چکیده:

قرن هشتم قمری و دوره­ دوم حکومت ایلخانی، دوره­ای پربار و پرثمر در هنر­های مربوط به کتاب­آرایی ایرانی و اسلامی است. در این دوره سنّت تولید گروهی نسخه­های خطی به­خصوص کتاب­های مذهبی رایج شد، خطوط نسخ، ثلث، محقق، ریحان، توقیع و رقاع سازماندهی شده و مورد استفاده بیش از پیش قرار گرفت و نقطه عطفی در کتابت و آرایش قرآن­ها در جهان اسلام پدید آمد. قرآن کتاب آسمانی مسلمانان همواره دستمایه­ی هنرنمایی هنرمندان بوده است و آنان با بضاعت خویش در کتابت و آرایش این کتاب مقدس کوشیده­اند. در مقایسه با قرآن، کتاب­های مذهبی دیگر از جمله نهج­البلاغه به­ دلایل مختلف کمتر مورد هنرنمایی قرار گرفته است. نهج­البلاغه­ی شماره­ 64455 موجود در کتابخانه­ی شماره­ یک مجلس شورای اسلامی یکی از معدود نُسَخی است که در این دوره توسط احمد بن السهروردی کتابت شده است. در این پژوهش با بررسی توصیفی و تحلیلی نسخه به شناسایی و تحلیل تزیینات کتاب­آرایی، خوشنویسی و تأثیر پذیری آن، از دیگر نُسخ آن دوره پرداخته شد. این نسخه از آثار ممتاز سهروردی بوده و وضعیت فیزیکی سالم، زیبایی و بی­تکلفی در خط و سادگی تزیینات در این نسخه، آنرا در زمره­ی والاترین آثار هم عصر خود و نیز سرمشقی برای دوره­ های بعد قرار داده است.

کلید واژه ­ها: دوره­ ایلخانی، کتاب­آرایی، نهج­البلاغه، احمد بن السهروردی، خطِّ نسخ

فهرست مطالب                                                                                                      

عنوان                                                                                                  شماره­ صفحه

