چکیده

ترجمه یکی از راه­های انتقال میراث بشری بین ملت­ها­ست چرا که افراد به واسطه­ آن قادرند بر موانع زبان­شناسی و فرهنگی فائق آیند. شناخت ره­آوردهای فکری و هنری ملت­ها و فهم میراث ادبی که در قالب نظم و نثر به یادگار مانده تا حد زیادی در گرو ترجمه­ی متونشان است. از این­رو برای آشنایی با آثار ادبی ملت­های عرب­زبان و انتقال آن به ادبیات ایران باید دست به کار ترجمه­ی این متون زد. ترجمه متون عربی امری مهم و درخور توجه است زیرا این زبان، زبان متون اسلام و تمدن اسلامی است. در این بین شناخت ترجمه­ی شعر عرب از اهمیت والایی برخوردار است.

اشعار معلقات و صعالیک از جمله اشعار جاهلی هستند که همواره توجه مترجمان را به جلب نموده است. اما به دلیل سختی و مشکلاتی که در ترجمه­ی این اشعار وجود داشته تعداد معدودی از مترجمان به ترجمه­ی این اشعار پراخته­اند. یکی از عواملی که سبب دشواری ترجمه این اشعار گردیده وجود حذفیات و فواصل است.

حذف و فاصله بین ارکان جمله باعث می­ شود مخاطب غیر­عرب برای دریافت ترجمه دچار مشکل شود از این­رو توجه به کلمه­ی محذوف یا فاصله میان ارکان جمله باعث تسهیل درک شعر می­گردد. این پژوهش برآن است تا بر اساس فرایند نحوی به حذف و فاصله پرداخته و مشکلات و پیچیدگی­های موجود در اشعار معلقات و صعالیک را بررسی و عوامل این پیچیدگی­ها را مشخص نماید.

واژگان کلیدی: ترجمه، مشکلات ترجمه شعر، اشعار معلقات و صعالیک، فاصله و حذف.

فهرست مطالب

عنوان                                                                                              صفحه

