1-1- مقدمه……………………………………………… ………………….2

1-2- هدف و ضرورت تحقیق…………………………………………….. ……………………………5

1-3-. تعریف استحصال رواناب و اهمیت بررسی آن…………………………….         6

1-4- مزایای بهره­ گیری از سیستم­های استحصال آب………………………..10

1-5- سیستم اطلاعات جغرافیایی GIS………………….. 11

1-5-1- تعریف GIS………………………12

1-5-2- مزایای استفاده از GIS……………….12

1-6- مرور منابع ………………………………….13

1-7- طبقه ­بندی روش­های استحصال آب باران و سامانه سطوح آبگیر……………………………16

1-8- انواع سازه­های استحصال آب ………………………………………18

فصل دوم: مواد و روش تحقیق

2- مواد و روش تحقیق ………………………………….21

2-1- منطقه مورد مطالعه …………………………………………….21

2-1-1- توپوگرافی و فیزیوگرافی …………………………….21

2-1-2- هوا و اقلیم­شناسی ……………………21

2-2- روش تحقیق ……………………………………………………..22

2-2-1- مطالعات کتابخانه­ای و اقدامات اولیه ………………………….22

2-2-2- تهیه نقشه پارامترهای موثر در ایجاد رواناب ……………………23

2-2-2-1- خطوط توپوگرافی و تهیه نقشه DEM منطقه …………………………..23

2-2-2-2- نقشه ارتفاع از سطح دریا………………………………..23

2-2-2-3- نقشه شیب…………………………………….24

2-2-2-4- نقشه جهت شیب ……………………………………….25

2-2-2-5- تهیه و تکمیل نقشه همباران و همدما ………………………………..26

الف- بارش …………………………………………………..26

ب- رابطه ارتفاع- بارش و متوسط بارش منطقه ……………..27

ج- رژیم حراتی …………………………………………………………28

د- رابطه ارتفاع- درجه حرارت و میانگین دمای سالانه ……………………………………28

2-2-3- مقدار بارندگی در دوره بازگشت­های مختلف …………………………….28

2-2-3-1- مقدار بارش …………………………………………..28

2-2-3-2- حداکثر بارش 24 ساعته ………………………………….29

2-2-3-3- شدت بارندگی …………………………………………..29

2-2-3-4- رابطه ارتفاع و شدت بارش…………………………30

2-2-4- شرح تیپ­های اراضی …………………………………31

2-2-5- تهیه و تکمیل نقشه سنگ­شناسی و حساسیت سازند به فرسایش…………………………………………….31

2-2-5-1- چینه­شناسی واحدهای رسوبی حوزه آبخیز سمبورچای ……………………………………………………….31

2-2-5-1-1- نهشته­های قبل از کرتاسه ……………………………………………………………………………….31

2-2-5-1-2- نهشته­های کرتاسه …………………………………………………………………………………..32

2-2-5-1-3- نهشته­های پالئوسن- میوسن ……………………………………………………………………………………………32

2-2-5-1-4- نهشته­های الیگوسن- میوسن …………………………………………………………………………………………..32

2-2-5-1-5- نهشته­های کوارترنر …………………………………………………………………………………………………………..34

2-2-6- تعیین نفوذپذیری خاک ……………………………………………………………………………………………………………..34

2-2-7- گروه هیدرولوژیکی خاک ……………………………………………………………………………………………………………36

2-2-7-1- تعیین گروه­های اصلی خاک به روش SCS ………………………………………………………………………….36

2-2-8- تهیه نقشه شاخص پوشش گیاهی ……………………………………………………………………………….37

2-2-9- نقشه نوع استفاده از اراضی ………………………………………………………………………………………….38

2-2-10- تقسیم ­بندی حوزه به واحد­های هیدرولوژیکی و واحد کاری مناسب ……………………………………..38

2-2-11- تعیین مساحت حوزه آبخیز سمبورچای و واحدهای هیدرولوژیک آن …………………………………..39

2-2-12- رتبه ­بندی آبراهه­ های حوزه آبخیز ……………………………………………………………………………40

2-2-13- طول آبراهه اصلی ……………………………………………………………………………………….41

2-2-14- تعیین ضریب شکل زیرحوزه های مورد مطالعه………………………………………………………..41

2-2-15- تعیین رواناب حاصل از شدت بارش نیم ساعته و یک ساعته با دوره بازگشت 2 سال

و 10 سال ………………………………………………………………………………………………………..41

2-2-16- برآورد مقادیر رواناب در هر یک از واحدهای هیدرولوژیک …………………………………………………….42

2-2-16-1- رابطه جاستین ……………………………………………………………………………….43

2-2-17- برآورد حجم رواناب فصلی و سالانه حوزه آبخیز سمبورچای…………………………………………………..44

2-2-18- محاسبه زمان تمرکز ……………………………………………………………………………..44

2-2-19- نیمرخ طولی آبراهه اصلی و شیب آبراهه اصلی حوزه………………………………………………………………46

 

 

2-2-20- برآورد دبی پیک سیلاب ……………………………………………………………………………………….46

2-3- بررسی صحت و دقت نقشه­ها ………………………………………………………………………………..47

2-4- تحلیل داده ­ها………………………………………………………………………………………………………47

2-4-1- مدل وزنی طبقه ­بندی شده …………………………………………………………………………..47

2-4-2- روش مقایسه زوجی سلسله مراتبیAHP ………………………………………………………………………………….48

2-5- مکان­ یابی عرصه ­های مناسب استحصال رواناب ……………………………………………………………………………..51

2-6- مکان­ یابی عرصه ­های مناسب استحصال رواناب با بهره گرفتن از الگوی سطح منبع متغیر …………………51

فصل سوم: نتایج

3- نتایج تحقیق و بحث در مورد آنها ……………………………………………………………………………………………………..53

3-1- طبقه ­بندی اقلیمی …………………………………………………………………………………………………………….53

3-2- نقشه پارامترهای موثر در ایجاد رواناب ………………………………………………………………………………………….53

3-3- مقدار بارندگی در دوره بازگشت­های مختلف …………………………………………………………………………………60

3-3-1- مقدار بارش ……………………………………………………………………………………………………………………….60

3-3-2- حداکثر بارش 24 ساعته …………………………………………………………………………………………………………..60

3-3-3- شدت بارندگی ………………………………………………………………………………………………………………..61

3-4- نتایج مطالعات شدت بارش …………………………………………………………………………………………………62

3-5- تیپ­های اراضی …………………………………………………………………………………………………………..65

3-6- نقشه­های سنگ­شناسی و حساسیت سازندها به فرسایش ……………………………………………………………..65

3-7- نتایج مطالعات نفوذپذیری خاک …………………………………………………………………………………………………….67

3-8- تعیین گروه­های اصلی خاک به روش SCS …………………………………………………………………………………..71

3-9- نقشه شاخص پوشش گیاهی ………………………………………………………………………………………………………….72

3-10- نتایج بررسی واحدهای کاری مناسب ………………………………………………………………………………………….73

3-11- تهیه نقشه رواناب حاصل از شدت بارش نیم ساعته و یک ساعته با دوره بازگشت 2 سال و 10

سال و مقادیر آن در هر واحد هیدرولوژیکی …………………………………………………………………………………………….76

3-12- رواناب تولیدی از واحدهای هیدرولوژیکی …………………………………………………………………………………..78

3-13- زمان تمرکز ………………………………………………………………………………………………………………………………….80

3-14- دبی پیک سیلاب …………………………………………………………………………………………………………………………81

3-15- وزن­دهی به پارامترها …………………………………………………………………………………………………………………..82

3-16- معیار الویت­بندی داده ­ها ……………………………………………………………………………………………………………….82

3-17- مکان­ یابی عرصه ­های مناسب برای استحصال رواناب …………………………………………………………………..85

3-18- حجم رواناب فصلی و سالانه حوزه آبخیز سمبور چای ………………………………………………………………..87

3-19- نقشه رواناب خالص تولیدی در منطقه ………………………………………………………………………………………89

فصل چهارم: بحث و نتیجه ­گیری

4-1- بحث و نتیجه ­گیری ……………………………………………………………………………………………………..91

4-2- محدودیت­های پژوهش……………………………………………………………………………………………………………………94

4-3- نتیجه ­گیری کلی …………………………………………………………………………………………………………………………….95

4-5- پیشنهادات……………………………………………………………………………………………………………………….96

منابع ……………………………………………………………………………………………………………………………………98

پیوست­ …………………………………………………………………………………………………………………………..103

 مقدمه

مراتع یکی از مهم­ترین و با ارزش­ترین منابع طبیعی تجدید­شونده می­باشند که نقش بسیار مهمی در حفاظت خاک، تولید آب، تولید گوشت و مواد لبنی دارند. علاوه بر آن محصولات فرعی مرتع همچون محصولات دارویی، صنعتی، خوراکی، حفظ حیات­وحش، تلطیف هوا، پایداری محیط زیست و نیز ذخیره ژن­های گیاهی از جمله استفاده­های دیگری است که ارزش حاصل از آن­ها به مراتب از ارزش تولید علوفه‌ بیشتر بوده است (مقدم، 1377). بنابراین توجه به استفاده­های چندگانه آن از طریق افزایش تولید و کاهش تخریب مراتع با بهره ­برداری صحیح و انجام عملیات اصلاح و احیاء امری ضروری و اجتناب­ناپذیر است.