مقدمه  ……………………………………………………………………………………………. 3 – 1                                                                                              

فصل اول : کلیات پژوهش

1 – 1 : بیان مساله ………………………………………………………………………………………………….. 6 – 5

1 – 2 : اهداف پژوهش ……………………………………………………………………………………………. 6

1 – 3 : پرسش­های پژوهش ……………………………………………………………………………………. 6

1 – 4 : فرضیه ­های پژوهش …………………………………………………………………………………….. 7

1 – 5 : پیشینه و سابقه­ پژوهش …………………………………………………………………………. 8- 7

1 – 6 : روش اجرایی پژوهش  ………………………………………………………………………………… 8

فصل دوم: فرهنگ و هنر ایران در عصر ایلخانان                                                                                                                

2 – 1 : اوضاع سیاسی، اقتصادی و فرهنگی …………………………………………………………. 14- 10

2 – 2 : گرایش­های مذهبی ………………………………………………………………………………………21- 15

2 – 3 : علل شکوفایی هنر ……………………………………………………………………………………… 25- 22

2 – 4 : وضعیت کتاب آرایی در دوره­ ایلخانی ……………………………………………………..30- 26

2 – 4 – 1 : خوشنویسی …………………………………………………………………………………………….37-31

2 – 4 – 2 : تذهیب …………………………………………………………………………………………………. 45- 37

2 – 4 – 3 : صفحه آرایی ………………………………………………………………………………………… 48- 45

2 – 4 – 4 : کاغذ …………………………………………………………………………………………………….. 49- 48

2 – 4 – 5 : صحافی و تجلید ………………………………………………………………………………….. 52- 49

فصل سوم: کتاب­شناسی و نسخه شناسی اثر

3 – 1 : کتاب­شناسی

3 – 1 – 1 : نهج البلاغه، موضوع و مؤلف ……………………………………………………………… 59- 54

3 – 2 : نسخه شناسی

3 – 2 – 1 : احوال و آثار احمد بن السهروردی …………………………………………………….. 68- 60

3 – 2 – 2 : ویژگی‏های نسخه ………………………………………………………………………………… 72- 69

فصل چهارم: تحلیل و بررسی نسخه

4 – 1 : قواعد عمومی خوشنویسی ……………………………………………………………………….. 77- 72

4 – 2 : ساختار هندسی و زمینه­ تاریخی خط نسخ …………………………………………. 78- 77

4 – 3 : ساختار هندسی و زمینه­ تاریخی خط ثلث ………………………………………….. 79- 78

4 – 4 : بررسی سبک خوشنویسی اثر …………………………………………………………………. 111-80

4 – 5 : بررسی شیوه­ تذهیب و تزیینات ………………………………………………………………120-111          

4 – 6 : بررسی جدول­کشی …………………………………………………………………………………….. 129-120

4 – 7 : بررسی کاغذ ……………………………………………………………………………………………….. 132-130

4 – 8 : بررسی جلد ………………………………………………………………………………………………… 134-132

فصل پنجم: جمع بندی

5 – 1 : نتیجه ­گیری ……………………………………………………………………………………………….. 137-136

5 – 2 : ارائه­ پیشنهادات ……………………………………………………………………………………… 138

5 – 3 : گزارش کار عملی ……………………………………………………………………………………… 151 -139

5 – 4 : کتاب­نامه ……………………………………………………………………………………………………. 142-139

چکیده­ی انگلیسی

مقدمه:

کتاب و کتابخانه از جلوه­های دیرین تمدن بشری است که در ایران نیز سابقه­ای کهن دارد. و از آنجا که ایران همواره مهد علم و هنر بوده دانشمندان حاذقی در علوم مختلف و هنرمندان بزرگی در هنرهای گوناگون پرورش داده و هنرهای کتاب­سازی و کتاب­آرایی نیز به موازات دیگر هنرها مورد علاقه­ مردم و دوستداران علم و هنر این سرزمین بوده است.

پس از فتح ایران، با رواج اسلام و نیاز به استنساخ قرآن، رسم­الخط عربی از همان آغاز مورد توجه قرار گرفت. در سال­های اولیه، خط کوفی مورد استفاده قرار گرفت. در ایران نوع خاصی از این خط با نام کوفی شرقی رایج بود و هنرمندان ایرانی تا اوایل قرن پنجم قمری بیشتر قرآنها را با این شیوه که تنوع بسیاری داشت، می­نوشتند. در بیشتر قرآنهای قرن چهارم و پنجم قمری هنر تذهیب، جزیی از خودِ حروف کوفی بود و خوشنویس خود نیز مذهّب بود. در اواخر قرن سوم قمری ابن مقله (328-272 قمری) اصلاحاتی در خط انجام داد و خط­هایی را که از کوفی منشعب شده بود تکمیل ساخت، قواعدی برای خوشنویسی تدوین کرد و اصل خطوط را بر مبنای سطح و دور پایه­گذاری کرد. در قرن چهارم علی ابن هلال معروف به ابن بوّاب (ف. 413 قمری) در قواعد نقطه­گذاری و یکدست کردن اصول خط­های شش­گانه «اقلام ستّه» نقش برجسته­ای داشت. او با تدوین و تکمیل اصول و قواعد پیشین، نوشتن خطوط شش­گانه را به شکل کلاسیک خود نزدیک­تر ساخت.

 از قرن پنجم قمری خط نسخ به دلیل تحریر و قرائت ساده­تر جایگزین کوفی شد. این هنگام از خطوط دیگری همچون محقق، ریحان و ثلث نیز برای کتابت استفاده می­شد. علاوه بر هنرمندان گمنام قرن پنجم و ششم قمری، خوشنویس دیگری که در شکوفایی انواع خطوط نقش بارزی داشت “یاقوت مستعصمی” (698-616 ق) بود که به­جز قطعات فراوان، قرآنها و کتابهای بسیاری را کتابت کرد. او به همراه دیگر خوشنویسان مطرح این دوره که برخی نیز از شاگردان او بودند، سبب گسترش و بالارفتن سطح کیفی خوشنویسی در نسخه­های خطی شدند.