مقدمه……………………………………………………………………………………………………….. 1

فصل اول: کلیات

1ـ 1ـ بیان مسأله…………………………………………………………………………………………. 4

1ـ 2ـ سؤال­ها­ی پژوهش ………………………………………………………………………………. 7

1ـ 3ـ فرضیه ­ها­ی پژوهش …………………………………………………………………………….. 7

1ـ 4ـ پیشینه پژوهش ………………………………………………………………………………….. 7

1ـ 5 ـ حدود پژوهش …………………………………………………………………………………. 8

1ـ 6 ـ اهداف پژوهش ………………………………………………………………………………… 8

فصل دوم: درباره ترجمه

2ـ 1ـ ترجمه در لغت ……………………………………………………………………………….. 10

2ـ 2ـ ترجمه در اصطلاح …………………………………………………………………………… 11

2ـ 3ـ تاریخچه ترجمه……………………………………………………………………………….. 12

2ـ 4ـ انواع ترجمه ……………………………………………………………………………………. 14

2ـ 4ـ 1ـ ترجمه لفظ به لفظ یا ترجمه تحت اللفظی ………………………………………… 14

2ـ 4ـ 2ـ ترجمه آزاد ………………………………………………………………………………… 15

2ـ 4ـ 3ـ ترجمه تفسیری …………………………………………………………………………… 15

2ـ 4ـ 4ـ ترجمه تلخیصی ………………………………………………………………………….. 15

2- 4- 5- ترجمه ادبی ……………………………………………………………………………… 16

2ـ 4ـ 6 ـ ترجمه دقیق و روان ……………………………………………………………………. 16

2ـ 4ـ 7ـ ترجمه شعر ……………………………………………………………………………….. 16

2ـ 4ـ 7ـ 1ـ محدودیت­ها­ی ترجمه شعر ……………………………………………………….. 17

2ـ 4ـ 7ـ 1ـ 1ـ محدودیت وزن، قافیه و موسیقی درونی ………………………………….. 17

2ـ 4ـ 7ـ 1ـ 2ـ محدودیت در انتقال صنایع بدیعی ………………………………………….. 17

2ـ 4ـ 8ـ ترجمه شفاهی ……………………………………………………………………………. 17

2ـ 4ـ 8 ـ 1ـ ترجمه همزمان ……………………………………………………………………… 17

2ـ 4ـ 8 ـ 2ـ ترجمه نا­همزمان ……………………………………………………………………. 17

2ـ  5 ـ انواع ترجمه از نظر پیتر نیو مارک ………………………………………………………. 18

2ـ 5 ـ 1ـ ترجمه معنایی ……………………………………………………………………………. 18

2ـ 5 ـ 2ـ ترجمه ارتباطی ………………………………………………………………………….. 18

2ـ 6 ـ روش مترجمان عرب در ترجمه …………………………………………………………. 19

2ـ 7ـ شرایط مترجم …………………………………………………………………………………. 19

2ـ 7ـ 1ـ آشنایی کامل با زبان مبدأ ……………………………………………………………….. 20

 

