ این کشور که بر تارک جهان خوش نشسته اند و رخشان و درخشان اند امری است ضروری و اجتناب ناپذیر است».(علی پور،1383 :6)

اگر بخواهیم در ادب کهن فارسی به شاعران موفق و برتری که در زمینه ی داستان های اساطیری و عاشقانه قلم فرسایی نموده اند اشاره کنیم بی گمان نام حکیم نظامی گنجه ای به ذهن ها خطور می کند او شاعر قرن ششم هجری است ، که زندگی او مصادف با دوره ی دوم حکومت غزنویان است این دوره  اوج عزّت و ذلّت سلجوقیان و حکومت خونریز خوارزمشاهیان است. در آغاز جوانی به تحصیل ادب و تاریخ همت گماشت. وی با اصول عرفان آشنا بود و عملا نیز به زهد و تصوف می پرداخت و پادشاهان نیز رعایت مقــام او را می كردند و در حضور وی از می و مطرب پرهیز می كردند.

در بررسی اشعار نظامی مشاهده می شود که او  در انتخاب الفاظ و كلمات  مناسب و ایجاد تركیبات خاص و ابداع معانی و مضامین نو و توصیف طبیعت در شمار كسانی است كه بعد از خود نظیری نیافته است. او در خمسه ستاره‌ها، ماه، خورشید، چشمه، آب، باغ، درختان، گل‌ها، سبزه‌ها، نسیم، باد، هوا، خاك را به نظم کشیده است. وی از هیچ‌ یک از مظاهر طبیعت به اندازه شب و روز تصاویر بدیع و بكر نساخته است تصاویری كه در آن تكرار وجود ندارد.

نظامی قصاید متعددی دارد كه به پیروی از سنایی در وعظ و حكمت سروده است. نظامی چنان كه از اشعارش بر می آید، میراث دار شعرای بارز قصیده سرا و حماسه سرا است .

نظامی علاوه بر قصاید و دیوان غزلیات كه دولتشاه عدد ابیات آن را بیست هزار بیت نوشته و اكنون مقداری ازآن در دست است او پنج مثنوی مشهور به نام پنج گنــــــج دارد كه آن ها را خمسۀ ی نظامی می گویند.

مثنوی اول، مخزن الاسرار در سال(570-568) سروده شده است كه مشتمل بر حدود 2260 بیت است و شاعر آن را به نام فخرالدین بهرام شاه بن داوود، پادشاه ارزنگان نامیده است که این کتاب دارای چهل مقــاله است. در دو بخش کاملا جدا و متمــــایز از هم  که موضوع، مضمون، و محتوا  و حتّی نحوه بیان وترکیبات و هدف هر دو متفاوت است.

مثنوی دوم، منظومه خسرو و شیرین در سال (571) پس از مخـزن الاسرار سروده شده است كه مشتمل بر 6500 بیت می باشد.

مثنوی سوم، منظومه لیلی و مجنون در سال (584) مشتمل بر 4700 بیت  در مدت کمتر از چهـــار ماه

سروده شده است. و آن را به اختان شاه تقدیم کرده است .