به دلیل واقع شدن ایران در مناطق خشک و نیمه­خشک کره زمین، تأمین آب شیرین سالم و کافی همواره مشکل بوده است. این واقعیت، سختی زندگی مرتع­داران و مدیریت دام و بازدهی پایین تولید علوفه در مراتع را به دنبال داشته است. در مراتع مناطق جغرافیایی خشک و نیمه­خشک دسترسی به آب مهم‌ترین اولویت است. این اهمیت فقط برای مصرف گله­های دامی نیست بلکه به خاطر زیستن و بقاء مرتع داران در این مناطق جغرافیایی نیز می­باشد. مالکیت و حق استفاده از منابع آبی در این مناطق حداقل به اندازه حق بهره ­برداری از مراتع دارای اهمیت است. به همین دلیل آب اساسی­ترین نیاز بهره­برداران از مراتع در مناطق خشک و نیمه­خشک است (ایفاد، 2004).

در مراتع و به خصوص مراتع قشلاقی کشور، بحران کمبود آب برای مصرف انسان و شرب دام همیشه وجود داشته است. به طوری که بیان می­ شود ظرفیت مراتع برای تغذیه احشام در بسیاری از مراتع نقاط خشک بیشتر به علت کمبود آب آشامیدنی محدود می­ شود تا کمبود علوفه (آکادمی ملی علوم واشنگتن، 1364). استحصال آب تمیز از بارندگی­های خیلی کم و همچنین ذخیره کردن آب جمع آوری شده در یک منبع، از مزایای روش جمع­آوری رواناب به شمار می ­آید (پیترسون، 1366). برخی دیگر نیز به کارگیری آب باران را برای رسیدن به توسعه پایدار منابع آب لازم می­دانند و استفاده از آن را یک فن­آوری کوچک مقیاس اقتصادی و کاربردی می­دانند که در مناطق خشک و نیمه­خشک به طور معنی­داری به حفظ طبیعت و اکولوژی نیز کمک می­ کنند (اندرو، 2000). کشور ایران در منطقه­ای واقع است که متوسط بارندگی سالانه آن کمتر از یک سوم میزان بارندگی سالیانه جهان است و میزان آن 250 میلی‌متر گزارش شده است (کردوانی، 1379؛ محسنی ساروی، 1376).

رواناب آبخیزهای مرتعی از چند جهت دارای اهمیت می­باشند. رواناب وقتی که در مخازن ذخیره­ای جمع می­ شود، آب مصرفی دام را تأمین می­ کند. همچنین منبع آبی برای مناطق پایین­دست یا مصارف محلی، صنعتی و کشاورزی در خارج از حوزه آبخیز را فراهم می­نماید. رواناب به دلیل اینکه موجب شروع فرسایش، انتقال رسوب و مواد حل شدنی در درون رودخانه یا سد می­باشد دارای اهمیت است. بنابر­این، رواناب بیشترین آلودگی وارد شده به مسیر آب را تولید می­نماید (محسنی ساروی، 1387).

جمع­آوری آب باران، با اهداف و انگیزه­های گوناگونی صورت می­گیرد که هدف اصلی آن، بهینه­سازی و مدیریت بهره ­برداری از آب باران بر اساس نیاز و مصرف است. بدین معنی که چون باران همواره و هر روز نمی­بارد و یا بارش ناکافی است، از آن بهره برد. بدین ترتیب هر جامعه و هر کشوری که در این زمینه قدم­های بزرگ‌تر و مؤثرتری بردارد، موفق­تر و آبادتر خواهد بود (طهماسبی و همکاران، 1385). جمع­آوری آب باران نه تنها برای تأمین آب در ایام و روزهای بدون باران است، بلکه برای کنترل جریان رودخانه­ها و جلوگیری از آسیب رساندن به نواحی مسکونی و زراعتی پایین­دست هم صورت می­گیرد. همچنین برای تولید انرژی (برق) یا پرورش آبزیان جمع­آوری می­ شود. در بسیاری از مناطق خشک و نیمه­خشک با جمع­آوری آب باران و تنظیم آن در بالا­دست حوزه های آبخیز، برای تقویت و بهبود عملکرد محصولات دیم­کاری برنامه ­ریزی می­ شود. بخشی از طرح­های آبخیزداری با همین هدف و نیز حفاظت آب و خاک صورت می­گیرد. به این ترتیب امکان کوتاه کردن دوره­ های خشک به وجود می ­آید و دوره خشک سه ماهه، به دو ماه یا کمتر تقلیل می­یابد و صدمه وارد شده به محصول یا هر نوع پوشش گیاهی کاهش پیدا می­ کند (طهماسبی و همکاران، 1384). امکان دارد جمع­آوری آب باران برای تغذیه سفره ­های آب زیرزمینی، چشمه­ها و قنات­ها باشد. برای این کار، در بالا­دست قنوات و چشمه­ها در آبراهه­ ها، با احداث بندهای کوتاه، ولی متعدد از حرکت و خروج سریع رواناب جلوگیری می­ شود. این سیلاب­ها به تدریج در زمین نفوذ می­ کنند و باعث افزایش آب‌دهی قنات­ها و چشمه­ها می­شوند و در نتیجه، از تبخیر آب و آلودگی آب جلوگیری می­ کنند. به علاوه افت سطح ایستایی را، که امروزه مسئله مبتلا به اکثر دشت­های کشور ما است را تا حدودی جبران می­ کند (طهماسبی و همکاران، 1384). استحصال آب عبارتست از جمع­آوری و ذخیره نمودن بارش در زمینی که در آن به منظور افزایش رواناب تغییراتی اعمال شده است (مایرز، 1964).کوریر (1973) جمع­آوری آب را فرایند جمع­آوری بارش طبیعی از آبخیزها برای استفاده مفید تعریف کردند.