2ـ 7ـ 2ـ آشنایی کامل با زبان مقصد …………………………………………………………….. 20

2ـ 7ـ 3ـ آشنایی با موضوع اصلی متن ………………………………………………………….. 20

2ـ 7ـ 4ـ امانت و بی­طرفی ………………………………………………………………………… 20

2ـ 7ـ 5 ـ استفاده کردن از واژگان مأنوس در ترجمه ………………………………………… 21

2ـ 7ـ 6 ـ توجه به قواعد دستوری در زبان مبدأ و مقصد ……………………………………. 21

2ـ 7ـ 7ـ تسلط به اصطلاحات خاص …………………………………………………………… 21

2ـ 8ـ خصوصیات مترجم …………………………………………………………………………… 22

2 – 10- فن ترجمه شعر از دیدگاه جاحظ و برخی معاصران ……………………………… 22

2- 11- بحثی درباره ترجمه شعر ……………………………………………………………… 23

2ـ 12ـ روش­ها­ی ترجمه شعر …………………………………………………………………….. 24

فصل سوم: مشکلات ترجمه در اشعار معلقات و صعالیک

3ـ 1ـ فصل یا اعتراض ………………………………………………………………………………. 28

3ـ 2ـ فاصله و ترجمه شعر ………………………………………………………………………… 28

3ـ 3ـ انواع فاصله …………………………………………………………………………………….. 28

3ـ 3ـ 1ـ فاصله میان فعل و فاعل ………………………………………………………………… 28

3ـ 3ـ 2ـ فاصله میان فعل و مفعول ………………………………………………………………. 31

3ـ 3ـ 3ـ فاصله میان موصوف و صفت …………………………………………………………. 32

3ـ 3ـ 4ـ فاصله بین مبتدا و خبر ………………………………………………………………….. 36

3ـ 3ـ 5ـ  فاصله بین اسم و خبر …………………………………………………………………. 38

3ـ 4ـ حذف در شعر ………………………………………………………………………………… 41

3ـ 5ـ انواع حذف …………………………………………………………………………………….. 42

3ـ 5ـ 1ـ حذف حرف ………………………………………………………………………………. 42

3ـ 5ـ 2ـ حذف ارکان جمله ……………………………………………………………………….. 43

3ـ 5ـ 2ـ 1ـ حذف مبتدا …………………………………………………………………………… 44

3ـ 5ـ 2ـ 1ـ 1ـ حذف مبتدا از آغاز بیت ………………………………………………………. 44

3ـ 5ـ 2ـ 1ـ 2ـ حذف مبتدا در میان بیت ……………………………………………………… 49

3ـ 5ـ 3ـ حذف موصوف …………………………………………………………………………… 50

3ـ 5ـ 4ـ حذف فعل ………………………………………………………………………………… 53

3ـ 5ـ 5ـ حذف فعل ناسخه و اسم آن …………………………………………………………… 54

3ـ 5ـ 6ـ حذف مفعول ……………………………………………………………………………… 54

3ـ 5ـ 7ـ حذف مضاف …………………………………………………………………………….. 54

فصل چهارم: نتیجه ­گیری

نتیجه­پژوهش…………………………………………………………………………………………….. 57

پی­نوشت ………………………………………………………………………………………………… 58

منابع و مآخذ…………………………………………………………………………………………….. 59

چکیده عربی……………………………………………………………………………………………… 63

چکیده انگلیسی…………………………………………………………………………………………. 64

مقدمه

نیاز بشر به آگاهی از فرهنگ و ادبیات ملت­های دیگر، انسان­ها را بر آن داشت تا به ترجمه­ی کتب اقوام و ملت­های مختلف اهتمام ورزند. مترجمان شروع به ترجمه­ی کتاب در زمینه ­های مختلف نمودند و تلاش کردند که از هر خرمنی خوشه­ای بچینند اما اگر به صفحات تاریخ مراجعه کنیم می­بینیم که مترجمان در سرتاسر دنیا، به ترجمه­ی متون ادبی خصوصا شعر توجه کمتری داشتند؛ زیرا آنان می­دانستند که شعر از احساس شاعر سرچشمه می­گیرد و مترجم قادر نخواهد بود همه­ی آن­چه از احساسات شاعر نشات می­گیرد را در قالب ترجمه­ی خویش بگنجاند.

در میان اشعاری که ترجمه شده ­اند، شعر عربی از اهمیت ویژه­ای برخوردار است، بخصوص اشعار جاهلی. زیرا معلومات زیادی از روزگاران گذشته اعراب، در بردارد تا جائی که آن را «دیوان العرب» نام نهاد­ه­اند. این اشعار یکی از ذخایر گران­سنگ معارف بشری است و با ترجمه نکردن آن، میراث ادبی را از گنجینه­های عظیم محروم می­کنیم (اقبالی، 1388: 15).

ترجمه­ی شعر عربی با پیچیدگی­های زیادی همراه است و برخی از فرایند­های نوشتاری دوران کهن، همچون حذف، تقدیم و تأخیر و فصل، موانع بسیاری را بر سر راه مترجم ایجاد می­ کند. علاوه بر این مترجم برای ترجمه اشعار معلقات و صعالیک با دشواری­های زیادی روبروست؛ از جمله معادل یابی واژگان، تفاوت فضای جاهلی با زمان حال، سبک زندگی جاهلی، امثال، حکمتها، تشبیهات و غیره.

این پژوهش بر آن است تا علاوه بر تعریف ترجمه، سابقه ترجمه، انواع ترجمه، دشواری­ها و پیچیدگی­های اشعار معلقات و صعالیک را از جنبه صرفی و نحوی مورد بررسی قرار دهد تا بخشی از دشواری­هایی را که سر راه مترجم غیر عرب وجود دارد از میان بردارد.

جامعه آماری در این پژوهش،  دانشجویان کارشناسی ارشد، ترم اول دانشگاه مازندران شهر بابلسر می­باشند. حجم نمونه 15 نفر است که با بهره گرفتن از نمونه گیری خوشه­ای با بهره گرفتن از نمونه گیری تصادفی انتخاب شدند. 10 بیت از اشعار معلقات و صعالیک انتخاب شد و ابیات منتخب به همراه ترجمه واژه­ های دشوار آماده گردید. این ابیات برای ترجمه در اختیار دانشجویان قرار داده شد و برای ترجمه هر بیت چند دقیقه به دانشجویان فرصت داده می­شد تا ترجمه خود را بنویسند. بعد از اتمام وقت دشواری که در ترجمه بود توسط محقق توضیح داده می­شد و مجدداً از دانشجویان خواسته می­شد تا ترجمه­های خود را یادداشت کنند. این کار تا آخرین بیت انجام شد. ترجمه­های اولیه و ثانویه دانشجویان مورد تحلیل و بررسی قرار گرفت و درصد پاسخ­های صحیح و نادرست مشخص گردید که در پایان هر قسمت ذکر شده است.

