این پژوهش به روش توصیفی- تحلیلی و جمع آوری اطلاعات آن به شیوه‌های کتابخانه‌ای و میدانی می باشد، این تحقیق با هدف شناخت نقوش اساطیری ساسانی و تاثیر آن بر هویت گرافیک ایران انجام شده است. یکی از عناصر اصلی طراحی گرافیک استفاده از نقشمایه های غنی تاریخی است که علاوه بر بیان هویت اثر هنری از نظر مفهومی نیز می تواند موثر باشد. مطالعات نشان داده است که هنر قومی- ملی نمودی از عواطف، احساسات، باورها و اندیشه های آنان می‌باشد شاید می‌توان گفت کمتر اثری از آثار هنری پدید آمده توسط هنرمندان در دوره های مختلف تاریخ و تمدن بشری را می‌توان یافت که به نوعی بیانگر باورها و اعتقادات پدید آورنده‌اش نباشند، مطالعات انجام شده در زمینه باستان شناسی و هنر دوره ساسانی مصداق گفته های فوق می باشد.

بنابراین هنرمند در استفاده از این نقوش باید معانی درونی آنها را به درستی درک کند و سپس در گرافیک  امروز متناسب با موضوع و در جایگاه مناسب به کار برد نه صرفاً جهت زیبایی و جذابیت بصری مورد استفاده قرار گیرند. این امر موجب ارتباط عمیق و موثر، توسط مخاطب می‌شود بنابر این اگر مسئله هویت را برای هنر گرافیک ضروری بدانیم از مهمترین روش های مناسب برای رسیدن به این مهم استفاده صحیح از این سرمایه‌هاست. طبق بررسی های انجام شده  می توان به این نتیجه رسید که جنبه های مذهبی در شکل گیری این نقوش تاثیرگذار بوده اند به طوری که تصاویر حیواناتی که از مظاهر ایزدی زرتشتیان بودند در آثار هنریشان نیز پدید آمدند. بر روی آثار هنری این دوره نقوش اساطیری سیمرغ، اسب بالدار، شیردال از اهمیت بیشتری نسبت به سایر موجودات پنداری برخوردارند. و پوستر های طراحی شده در چند دهه اخیر نشان می دهد که نقوش اساطیری ساسانی  بیشتر برای موضوع هایی نظیر جشنواره ها  و نمایشگاه های فرهنگی هنری استفاده می شوند همچنین نقشمایه سیمرغ بیشتر از سایر نقوش مورد توجه طراحان قرار گرفته است.

واژگان کلیدی:

 نقوش‌اساطیری ساسانی، هویت ،نقشمایه ها، سیمرغ،گرافیک

فهرست مطالب

فصل اول: کلیات تحقیق

1-1- تعریف مسئله…………………………………………………………………………… 2

1-2- ضرورت و اهمیت تحقیق…………………………………………………… 2

1-3- سوالات تحقیق…………………………………………………………………. 2

1-4- فرضیه های تحقیق……………………………………………………………………. 3

1-5- اهداف اصلی و فرعی………………………………………………………………………… 3

1-6- روش تحقیق-روش جمع آوری اطلاعات…………………………………………………… 3

1-7- کاربردتحقیق……………………………………………………………………………………. 3

1-8-پیشینه تحقیق- چگونگی انجام پروژه عملی……………………………………………….. 3

1-9- شرح کارعملی…………………………………………………………………………….. 6

فصل سوم: بررسی پیشینه تاریخی نقشمایه‌های ساسانی

3-1- اسطوره و پیشینه آن

        3-1-1- ریشه واژه اسطوره………………………………………………………….. 8

        3-1-2- تعریف اسطوره ………………………………………………………………………….. 9

        3-1-3- چگونگی به وجودآمدن اسطوره……………………………………………… 10

3-2- مفاهیم و جلوه‌های نمادین نقوش اساطیری دوران ساسانی

        3-2-1- هنر ساسانی……………………………………………………………… 11

        3-2-2- اهمیت نقش در هنرایران……………………………………………………………….. 32

        3-2-3- نفوذ اساطیر غیرایرانی بر اساطیر ایرانی در عهد ساسانی…………………………………………. 34

        3-2-4-کارکرد اساطیر در هنر عهد ساسانی و پیشینه آن……………………………………………………… 37

        3-2-5- تبدیل موجودات تخیلی به اسطوره و چگونگی پیدایش آنها …………………………………. 41

        3-2-6- جنبه های فرهنگی و مذهبی استفاده از نقوش اساطیری در عهد ساسانی……………. 42

3-3- معرفی موجودات اساطیری برروی آثار هنری دوره‌ی ساسانی

        3-3-1- مقدمه………………………………………………………………………………………….. 44

        3-3-2- بال نماد قدرت محافظت…………………………………………………….. 45

        3-3-3- سیمرغ……………………………………………………………………….. 45

        3-3-4- اژدها………………………………………………………………………………………. 53

        3-3-5- اسب……………………………………………………………………………………… 57

        3-3-6- گاو……………………………………………………………………………………….. 62

        3-3-7- گریفون (شیردال)………………………………………………………………………. 64

        3-3-8- اسفنکس……………………………………………………………………………. 68

        3- 3 -9- هارپی…………………………………………………………………………………….. 69

        3-3-10- شیر…………………………………………………………………………. 71

        3-3-11- گوپت‌شاه……………………………………………………………………………. 75

فصل چهارم: تاثیر نقوش اساطیری ساسانی برهویت‌گرافیک ایران

4-1-گرافیک ایران

        4-1 -1- گرافیک دهه‌ های 40 و 50 شمسی………………………………………….. 78

        4-1-2- اولین نسل بعد‌ازانقلاب………………………………………………………………………….. 79

        4-1-3- گرافیک ایران در رابطه با گذشته ………………………………………………….. 79

        4-1-4- روش‌های به كارگیری عناصر تصویری گذشته به شكلی نوین……………………………….. 81

        4-1-5- گرافیک ایران در رابطه با غرب…………………………………………………….. 82

4-2- هویت

        4-2-1- مفهوم هویت……………………………………………………………………………… 85

        4-2-2- اهمیت هویت…………………………………………………………………………………… 86

        4-2-3- بحران فرهنگی انسان معاصر…………………………………………………. 86

        4-2-4- هویت ایرانی…………………………………………………………………………………….. 87

        4-2-5- نقش هویت در گرافیک ایران……………………………………………………………………. 90

        4-2-6- ارتباط میان هویت و زیبایی در گرافیک……………………………………………………………. 91

        4-2-7- نقطه نظرات اساتید صاحب نام پیرامون موضوع هویت ایرانی………………………………… 92

نتیجه‌گیری…………………………………………………………………………… 99

منابع     …………………………………………………………………………………….. 101

کارعملی ……………………………………………………………………………………………. 105

تعریف مسئله

بی تردید طراح گرافیک ایرانی در پهنه فرهنگی تاریخی خود وارث سرمایه عظیمی ‌‌از نقشمایه‌هاست، این نقوش در همه دوران، بنای عظیمی‌‌از خاطره قومی‌‌بصری برای ما می‌‌سازد. اگر مسئله هویت را برای هنر سرزمین‌مان ضروری بدانیم از مهمترین راهکارهای کامیابی در این مهم  استفاده‌ی صحیح از این گنجینه‌هاست. و از آنجایی که هنر ساسانی سهم بسزایی از آن هویت عظیم را در خود داشته، برای استمرار یا تکامل این موفقیت نیاز به تحلیل و پژوهش روشمند احساس می‌شود. بنابراین جستار حاضر با عنوان تحلیل بصری نقش مایه‌های اساطیری ساسانی و نمود آن در گرافیک ایران (طراحی پوستر) با هدف رشد هویت درآثارگرافیکی انجام گرفته است.  