مفاهیم هیدرولوژیکی قرار دادی نخستین بار در سال­های 1930 و 1940 زمانی که منابع جریان بالادست رودخانه­ها به عنوان عاملی موثر بر جریان­های پایین دست مورد توجه قرار گرفته بودند، توسعه یافته است. از آنجایی که اغلب فعالیت­های مربوط به کاربری اراضی با سوء استفاده از منابع و اثرات منفی بر پایین دست رودخانه­ها همراه می­باشد لذا یک مبنای مناسب برای تصمیم ­گیری ضروری به نظر می­رسد. مفهوم سطح منبع متغیر محدوده کاملی از جریانات دامنه­ای را در بر می­گیرد. واقعیت این است که این مفهوم یک سیستم پویا و دینامیک است که دارای تغییرات زمانی و مکانی بسیاری می­باشد و در شرایط بحرانی مختلف، وضعیت­های متفاوتی را در مسیرهای متنوع ارائه می­نماید. پویایی جریان­های سیلابی تابعی از طول شیب و موقعیت گذرگاه­ها است. همچنین تراکم زه­کش­های پویا در سطح حوزه در این امر بی­تاثیر نخواهد بود به طوری که در طول یک بارش سنگین، تراکم زه­کشی و طول شیب نقش فعالی را ایفا می­نماید. تمام قسمت ­های سطح یک حوزه آبخیز به طور مساوی در ایجاد رواناب دخالت ندارند. بسیاری از محققین درباره مفهوم سطح منبع متغیر تولید جریان رودخانه­ای، گزارش­های­ بسیاری را ارائه نموده ­اند. در واقع این مفهوم فرض می­ کند که مناطق خاصی از سطح آبخیز در ایجاد رواناب دخالت دارند در صورتی که مناطق دیگر به عنوان مناطق تغذیه کننده و ذخیره کننده عمل می­ کنند (هولت، 1974). عوامل مهمی که در تعیین سطح تولید کننده رواناب دخالت دارند شامل وضعیت فیزیکی آبراهه، خصوصیات خاک و رگبار می­باشد. کف دره­ها عموماً مناطقی هستند که در تولید رواناب دخالت دارند در حالی که سر یال­ها مناطق تغذیه کننده می­باشند. مناطق بین کف دره­ها و سر یال­ها اغلب به عنوان مناطق دینامیکی مطرح می­باشند که ممکن است در تولید رواناب یا در تغذیه آن شرکت نمایند. این مسأله بستگی به مقدار و خصوصیات موقتی رگبار، رطوبت قبلی و خصوصیات خاک منطقه دارد. می­توان گفت مناطق منبع، مناطقی هستند که پتانسیل بالایی برای تولید رواناب حتی با مقدار کمی بارش را دارند که می­توان با بهره گرفتن از سطح منبع متغیر، مناطق منبع یا مناطق تولید کننده رواناب را شناسایی و برای کنترل آلودگی­ها، استحصال رواناب، کودپاشی و دفع فاضلاب و مواد زائد کشاورزی استفاده کرد. همان­طور که می­دانیم برای حفظ کیفیت خاک در مراتع و تولید خوب علوفه نیاز به کودپاشی همواره احساس می­گردد. با مشخص کردن مناطق تولید کننده رواناب می­توان مدیریت درست و اصولی را برای کودپاشی در نظر بگیریم و مناطق مورد نظر را با اطمینان با کاربرد کود زیاد مورد بهره ­برداری قرار داد و مناطقی که چنین اطمینانی وجود ندارد مشخص کند. همچنین یکی از عوامل اصلی تخریب مراتع و چرای بیش از حد مراتع، کمبود منابع آب در مراتع نمی ­باشد بلکه عدم توزیع یکنواخت منابع آبی در سطح مراتع می­باشد که پس از مشخص شدن عرصه ­های تولید رواناب می­توان مدیریت جامعی را برای توزیع آبشخوار در مراتع انجام داد. از اهمیت دیگر تعیین سطح منبع متغیر جلوگیری از آلودگی در پایین دست حوزه آبخیز می­باشد که با شناسایی مناطق منبع می­توان رواناب را در بالا دست حوزه آبخیز کنترل کرد. با دانستن این موضوع آبخیزدار قادر خواهد بود مناطقی را که می­توان با اطمینان با کاربرد کود زیاد مورد بهره ­برداری قرار داد و مناطقی که در آن‌ ها چنین اطمینانی وجود ندارد مشخص کند. با همین روش مناطق مطمئن برای ریختن آشغال و فاضلاب، مواد زائد کشاورزی و دفن به آسانی انتخاب می­شوند (محسنی ساروی، 1387).

1-2- هدف و ضرورت تحقیق:

امروزه تلاش­ های بسیاری در جهت کاهش زمان و هزینه­ های مربوط به مکان­ یابی و تعیین مناطق بالقوه برای معرفی تکنیک­های جمع­آوری در نواحی که نیازمند این فرایند است مانند اکوسیستم­های کشاورزی آبی و دیم صورت پذیرفته است. سیستم اطلاعات جغرافیایی (GIS)، رویکرد مناسبی را ارائه می­نماید، زیرا این سامانه قابلیت پردازش ساختارهایی برای جمع­آوری، ذخیره­سازی، تحلیل و تبدیل داده ­های مکانی و زمانی را به منظور اهداف خاص را دارا می­باشد (پادماواتی و همکاران،1993؛کوسکان و موساگلو،2004). پیشرفت تکنولوژی­های کامپیوتری و بسته­های GIS ای، امکان ارزیابی و درون­یابی داده ­ها را در محدوده­های تخصصی به منظور مدیریت مکانی و آنالیز داده ­ها را برای کاربران فراهم می­سازد. بنابراین ترکیبی از خصوصیات مکانی حوزه ها، راندمان بالاتری را در پردازش هیدرولوژیکی منطقه به همراه دارد. بدین ترتیب پتانسیل کاربرد GIS برای مدل‌سازی هیدرولوژیکی به ویژه هنگامی که دقت و صحت مدل­سازی توسط برآوردهای توزیع مکانی و زمانی پارامترهای منابع آبی تحت تأثیر قرار گرفته باشد قابل ارزیابی می­باشد (کلارک و گانگوداگامگ، 2001).

برای مشخص کردن مکان مناسب اجرای برنامه ­های مختلف با بهره گرفتن از GIS لازم است به شرایط مورد نیاز برای هر برنامه توجه شود و سپس نقشه­های مختلف را با هم تلفیق کرد تا مکان مناسب اجرای طرح­ها مشخص شود. از اینرو انجام این پژوهش می ­تواند دستورالعمل مناسبی را در اختیار مرتع­داران جهت تأمین آب از طریق روش­های استحصال آب باران قرار دهد. استفاده از GIS علاوه بر افزایش دقت، سبب افزایش سرعت انجام کار، تنوع و کیفیت بهتر ارائه نتایج، کاهش هزینه­ها، بایگانی و تکثیر راحت­تر آن‌ ها می­گردد. بنابراین این پژوهش با اهداف زیر صورت گرفته است:

1- کارآیی GIS در مدیریت منابع طبیعی برای ذخیره ، تجزیه و تحلیل ، تلفیق داده ­ها و ارائه نتایج حاصل از اطلاعات، با تأكید بر ذخیره نزولات آسمانی در سطح مراتع.

2- مکان­ یابی عرصه ­های مناسب برای استحصال آب باران در سطح حوزه آبخیز.

3- توزیع و مدیریت مناسب آب باران با بهره گرفتن از الگوی سطح منبع متغیر.

1-3- تعریف استحصال رواناب و اهمیت بررسی آن

در نظر عامه استحصال آب به صورت زیر تعریف می­ شود: جمع­آوری رواناب­ها از سطح بام­ها، زمین­ها و همچنین آب­های گذران فصلی جهت استفاده از رواناب­ها.

فهرست مطالب

عنوان                                                                                                                                                   صفحه