با هجوم مغولان به ایران و تشکیل حکومت، در نیمه­ی اول حکومت ایلخانی، به علت اینکه حاکمان مغول و جانشینان آنان از دانش و تجربه­ی کافی در اداره­ی امور ایران بی­بهره بودند و پیوسته سرگرم کشمکش­های داخلی و غارت اموال مردم بودند، دانشمندان، هنرمندان و فرهیختگان علم و فرهنگ مورد بی­توجهی و بی­مهری قرار گرفته و مجالی برای توسعه­ هنرها نبود.  

پس از حمله­ی مغول و در نیمه قرن هفتم و اوایل قرن هشتم قمری که ثباتی نسبی در ایران به وجود آمد، اوضاع تغیرات قابل ملاحظه­ای کرد. به­ طوری­که ایرانیان اهل علم و فضل و هنر رفته­رفته به دربار ایلخانی راه یافته و از تجربه­ی آنها در اداره­ی کشور بهره گرفته شد، هنرمندان و دانشمندان مورد تکریم قرار گرفته و توسعه­ هنرهای ایرانی جانی دوباره یافت. در این دوره کتابخانه ­ها و مراکز علمی و فرهنگی بسیاری به وجود آمد، سنت تولید کتاب حرفه­ای شده و به­صورت جمعی انجام می­گرفت، همچنین کارگاه های درباری کتاب­آرایی رونق گرفت، اقلام ستّه قانونمند شد و رواج استفاده از آنها در رونق کتاب­آرایی بسیار مؤثر بود.

 با گذشت زمان بر اهمیت کتابخانه ­های درباری افزوده شد و به­تدریج وجه تزیینی برخی از نسخه‎ها بر جنبه­ کاربردی آن پیشی گرفت. به­همین سبب کتابخانه ­های سلطنتی توسعه یافت و بخش کارگاهی آن اهمیت ویژه­ای پیدا کرد و شمار زیادی از هنرمندان برجسته همانند کاتب، نقاش، مذهِّب و مجلد و.. را برای کتاب­آرایی جذب کرد.

با آغاز قرن هشتم قمری هنر کتاب­آرایی وارد مرحله نوینی شد و آثاری کم نظیر در قالب قرآن، شاهنامه و دیوان اشعار تولید شد. تهیه­ نسخه­های خطی نفیس چون قرآن و شاهنامه در کانون توجه حاکمان قرار داشت. از اتفاقات مهم در عرصه­ هنر کتاب­آرایی، تهیه­ نسخه­ها با ابعاد -قطع- بزرگ بود. در این دوره اقلام ستّه تکمیل شد و رواج زیادی پیدا کرد و به مدد تلاش­ های خوشنویسان مختلف به نهایت کمال و زیبایی خود رسید و انواع خطوط شش­گانه به همراه تذهیب­های عالی و با نقش­های زیبا و رنگ­های درخشان در نسخه­برداری قرآن به­کار می­رفت.

در این دوره تحولات هنر کتاب­سازی به دلیل اوضاع پرفراز و نشیب خود، پیوسته مسیر تحول و تغییر را تجربه کرده و مقدمات تعالی آن­را در خلق فنون مختلف، نقش­های بدیع و بهره­ گیری از مواد و مصالح مختلف، متناسب با قطع کتاب را فراهم آورد.

از موضوعات مورد علاقه مردم و هنرمندان، کتابهای دینی و مذهبی بودند که در کارگاه های مختلف مورد استنساخ قرار می‎گرفت. به موازات کتابت قرآن، متون مذهبی دیگری نیز به­دست توانای هنرمندان به رشته تحریر درآمده بود که