این پایان نامه در چهار فصل تدوین شده است:

فصل اول مربوط به کلیات پژوهش می باشد که در آن به بیان مسأله، پرسش­ها­، فرضیه پژوهش، پیشینه، حدود و اهداف پژوهش می ­پردازد.

در فصل دوم به ترجمه، سابقه تاریخی ترجمه، انواع آن و ترجمه­ی شعر پرداخته می­ شود.

فصل سوم به بررسی داده ­های تحقیق اختصاص دارد و پیچیدگی­ها­ی اشعار معلقات و صعالیک در دو حوزه­ فاصله  و حذف مورد بررسی قرار می­گیرد.

در فصل چهارم، نتیجه ­گیری، پی­نوشت و منابع و مآخذ بیان می­گردد.

1ـ بیان مسأله

انتقال مجموعه میراث­های بشری، از ملتی به ملت دیگر و از زبانی به زبان دیگر، یکی از مهم­ترین ابزارهای توسعه­ تمدن جدید بشری به شمار می ­آید و ترجمه اساسی­ترین نقش را در این انتقال بر عهده دارد (حسن، 1376: 7). ترجمه از طرفی موجب کامل شدن معارف ملت­ها گردیده و نمی‏­گذارد دانش آن­ها در یک مرز خاص توقف کرده راکد باقی بماند و به آنچه از علوم و دانستنی­ها که نزدشان است، بسنده کنند، و از طرفی دیگر با دستیابی به آثار دیگران از راه ترجمه، شخصیت علمی و معنوی خود را رشد داده و آن را بارور می­سازند (همان: 11 و 12).

شناخت ره­آورد­های فکری و هنری ملت­ها و فهم میراث ادبی که در قالب نظم و نثر به یادگار مانده- که در واقع حاصل تجربیات و یافته­ های فکری آن­هاست و سازه­های اصلی فرهنگ و تمدن آنان را تشکیل می­دهد- تا حد زیادی در گرو ترجمه­ی متونشان میسر می­گردد. ترجمه متون عربی از آن جهت مهم
می­نماید که زبان این متون، زبان اسلام و تمدن اسلامی است و پیوند دیرینه با زبان فارسی دارد، و این که گذشتگان ما برخی از آثار ارزنده­ی خود را به این زبان ارائه داده­اند بر صحت این ادعا گواهی می­دهد و مؤید آن است که این دو زبان رابطه­ تنگاتنگ با هم دارند و پویایی هریک از این دو در گرو شناخت دیگری است (اقبالی، 1388: 13).

ضرورت تفاهم بین ­المللی نیاز به ترجمه­ی شعر را پیش آورده است؛ زیرا شعر آیینه­ی فرهنگ
ملت­ها­ست، به ویژه شعر عرب که دفتر دانش اعراب به شمار می­رود و یکی از ذخایر گران‏سنگ معارف بشری است و با ترجمه نکردن آن، میراث ادبی را از گنجینه­هایی عظیم محروم می­کنیم. اگر رباعیات خیام از فارسی به انگلیسی ترجمه نمی­شد، اگر منظومه ایلیاد هومر، آثار شکسپیر و سروده­های گوته یا مثنوی مولوی ترجمه نمی­شد، جهان معرفت از ره­آورد فکری و ذوقی پدیدآورندگان آثار ادبی و هنری شگفت محروم
می­ماند (همان: 15).

به تعداد روش­های ترجمه شعر، نظریه­پردازانی وجود دارند که ترجمه شعر را غیرممکن می­دانند. رابرت فراست [1]شاعر آمریکایی می­گوید: «آنچه در ترجمه شعر، ترجمه نشده باقی می­ماند، خود شعر است»  (همان: 58).

جاحظ می­گوید: «شعر قابلیت ترجمه شدن را ندارد و درست نیست که از زبانی به زبان دیگر ترجمه شود و اگر چنین شود، نظمش بریده، وزنش باطل و زیبایی­اش از میان رفته و از مقام بداعت ساقط می­ شود، به دیگر بیان با ترجمه شعر