فصل اول:کلیات طرح تحقیق

1-1-مقدمه………………………………………………………………………………………………………………………………….3

1-2-بیان مسأله…………………………………………………………………………………………………………………………….4

1-3-اهمیت وضرورت تحقیق…………………………………………………………………………………………………………6

1-4-اهداف تحقیق………………………………………………………………………………………………………………………7

1-5-سوالات تحقیق……………………………………………………………………………………………………………………..8

1-6-قلمرو مکانی تحقیق……………………………………………………………………………………………………………….8

1-7-جامعه آماری………………………………………………………………………………………………………………………..8

1-8-روش گردآوردی اطلاعات…………………………………………………………………………………………………….9

1-9-واژه ها و مفاهیم……………………………………………………………………………………………………………………9

1-10-محدودیت ها و موانع تحقیق………………………………………………………………………………………………..11

فصل دوم:مبانی نظری و پیشینه پژوهش

2-1-مقدمه……………………………………………………………………………………………………………………………….14

2-2-استراتژی سازمانی………………………………………………………………………………………………………………..15

2-2-1-ماهیت و ارزش مدیردت استراتژیک…………………………………………………………………………………..15

2-3-مدیریت استراتژیک…………………………………………………………………………………………………………….15

2-4-مفاهیم اساسی درمدیریت استراتژیک……………………………………………………………………………………..17

2-5-ابعاد تصمیمات استراتژیک……………………………………………………………………………………………………19

2-6-مدل های مدیریت استراتژیک……………………………………………………………………………………………….20

2-6-1-مدل استراتژی جنریک……………………………………………………………………………………………………..20

2-6-2- مفاهیم و تئوری­های مرتبط با مدل مدیریت استراتژیک………………………………………………………….22

2-7- مفاهیم اساسی سازمان و مدیریت…………………………………………………………………………………………..22

2-8- مزایا و معایب استراتژی­ های سازمانی………………………………………………………………………………………24

2-9- بررسی مدل­های اجرای استراتژی­ های سازمانی………………………………………………………………………..25

2-10- فرایند برنامه ریزی جامع……………………………………………………………………………………………………28

2-11- تجزیه و تحلیل محیط خارجی و داخلی………………………………………………………………………………..31

2-12- تجدید ساختار استراتژیک………………………………………………………………………………………………….32

2-13- مدل رقابتی(پورتر)…………………………………………………………………………………………………………..32

2-14-مدل نظام برنامه ریزی استراتژیک………………………………………………………………………………………..33

2-15- مدل رایت……………………………………………………………………………………………………………….34

2-16- مدل مینتزبرگ………………………………………………………………………………………………………………..35

2-17- مدل هیل………………………………………………………………………………………………………………………..36

2-18- مدل دیوید……………………………………………………………………………………………………………………..37

2-19- روش های اجرای صحیح استراتژی­ های سازمانی……………………………………………………………………….39

2-19-1- روش ارزیابی متوازن…………………………………………………………………………………………………….39

2-20- روش SWOT در برنامه ریزی استراتژیک…………………………………………………………………………….40

2-21- چرا استراتژی ها درعمل پیاده نمی­شوند؟………………………………………………………………………………42

2-22- مقایسه و جمع‌بندی تعدادی از مدل‌های تدوین استراتژی………………………………………………………….43

2-23- تعریف صنایع دستی………………………………………………………………………………………………………….45

2-24- پیشینه صنایع دستی در جهان……………………………………………………………………………………………….46

2-25- پیشینه صنایع دستی در ایران………………………………………………………………………………………………..47

2-26- مزیت های نسبی صنایع دستی ایران……………………………………………………………………………………..49

2-27- تعداد شاغلین در صنایع دستی ایران……………………………………………………………………………………..50

2-28- تاریخچه تشکیل سازمان میراث فرهنگی،گردشگری و صنایع دستی…………………………………………..50

2-29- میزان ارزآوری صنایع دستی برای کشور………………………………………………………………………………52

2-30- تحلیلی بر صنایع دستی استان گیلان……………………………………………………………………………………..52

2-31- ماسوله…………………………………………………………………………………………………………..58

2-31-1- ویژگی های اجتماعی وشغلی………………………………………………………………………………..59

2-31-1-1-جمعیت…………………………………………………………………………………………………………………..59

2-31-1-2 -ویژگی های شغلی جمعیت شهر ماسوله………………………………………………………………………..60

2-31-1-3- نوع فعالیت و تعداد شاغلین کارگاه ها………………………………………………………………………….61

2-31-1-4- شاغلان برحسب نوع فعالیت……………………………………………………………………………………….63

2-32- ویژگی های اقتصادی……………………………………………………………………………………………………….65

2-32-1- کشاورزی…………………………………………………………………………………………………………………..65

2-32-2- صنعت……………………………………………………………………………………………………………………….65

2-32-3- تعاونی زنان………………………………………………………………………………………………………………….65

2-33- تاسیسات پذیرایی…………………………………………………………………………………………………………….66

 

 

2-34- طبقه بندی صنایع دستی ماسوله……………………………………………………………………………………………66

2-34-1- هنرگره چینی………………………………………………………………………………………………………………66

2-34-2- جوراب بافی………………………………………………………………………………………………………………68

2-34-3- عروسک های دست بافت سنتی……………………………………………………………………………………..69

2-34-4- چموش………………………………………………………………………………………………………………………70

2-34-5- آهنگری…………………………………………………………………………………………………………………….71

2-35- پیشینه تحقیق……………………………………………………………………………………………………………………73

فصل سوم:مواد و روش ها

3-1-مقدمه……………………………………………………………………………………………………………………………… 81

3-2-جامعه آماری……………………………………………………………………………………………………………………..81

3-3-نمونه آماری و روش نمونه گیری……………………………………………………………………………………………81

3-4- نوع تحقیق………………………………………………………………………………………………………………………..82

3-5-روش تحقیق……………………………………………………………………………………………………………………….82

3-6-روش جمع آوری داده ها……………………………………………………………………………………………………..83

3-7-چارچوب نظری تحقیق………………………………………………………………………………………………………..83

3-8- روش تجزیه و تحلیل اطلاعات و آزمون فرضیه ­ها…………………………………………………………………….84

3-8-1-روش ضریب آلفای کرونباخ……………………………………………………………………………………………..85

3-8-2-آزمون کولموگروف- اسمیرنوف(K-S)………………………………………………………………………………85

3-8-3- آزمون تی ( t )………………………………………………………………………………………………………………86

3-8-4 – تجزیه و تحلیل همبستگی و رگرسیون……………………………………………………………………………….86

3-8-4-1- همبستگی………………………………………………………………………………………………………………….86

3-8-4-2- ضریب همبستگی………………………………………………………………………………………………………..86

3-8-4-3 – مدل­های رگرسیون…………………………………………………………………………………………………….87

3-9- ابزار جمع‌ آوری دادها………………………………………………………………………………………………………….87

3-10- معرفی روش‌های تصمیم‌گیری چند معیاره…………………………………………………………………………….90

3-10-1 – معرفی تکنیک دی متل……………………………………………………………………………..90

3-10-2 – معرفی مدل تاپسیس……………………………………………………………………………………………………..93

3-11-  پایایی و روایی پرسش­نامه‌ها……………………………………………………………………………………………..94

فصل چهار:نتایج و بحث

4-1-مقدمه……………………………………………………………………………………………………………………………….97

4-2- تجزیه و تحلیل داد­ه های پرسش‌نامه شماره یک و چهار…………………………………………………………….98

4-2-1- آمار توصیفی پرسش‌نامه شماره یک و چهار………………………………………………………………………..98

4-3 -تجزیه و تحلیل پرسشنامه شماره چهار( swot)………………………………………………………………………100

4-3-1- نقاط قوت ( s )……………………………………………………………………………………………………………100

4-3-2- نقاط ضعف ( w )………………………………………………………………………………………………………..101

4-3-3- فرصت ها (O )……………………………………………………………………………………………………………103

4-3-4- تهدیدها ( T )……………………………………………………………………………………………………………..104

4-4-استراتژی ها……………………………………………………………………………………………………………………..107

4-4-1- استراتژی تهاجمی(SO)………………………………………………………………………………………………..107

4-4-2- استراتژی بازنگری( (WO………….107

4-4-3- استراتژی تنوع (ST)…………………………………………………………………………………………………….108

4-4-4-استراتژی تدافعی (WT)………………………………………………………………………………………………..108

4-5-تجزیه و تحلیل پرسش نامه شماره یک………………………………………………………………………………….108

4-5-1- آمار استنباطی پرسش‌نامه شماره یك………………………………………………………………………………..108

4-5-1-1- آزمون نرمال بودن داده ­ها…………………………………………………………………………………………..109

4-5-1-2- تبیین و تفسیر متغیرﻫﺎی پرسش‌نامه شماره یك……………………………………………………………….110

4-5-1-3- آزمون همبستگی و رگرسیون خطی ساده………………………………………………………………………111

4-6- پرسش(سوال) یک تحقیق………………………………………………………………………………………………….111

4-7- پرسش(سوال) دو تحقیق……………………………………………………………………………………………………112

4-8- تجزیه و تحلیل داد­ه های پرسش‌نامه شماره دو و سه………………………………………………………………..114

4-8-1- آمار توصیفی پرسش‌نامه شماره دو و سه……………………………………………………………………………114

4-9 پرسش سه(سوال 3) تحقیق…………………………………………………………………………………………………..116

4-10-رتبه ­بندی معیارهای مؤثّر بر استراتژی­ های توانمندسازی گردشگری بر اساس تكنیک دی متل ……….118

4-11- رتبه ­بندی استراتژی­ های توانمندسازی گردشگری …………………………………………………………………125

4-12- رتبه ­بندی استراتژی­ های توانمندسازی گردشگری بر اساس تكنیک تاپسیس………………………………126