1-2- ضرورت و اهمیت تحقیق

آثار به جای مانده در ایران حاوی باورهای اسطوره‌ای و اندیشه‌های دینی و فرهنگی می‌باشد. شاید به توان گفت مستندترین مدارک برای بازسازی باورها و اعتقادات، آثار به جای مانده از آن دوره می‌‌باشد که بعضاً با کمترین تغییراتی به دست ما رسیده‌اند مروری اجمالی بر آثار هنری دوره ساسانی حکایت از آن دارد که هنرمندان آن عصر پیام‌های متنوعی را در قالب صحنه‌های گوناگون برای مخاطبانی که از دست ساخته‌های وی استفاده کرده اند خلق نموده است.

مهرها، نقوش برجسته، سکه ها، پارچه‌ها و یا گچبری‌های بر جای مانده از آن عصر همگی پیام خاصی را به مخاطب القاء می‌‌کنند که در طیف گسترده‌ای ازمفاهیم سیاسی، اجتماعی، دینی، اساطیری و…. قابل بررسی می‌‌باشند. شناخت و آگاهی بیشتر ما از جوامع گذشته تا اندازه ای وابسته به بررسی و بازخوانی دقیق مفاهیمی‌‌است که به صورت صحنه‌های متنوع بر روی آثار هنری این دوره تجلی یافته اند از این رو در این پژوهش تمام تلاش بر این است با بررسی نقوش اساطیری ساسانی و جمع آوری باورهای اساطیری بتوانیم مجموعه‌ای از نقوش را در کاربرد گرافیک امروزی عرضه نمائیم.

در راستای این پژوهش پس از معرفی اجمالی جامعه و هنر ساسانی به بازشناسی مفاهیم اساطیری ایرانی و غیر ایرانی که بر روی آثارشان نمایش داده شده اند پرداخته شده است.

1-3- سوالات تحقیق

1- نقوش ساسانی بر اساس کدام اسطوره‌ها شکل گرفته است؟

2- از کدام حیوانات در نقشمایه‌های ساسانی استفاده شده است؟

3- در شکل‌گیری نقشمایه‌های ساسانی آیا جنیه‌های مذهبی تاثیرگذار بوده است؟

4- چگونه می‌توان نقوش مربوط به گذشته را درگرافیک امروز به کار برد و دچار کهنگی نشد ؟

5- نقوش اساطیری  ساسانی در گرافیک امروز ایران در چه مضمونی بیشتر به کار رفته است؟

6- کاربست نقوش اساطیری ساسانی چه مزایایی برای هویت گرافیک امروز ایران دارد؟

1-4- فرضیه

1- به نظر میرسد جنبه‌های تصویری پرندگان اسطوره‌ای ساسانی،بیشتر از سایر نقوش این دوره بر گرافیک معاصر تاثیرگذاشته است.

2- به نظر میرسد با بهره گرفتن از نقشمایه‌های ساسانی می‌‌توان به گرافیکی با هویت ملی، مخاطب پسند و تاثیر گذار دست یافت.

1-5 اهداف اصلی و فرعی

هدف اصلی: بررسی نقشمایه‌های ساسانی و میزان اهمیت آنها  در معرفی و هویت  ایرانی در طراحی پوستر  و همچنین بررسی رابطه‌ی مفهومی‌‌نقوش ایرانی و چگونگی درک و فهم آن توسط مخاطب.

هدف فرعی: استفاده از نتایج به دست آمده برای طراحی پوستر با ویژگی‌های خلاق، ماندگار و مرتبط با موضوع.

1-6- روش تحقیق- روش جمع آوری اطلاعات

روش انجام تحقیق بر مبنای ماهیت: توصیفی- تحلیلی

روش جمع آوری مطالب از منابع کتابخانه ای، اینترنتی و میدانی(مشاهده آثار و اشیاء) است. سرانجام این پایان نامه بر اساس استخراج مطالب از پژوهش‌های گذشته تنظیم شده است.