فصل پنجم:جمع بندی و پیشنهادات

5-1-مقدمه……………………………………………………………………………………………………………………………..132

5-2- خلاصه پژوهش……………………………………………………………………………………………………………….132

5-3- نتایج و دستاوردهای حاصل از تحقیق…………………………………………………………………………………..134

5-3-1-  بررسی تفسیری فرضیه های پژوهش……………………………………………………………………………….134

5-3-1-1- بررسی پرسش(سوال) یک پژوهش……………………………………………………………………………..134

5-3-1-2- بررسی سوال دوم پژوهش…………………………………………………………………………………………..135

5-3-1-3- بررسی پرسش سوم پژوهش………………………………………………………………………………………..136

5-4-پیشنهادات و سیاست های بهبود در زمینه صنایع دستی………………………………………………………………138

5-5- پیشنهادات و سیاست های اجرایی در بخش گردشگری ماسوله…………………………………………………141

5-6- پیشنهادات برای تحقیقات آتی(برگرفته از نتایج پژوهش)…………………………………………………………142

5-7- محدودیت تحقیق…………………………………………………………………………………………………………….143

5-8- پیشنهادهایی برای تحقیقات آتی………………………………………………………………………………………….143

چکیده

در این پژوهش بعد از بیان کلیات و ادبیات تحقیق پیرامون موضوع صنایع دستی ماسوله ونقاط ضعف،قوت، فرصت ها و تهدید های پیش روی آن،به بررسی استراتژی های چهار گانه در این بخش می پردازیم و در ادامه به بررسی توانمند سازی گردشگری ماسوله و تدوین استراتژی های مربوط به آن می پردازیم.همچنین به منظور پاسخ دادن به سوالات 1و2تحقیق(آیا همکاری میان  فعالان بخش گردشگری و فعالان بخش صنایع دستی موجب رونق کسب و کار در بخش صنایع دستی ماسوله می شود؟ و چه میزان نقش تدوین استراتژی های گردشگری در تبدیل شدن شهر ماسوله به قطب گردشگری موُثر است؟) از روی روش های آمار استنباطی مانند همبستگی پیرسون استفاده شده است که در نهایت به این نتایج دست یافتیم که بین همکاری میان فعالان بخش گردشگری و فعالان صنایع دستی و رونق کسب و کار فعالان صنایع دستی ماسوله ارتباط وجود دارد و همینطور بین تدوین استراتژی های گردشگری و تبدیل شدن شهر ماسوله به قطب گردشگری نیز رابطه وجود دارد.در پاسخ به سوال سوم(اولویت بندی استراتژی های گردشگری در شهر ماسوله چگونه است؟) ابتدا،معیار های اثر گذار بر استراتژی ها شناسایی شدند و وزن این معیار ها به کمک مقایسات زوجی و نظر خبرگان به وسیله تکنیک دی متل محاسبه شد و در ادامه با تکنیک تاپسیس اولویت بندی شدند که استراتژی های”سامان دادن واحد های کسب و کار فعلی به صورت ائتلافی از مجموعه کسب و کار های فعال در زمینه گردشگری” و”شناسایی کلیه واحد های خدمات گردشگری مانند هتل ها رستوران ها…..”و”تشدید فعالیت های بازاریابی در زمینه گردشگری با توجه به وجود جاذبه ها و پتانسیل بالای توسعه بازار”بیشترین اهمیت یا الویت را به خود اختصاص دادند.

کلمات کلیدی : صنایع دستی،گردشگری، روستای ماسوله، ماتریس SWOT          

1-1-مقدمه

در دنیای امروز که شاهد تغییرات و تحولات شگرف در زمینه ­های مختلف هستیم، محیط با طلاطم وعدم اطمینان بسیاری مواجه است ورقابت، شدت زیادی پیدا کرده­است و تحولات علم و فن­آوری براین تغییرات به شدت دامن زده است. بنابراین هرسازمانی در راستای تداوم حیات و کسب موفقیت بیشتر، نیاز مبرم به بهره مندی از برنامه ­ریزی استراتژیک دارد.از آن جا که تهدیدهای محیطی از هرسوحیات و بقای سازمان­ها را تهدید می­ کنند لذا سازمان­ها باید جایگاه فعلی خود را شناخته، نقاط قوت و ضعف خود را دقیقاً تحلیل کرده و با تکیه بر قوت­ها از فرصت­های محیطی استفاده کرده وخود را برای برخورد با تهدیدها آماده کنند واین مهم در قالب برنامه ­ریزی استراتژیک امکان پذیر است(آقازاده،1383).

در چارچوب برنامه ­ریزی استراتژیک است که سازمان، توانمندی و شرایط محیطی را تحلیل کرده و براساس آن اهداف قابل دسترس و روش­های رسیدن به آن را مشخص می­ کند.این نوع برنامه ­ریزی با بررسی محیط خارجی وداخلی سازمان، فرصت­ها و تهدیدهای محیطی و قوت­ها و ضعف­های داخلی را شناسایی می­ کند و با در نظر داشتن ماموریت سازمان، اهداف بلند مدت برای سازمان تنظیم می­ کند و برای دستیابی به این اهداف از بین گزینه­ های استراتژیک اقدام به انتخاب استراتژی­ هایی می­ کند که با تکیه برقوت­ها و رفع ضعف­ها از فرصت­های پیشامده به نحو شایسته استفاده کرده و از تهدیدها پرهیز می­ کند تا در صورت اجرای صحیح باعث موفقیت سازمان در میدان رقابت شود.بدون شک فرایند عملیات در سازمان­های امروزی متاثر از تحولات سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و تکنولوژیکی محیط آن­هاست و همساز با چنین تحولاتی محیط درونی آنها نیز دگرگونی­های شگفت­آوری را تجربه می­ کند(طبیبی وملکی،1384). از این رو لازم است جهت هرچه کارآتر و اثربخش­تر شدن فعالیت مدیران و تصمیم­ گیران و برنامه­ ریزان در سازمان تاثیرات انکارناپذیر مولفه­های محیطی در کنار عوامل درونی مورد توجه خاص قرارگیرد. لذا در نظر است تا با بررسی وضعیت استفاده مدیران از چارچوب ضعف­ها وقوت­ها، فرصت­ها و تهدیدهای سازمانی، ماتریس SWOT[1]به عنوان یکی از ابزارهای استراتژیک توسط مدیران سازمان­ها و شرکت­ها مورد چالش قرار گیرد و امید است نتایج حاصل موجبات بهبود عملکرد را فراهم نماید. بنابراین تاثیر عوامل محیطی در کنار عوامل داخلی توام در مطلوب تر شدن فعالیت­های مدیران و برنامه­ ریزان انکارناپذیراست.در این تحقیق ضمن مطالعه تحقیقات سایر محققین(صادقی و همکاران،1391،قادری و همکاران1390، موسایی و رضوی الهاشم،1389؛ نژاد جوادی­پور،1387؛ نوری و مهدی نسب،1389؛ ملک مطیعی(1388)؛ گل محمدی(1389)؛ میرکتولی و همکاران(1389) اعرابی وشیرخانی،1384)نتیجه گیری شد که در این تحقیقات به نقاط قوت و ضعف و فرصت­ها و تهدیدات در سازمان­ها و شرکت­ها و  پرداخته شده که جنبه خدماتی دارند ولی تحقیق حاضر در موردصنایع دستی و گردشگری بحث می­ کند که  بخش های صنعت ، تولید ، هنر و خدمات را در بر میگیرد.  سعی گردیده در این تحقیق ضمن فراهم نمودن پرسشنامه ­های جامع، دیدگاه ­های مخاطبان ازا بعاد مالی، انسانی وهنری در ارزیابی مورد استفاده قرار گیرد تا علت کم رونقی و افول صنایع دستی و رکود گردشگری ماسوله  مشخص گردد و راهکاری باشد برای برون رفت

فهرست جدول­ها…………………………………………………………………. ص

فهرست شکل­ها…………………………………………………………………… ط

فصل اول (مقدمه و اهداف)………………………………………………………. 1

1-1- مقدمه………………………………………………………………………. 2

1-2- اهداف……………………………………………………………………… 7

فصل دوم (کلیات و مرور منابع)……………………………………………….. 8

2-1- اهمیت منابع ژنتیکی…………………………………………………….. 9

2-2- طبقه بندی منابع ژنتیکی گیاهی……………………………………….. 9

2-2-1- گونه‌های وحشی………………………………………………………… 9

 2-2-2-گونه های زراعی……………………………………………………….. 10

2-3- مناطق پراکنش جنس آژیلوپس…………………………………………. 10

2-4- مناطق پراکنش گونه Ae.crassa…………………………………………

2-5- طبقه بندی گونه Ae.crassa……………………………………………..

2-6- تنوع ژنتیکی و اهمیت شناخت آن…………………………………….. 12

2-7- منشاء تنوع ژنتیکی ..13

2-8- اهمیت بررسی تنوع ژنتیکی………………………………………….. 13

2-9- کاربردهای بررسی تنوع ژنتیکی………………………………………. 14

2-9-1- بررسی­های فیلوژنتیکی……………………………………………….. 14

2-9-2- ژنتیک جمعیت………………………………………………………….. 14

2-9-3-مدیریت گیاهان وحشی………………………………………………… 14

2-9-4- مدیریت منابع ژنتیکی………………………………………………….. 15

2-9-4-1- کلکسیون های ذخائر ژنتیک گیاهی………………………………. 15

2-9-4-1- کنترل بیماری­های گیاهی…………………………………………….. 15

2-10- روش های ارزیابی تنوع ژنتیکی……………………………………….. 16

2-11- نشانگرهای ژنتیکی……………………………………………………… 16

2-11-1- نشانگرهای مورفولوژیک………………………………………………. 16

2-11-2- مزایا و معایب نشانگرهای مورفولوژیک……………………………… 17

2-11-3- نشانگرهای مولکولی………………………………………………….. 18

2-11-3-1- خصوصیات مناسب یک نشانگر مولکولی…………………………. 19

2-11-3- 2-اهمیت نشانگرهای مولکولی DNA………………………………..

2-11-3-3- نشانگرهای بیوشیمیایی………………………………………….. 20

2-11-3-4- نشانگرهای مبتنی بر DNA…………………………………………

2-11-3-5- نشانگرهای DNA  غیر مبتنی بر PCR……………………………

2-11-3-6- نشانگرهای DNA  مبتنی بر PCR………………………………….

2-11-3-7-  نشانگرهای DNA  مبتنی بر PCR  هدفمند و توالی یابی……..22

2-12- نشانگرهای مولکولی ISSR……………………………………………

2-12-1- علل ایجاد چندشکلی حاصل از نشانگر مولکولی ISSR…………..

2-12-1-1- نمونه DNA………………………………………………………….

2-12-1-2- ماهیت آغازگر………………………………………………………… 25

2-12-1-3- روش مورد استفاده برای تشخیص باندها………………………… 26

2-12-2- مزایای نشانگرهای ISSR………………………………………………

2-12-2-1- تکرارپذیری بسیار بالا……………………………………………….. 26

2-12-2-2- دقت بالا………………………………………………………………. 27

2-12-2-3- تنوع بالا……………………………………………………………….. 27

2-12-2-4-  هزینه پایین………………………………………………………….. 27

2-12-2-5- سرعت و سهولت اجرا………………………………………………. 27

2-12-3- معایب نشانگرهای ISSR……………………………………………….

2-12- 4- انواع نشانگرهای ISSR………………………………………………..

2-12-4-1-تکنیک MP-PCR ……………………………………………………

2-12-4-2- تکنیک F-ISSR……………………………………………………..

2-12-5-کاربرد نشانگرهای مولکولی ISSR…………………………………..

2-12-5-1- انگشت­نگاری ژنومی………………………………………………… 29

2-12-5-2-   مطالعات تنوع ژنتیکی و تجزیه و تحلیل فیلوژنتیکی……………29

2-12-5-3-  نقشه­یابی ژنتیکی………………………………………………… 30

2-12-5-4-  نشانمند کردن ژن و انتخاب به کمک نشانگر…………………….. 30

2-12-5-5- مشخص کردن فراوانی توالی­های ریزماهواره­ای………………….. 30

2-12-5-6- کاربرد نشانگرهای  ISSR در شناسایی و رده­بندی گونه ها……31

2-13- تجزیه و تحلیل تنوع ژنتیکی……………………………………………… 31

2-14- تخمین فاصله ژنتیکی……………………………………………………. 32

2-14- 1- روش گروهبندی افراد یا جمعیت ها………………………………….. 32

2-14-1-1-تجزیه خوشه ای……………………………………………………… 33

2-14-1-2- تجزیه به مختصات اصلی (PCoA)………………………………….. 34

2-14-2-  معیارهای سودمندی نشانگرها………………………………………. 34

2-14-2-1- محتوی اطلاعات چندشکلی……………………………………….. 34

2-14-2-2-  احتمال همسانی…………………………………………………… 35

2-14-2-3-  قدرت تفکیک………………………………………………………….. 35

2-15- مروری بر مطالعات ژنتیکی  و مورفولوژی انجام شده روی گونه های آژیلوپس….35

 

 

فصل سوم (مواد و روشها)……………………………………………………….. 40

3 -1- مواد گیاهی………………………………………………………………… 41

3-2- آغازگرها………………………………………………………………………. 43

3-3-  مکان و زمان انجام آزمایش مولکولی…………………………………….. 43

3-4- عملیات زراعی……………………………………………………………….. 44

3 -4-1- مشخصات جغرافیایی محل انجام آزمایش مزرعه‌ای…………………. 44

3 -4- 2- طرح آزمایشی و مراحل اجرای آن………………………………………. 44

3 -5- استخراج DNA ژنومی………………………………………………………. 45

3-6- تعیین کمیت نمونه های DNA  ژنومی…………………………………….. 47

3 -7- تعیین کیفیت نمونه های DNA ژنومی……………………………………. 48

3 -8- روش تهیه آگاروز 8/0و 5/1 درصد برای تعیین کمیت وکیفیت و تفکیک قطعات تکثیر شده…..48

3-9- آماده سازی نمونه ها واجرای الکتروفورز ژل آگاروز………………………… 49

3-10- اجزای واکنش زنجیره ای پلیمراز…………………………………………… 50

3-11- سیکل حرارتی و مراحل واکنش زنجیره­ای پلیمراز……………………….. 50

3 -12-توان و زمان مورد نیاز برای الکتروفورز محصول PCR………………………..

3 -13- مواد تشکیل دهنده بافرTE………………………………………………….

3-14- تهیه بافر  TAE10X…………………………………………………………..

3 -15- اتیدیوم بروماید…………………………………………………………….. 53

3 -16- رنگ بارگذاری……………………………………………………………… 53

3 -17- مراحل رنگ آمیزی تا ظاهرسازی قطعات تکثیر شده…………………….53

3-18- تجزیه وتحلیل داده ها………………………………………………………… 54

3-18-1- امتیازبندی باندهای حاصل از داده های مولکولی……………………….54

3-18-2- تجزیه خوشه ای و آنالیز مولکولی…………………………………………54

فصل چهارم(بحث و نتیجه ­گیری)…………………………………………………….55

 4-1- نتایج استخراج DNA ژنومی…………………………………………………. 56

4 -2- نتایج واکنش زنجیره­ای پلیمراز……………………………………………… 56

4 -3- محاسبه چندشکلی نشانگرهای ISSR…………………………………….

4-4- محاسبه محتوای اطلاعات چندشکلی نشانگرهای ISSR…………………

4-5- محاسبه شاخص نشانگر(MI) نشانگرهای ISSR…………………………

4 -5- محاسبه ضرایب همبستگی کوفنتیک…………………………………….. 61

4-6- ترسیم دندروگرام جمعیت­های Ae.crassa…………………………………….

4-7- تجزیه به مختصات اصلی با بهره گرفتن از نرم­افزار DARWin  وترسیم نمودار سه بعدی جمعیت­ها با نرم ­افزار Minitab

4-8- محاسبه فاصله ژنتیکی درون و بین جمعیت­های Ae.crassa……………..