1-7-کاربردتحقیق

این رساله در 4 فصل به بررسی موجودات اساطیرکهن ساسانی و همچنین نقش این موجودات در آثار و اشیاء می‌پردازد. از قدیم الایام هنرمندان تصورات انسان ها را از دنیای خیالشان به تصویر درمی آوردند. موجودات خیالی نیز که انعکاسی از برداشت های مثبت و منفی انسان از خود و دنیای پیرامون هستند در اشکال گوناگون بازنمایی شده‌اند. امید است که با توجه به سیر پایان نامه در جمع آوری و معرفی نقوش اساطیری این دوره و ارائه نمونه‌های کاربردی درگرافیک امروزی به توان مجموعه‌ای مفید به ادبیات رشته افزود.

1-8- پیشینه تحقیق

طبق بررسی‌های انجام شده این گونه استنباط می‌شود که نقوش ایرانی به ویژه عهد ساسانی از جایگاه والایی برخوردار هستند و مطمئناً چنین تمدن عظیمی با ارزش‌های بصری و ویژگی های منحصر به فرد می‌تواند منبع مناسبی برای طراحان گرافیک باشد. در دهه‌ های اخیر تحقیق درمورد نقشمایه‌های این دوره مورد توجه حوزه‌های مختلف دانشگاهی و علمی‌‌قرار گرفته‌است و بنابر اهمیت موضوع، پایان‌نامه‌ها، مقالات و کتاب های زیادی در رابطه با نقوش ساسانی به رشته تحریر در آمده است که به اختصار ذکر می‌‌شود. با بررسی پایان نامه های مرتبط و مقالات، با کمتر موضوعی در رابطه با تاثیرگذاری نقوش اساطیری ساسانی بر گرافیک ایران برمی‌خوریم. بنابراین این ضرورت احساس می شد تا با تحلیل و پژوهش در مورد نقوش اساطیری این دوره مجموعه ای مفید به ادبیات این رشته اضافه نمود. وامید است تا به توان با اطلاعات جمع آوری شده به مقوله هویت سازی در طراحی پوستر کمک کرد.

• پایان نامه‌ها

1- رضا جهانفرد، بررسی عناصر نماد در نقش برجسته‌های ساسانی، و تاثیر آن بر گرافیک امروز ایران، کارشناسی ارشد ارتباط تصویری، دانشگاه هنر تهران، 1375.

2- احمد منتظری، بررسی نمادهای دینی در نقش برجسته‌های ساسانی، کارشناسی ارشد نقاشی دانشگاه هنر تهران، 1378.

3- مریم رضایی، بررسی نقوش اساطیری در مهرهای دوره ساسانی، کارشناسی ارشد باستانشناسی دانشگاه آزاد اسلامی، واحد تهران مرکز، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، پاییز90.

4- نرگس قدوسی، چرایی و چگونگی استفاده از نقوش سنتی در گرافیک معاصر، کارشناسی ارشد ارتباط تصویری، دانشگاه آزاد، واحد تهران مرکز، 1388.

5- مرضیه پیروزی، نقش باورهای فرهنگی ساسانی در طرح پارچه این دوره، کارشناسی ارشد، پژوهش هنر، دانشگاه آزاد واحد تهران مرکز، بهمن1390.

6- رودیا بنائی، خاستگاه نقوش موجودات تخیلی در هنر دوران ساسانی،کارشناسی ارشد صنایع دستی، دانشگاه هنر تهران، شهریور1386.

7- زهره عباسی شهرستانی، بررسی باستان شناختی نقوش حیوانی، در مهرهای ساسانی مجموعه (نیری) موزه ملی، کارشناسی ارشد پژوهش هنر، دانشگاه هنر تهران،1390.