4-9- محاسبه ماتریس فاصله و تشابه ژنتیکی شاخص Nei ………………….

4 -10- میزان آلل­های چندشکل در جمعیت­های Ae.crassa…………………….

4-11- محاسبه شاخص ­های ژنتیکی در جمعیت­های Ae.crassa…………………

4 -12- تجزیه واریانس مولکولی………………………………………………….. 71

4-13- بررسی صفات مورفولوژی…………………………………………………. 72

4-13-1- همبستگی ساده فنوتیپی……………………………………………… 72

4-13-2- تجزیه کلاستر (خوشه­ای)…………………………………………………74

4-13-3- تجزیه به مولفه های اصلی……………………………………………… 76

4 -13-4- تجزیه علیت (مسیر)…………………………………………………….. 78

4-14- نتیجه ­گیری کلی مولکولی…………………………………………………. 80

4-15- نتیجه ­گیری کلی مورفولوژیکی……………………………………………….81

4-15-1 پیشنهادات…………………………………………………………………… 83

 منابع .. …………………… 84

چکیده:

     گیاه Aegilops crassa ،دارای دو سیتوتیپ تتراپلوئید وهگزاپلوئید با ژنوم ( 2n=2x=28 McrMcrDcr1Dcr1 ) و (2n=6x=42 McrMcrDcr1Dcr1 Dcr2Dcr2  ) است. این گیاه  یکساله و متعلق به خانواده گرامینه و طایفه Triticeae می باشد. بررسی تنوع ژنتیکی در ژرم­پلاسم گیاهی پیش­نیاز هر برنامه­ی اصلاحی یا حفاظتی گیاهان است. این تحقیق به منظور بررسی تنوع ژنتیکی بین 16 جمعیت Ae.crassa با بهره گرفتن از 10 آغازگر ISSR انجام شد. DNA ژنومی از گونه­ ها در مرحله­ دو تا سه برگی به روش CTAB با اندکی تغییرات استخراج و نتایج تکثیر با آغازگرهای مختلف روی ژل آگاروز 5/1 درصد مشاهده شدند. باندهای تکثیر شده به صورت حضور باند (یک) و عدم حضور باند (صفر) امتیازدهی و با نرم­افزارهای مولکولی و آماری، تجزیه و تحلیل داده ­ها  انجام گرفت. همچنین این آزمایش در قالب طرح آزمایشی اگمنت (در 3 بلوک) در مزرعه تحقیقاتی دانشکده کشاورزی دانشگاه ایلام انجام شد. از میان نمونه‌های ارزیابی شده سه نمونه که دارای بذر بیشتری بودند به عنوان شاهد استفاده شدند. نتایج تکثیر DNA ژنومی با بهره گرفتن از آغازگرهای ISSR، در مجموع 105 آلل تولید کرد که از این تعداد 86 آلل (9/81 درصد)، به عنوان آلل چندشکل تشخیص داده شد. اندازه آلل­های تکثیر شده از 190 (آغازگر UBC840) تا 1500 جفت باز (آغازگر 12،14) بود. محتوای اطلاعات چندشکلی از 17/0 در آغازگر UBC842 تا 34/0 برای آغازگر 12 متفاوت بود. همچنین با بهره گرفتن از نشانگر ISSR به ترتیب بیشترین و کم­ترین درصد باندهای چندشکل در جمعیت IUGB-00319 (05/39 درصد) و IUGB-01564 (48/10درصد) مشاهده گردید. جمعیت IUGB-00319 بالاترین شاخص تصحیح شده هتروژنی و میزان شاخص شانون را به خود اختصاص داد. آنالیز واریانس مولکولی نشان داد که سطح بیشتری از تنوع به درون جمعیت­ها (53 درصد) تعلق داشت، درحالی که (47 درصد) تنوع در بین جمعیت­ها مشاهده گردید. همچنین تجزیه خوشه ای داده‌ها با بهره گرفتن از ماتریس شاخص Nei با الگوریتم Nj انجام شد. دندروگرام بدست آمده جمعیت­ها را به سه گروه و زیر گروه­هایی تقسیم نمود و تا حدی عدم ارتباط بین تنوع مولکولی و تنوع جغرافیایی را نشان داد. نتایج این تحقیق نشان می­دهد که نشانگرهای ISSR برای ارزیابی میزان تنوع ژنتیکی در آژیلوپس کراسا مفید است.

فصل اول: مقدمه و اهداف

1-1- مقدمه

ایران یکی از غنی ترین مراکز دنیا از نظر ذخایر ژنتیکی گیاهی محسوب می‌شود. به عقیده گیاهشناسان ایرانی حدود 10 الی 12 هزار گونه گیاهی در ایران وجود دارد که آن را به عنوان یکی از غنی ترین مراکز تنوع ذخایر توارثی گیاهی در جهان ساخته است.گونه های وحشی به لحاظ داشتن ژن های مفید برای مقاومت به تنش های زنده و غیرزنده و گسترش سازگاری ژنتیکی در برابر تغییرات محیطی دارای اهمیت می‌باشند. برای استفاده از این منابع، اطلاع از ماهیت و  میزان تنوع موجود در ژرم‌پلاسم، از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است [108] . بررسی تنوع ژنتیکی در گیاهان زراعی برای برنامه های اصلاحی و حفاظت از ذخایر توارثی، حیاتی بوده و اطلاع از سطح تنوع ژنتیکی در گونه گیاهی برای انتخاب والدین جهت رسیدن به هیبرید مناسب از اهمیت زیادی برخوردار است [109]. بررسی تنوع ژنتیکی همچنین از جنبه مدیریت موثر و حفظ منابع ژرم پلاسم دارای اهمیت می‌باشد [96]. روش‌هایی که برای تخمین تنوع ژنتیکی مورد استفاده قرار گرفته‌اند متفاوت می‌باشند. از جمله‌ی آن‌ ها می توان ثبت شجره، خصوصیات مورفولوژیکی و نشانگرهای مولکولی را نام برد [41]. آگاهی از تنوع ژنتیکی ژرم‌پلاسم ها معیاری مناسب برای استفاده از آن‌ ها در شناسایی و انتقال ژن‌ها در بهبود گیاهان زراعی می‌باشند [41]. تنوع ژنتیکی اساس بیشتر برنامه‌های اصلاحی بوده و انجام گزینش منوط به وجود تنوع ژنتیكی مطلوب از نظر ویژگیهای مورد بررسی می‌باشد [32]. مطالعه تنوع ژنتیكی فرایندی است كه تفاوت یا شباهت گونه‌ها، جمعیت‌ها و یا افراد را با بهره گرفتن از روش‌ها و مدل‌های آماری خاص بر اساس صفات مورفولوژیك، اطلاعات شجره‌ای یا خصوصیات مولكولی افراد بیان می‌کنند [32]. تعیین سطح تنوع ژنتیکی یکی از مراحل اساسی در مدیریت مؤثر و استفاده از ذخایر ژنتیکی می‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌باشد [96،23،7]. منابع ژنتیكی یا ذخایر توارثی به دلیل اهمیت فراوانی كه دارند یكی از ارزشمند ترین ثروت های ملی و منابع پایه ای در هر كشور محسوب می‌شوند [1]. یکی از عواقب اصلاح‌نباتات موفق، افزایش فرسایش یا کاهش منابع ژنتیکی گیاهی بوده که تحت برنامه انتخاب قرار گرفته‌اند. در سال های اخیر عوامل بسیار زیادی در فرسایش ژنتیکی و نابودی ذخایر ژرم‌پلاسم نقش داشته‌اند [16]. استفاده از واریته‌های اصلاح شده بجای واریته‌های بومی، اعمال روش‌های مدرن زراعی مانند استفاده از سموم علف‌کش، پیشرفت شهرها و مراکز صنعتی، مسکونی شدن زمین های زراعی و مرتعی، تغییر روش های کشت و سایر عواملی که منجر به فرسایش و انقراض مواد با ارزش می‌شوند که به‌طور مستقیم وغیر مستقیم در کشاورزی و اصلاح نباتات قابل استفاده هستند. بنابراین حفاظت و استفاده از منابع ژنتیکی گیاهی برای بقا و بهبود تولیدات زراعی ضروری بوده و به عنوان نیازی اساسی در توسعه پایدار و کاهش فقر محسوب می‌شود. تنوع ژنتیکی اساس اکثر برنامه های اصلاح نباتات می‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌باشد [111،74،7]. موفقیت در اصلاح یک گیاه زراعی، در درجه اول به دسترسی تنوع ژنتیکی موجود در آن گیاه بستگی دارد، ضمن اینکه تنوع ژنتیکی یکی از ارکان اصلی کشاورزی پایدار است و وجود تنوع ژنتیکی در نظام‌های زراعی با درس گرفتن از طبیعت باید همواره مد نظر قرار گیرد. مدیریت و استفاده صحیح از تنوع موجود در ارقام محلی و خویشاوندان وحشی یک گونه گیاهی در اجرای برنامه‌های موثر اصلاحی بسیار مهم است. اولین قدم در اصلاح یک گیاه، شناسائی دقیق ساختار ژرم‌پلاسم آن گیاه است که این مطلب خود نمونه‌گیری منظم و دقیق از ژرم‌پلاسم را برای اهداف اصلاحی و حفاظتی امکان پذیر خواهد ساخت. کاهش تنوع علاوه بر کاهش بازده برنامه های اصلاحی، باعث یکنواختی ژنتیکی در مزارع و آسیب‌پذیری شدید محصولات کشاورزی در برابر آفات، بیماری‌ها و تنش‌های محیطی می‌گردد. خویشاوندان وحشی گیاهان، دربردارنده منابع ژنی با ارزش برای مقاومت به تنش‌های زنده و غیرزنده می باشند.

توده‌های وحشی و نژادهای بومی از مهم‌ترین منابع تنوع ژنتیکی در دسترس می‌باشند [26]. اهلی‌سازی جمعیت‌های برتر انتخاب شده از بین تعداد زیادی توده می‌تواند پیشرفت قابل توجهی در تأمین نیاز صنایع وابسته بدون نیاز به روش‌های پرهزینه و گران اصلاحی ایجاد نماید [26]. اهلی‌کردن، فرایندی طولانی است، اما با انتخاب مناسب در شروع به شدت بر سرعت آن افزوده می‌شود [26]. بنابراین، با بررسی تنوع موجود، آگاهی از ساختار ژنتیکی جمعیت و بررسی تنوع فنوتیپی و ویژگی‌های شیمیایی می‌توان در بین توده‌های طبیعی به انتخاب، به‌عنوان اولین روش اصلاحی در طی اهلی‌کردن پرداخت [26]. تنوع ژنتیکی، کلیدی برای به‌نژادی گیاهان است. دانش روابط ژنتیکی بین توده‌های مختلف به مدیریت ژرم‌پلاسم کارآمد و استراتژی‌های بهره‌برداری کمک بزرگی می کند. تنوع ژنتیکی گیاهان طی هزاران سال ایجاد شده و در طبیعت به صورت پایدار باقی مانده است [26].

ارقام بومی گیاهان زراعی و خویشاوندان وحشی آن‌ ها، به دلیل قدمت و سازگاری‌شان به شرایط زیستی و عوامل نامسائد محیطی دارای مناسب‌ترین ژن‌ها بوده وتنوع ژنتیکی مورد نیاز اصلاح گیاه را تأمین می کند [13]. تعیین میزان تنوع ژنتیکی در مواد گیاهی گام اولیه برای شناسایی، حفظ ونگهداری ذخایرتوارثی ونیز پایه اساسی و اولیه برای تحقیقات ژنتیکی و برنامه‌های اصلاحی می‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌باشد [27].

گیاه  Aegilops crassa،دارای دو سیتوتیپ تتراپلوئید وهگزاپلوئید با ژنوم ( 2n=2x=28 McrMcrDcr1Dcr1) و (2n=6x=42 McrMcrDcr1Dcr1 Dcr2Dcr2  ) است [44]. تجزیه جفت شدن کروموزوم‌های میوزی در هیبریدهای بین سیتوتیپ‌های تتراپلوئید وهگزاپلوئید Ae. crassa بیانگر آن است که فرم هگزاپلوئید از هیبریداسیبون بین فرم تتراپلوئید Ae. crassa و Ae. tauschii حاصل گردیده است. اما در حال حاضر منشأ سیتوتیپ تتراپلوئید Ae. crassa را نمی‌توان با دقت تعیین کرد [69]. گیاهی یکساله و متعلق به خانواده گرامینه یا پواسه و طایفه تریتیسه می‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌باشد، این گونه به عنوان یک علف هرز شایع در مزارع گندم نان دیده می‌شود [57،56]. آژیلوپس کراسا در ترکیه، فلسطین، سوریه، اردن، ایران، عراق، لبنان، افغانستان، ترکمنستان و پامیر و کوه‌های آلتای پراکنده است، در ایران دارای دامنه پراکنش بسیار وسیعی بوده و از دامنه‌های البرز در شرق کشورتا شمال غرب در آذربایجان غربی وبر روی دامنه‌های رشته‌کوه زاگرس تا سواحل جنوبی در ارتفاعات استان بوشهر وهرمزگان می‌روید [101،40]. این گونه به عنوان یک منبع صفات مفید از قبیل تحمل به شوری، مقاومت به آفت و تحمل به سرما شناخته شده است [87،4]. مطالعه‌ی گونه‌های آژیلوپس در نقاط مختلف دنیا نشان می‌دهد که این گونه‌ها منابع ژنتیکی بی‌نظیری برای اصلاح گندم می‌باشند [33،17].

توده‌های بومی یک گیاه، ژرم‌پلاسم مناسبی برای برنامه‌های اصلاحی محسوب می‌شوند. بررسی تنوع ژنتیکی در گیاهان از طریق بررسی صفات مورفولوژیکی و بیوشیمیایی همواره متداول بوده است. باتوجه به اینکه اندازه‌گیری صفات مورفولوژیکی نیاز به صرف وقت، انرژی و هزینه زیادی دارد و به دلیل تاثیر عوامل محیطی بر بیان ژن و بروز صفات، بررسی تنوع ژنتیکی از طریق بررسی ویژگی‌های مورفولوژیکی روش قابل اعتمادی برای تعیین تفاوت‌های ژنتیکی نیست [8]. برای بررسی تنوع ژنتیکی می‌توان از نشانگرهای مورفولوژیکی، پروتئینی و نشانگرهای مولکولی استفاده نمود [113،102]. بررسی تنوع ژنتیکی در گیاهان، از طریق صفات مورفولوژیکی متداول بوده است [3]. با این وجود نشانگرهای مورفولوژیکی دارای معایب زیادی می‌باشند. از جمله این که تحت تأثیر شرایط محیطی و مرحله‌ی رشد موجود قرار می‌گیرند و پایداری کمی دارند [29]. بنابراین استفاده از نشانگرهای مولکولی یکی از ابزارهای بسیار مهم و قوی در زمینه بررسی تنوع ژنتیکی و انگشت نگاریDNA می‌باشدکه در ارزیابی روابط خویشاوندی ژنتیکی، انتخاب گیاهان برتر و بررسی شباهت یا تفاوت بین نمونه‌های مختلف کاربرد دارند [27]. همچنین استفاده از این نشانگرها در مدیریت ژرم‌پلاسم و انتخاب براساس نشانگر (MAS)، برای افزایش کارایی اصلاح و تکثیر ژرم‌پلاسم مفید می‌باشد [27]. انتخاب نوع نشانگرهای مولکولی به تکرارپذیری و سادگی روش کار آن بستگی دارد. بهترین نشانگری است که دارای هزینه اجرای پایین و قابلیت اعتماد بالایی باشد. نشانگرهای مولکولی به دو دسته نشانگرهای بیوشیمیایی و نشانگرهای مبتنی بر DNA تقسیم می‌شوند. [3]. نشانگرهای مبتنی بر DNA نسبت به نشانگرهای مورفولوژیکی و پروتئینی، کاربردی تر و دارای مزایای بیشتری می‌باشند. بررسی DNA گیاهی امکان ارزیابی مستقیم تنوع ژنتیکی را ممکن می‌سازد [3]. تاکنون تعداد زیادی از نشانگر‌های مبتنی بر DNA معرفی شده‌اند و در تجزیه‌های ژنتیک موجودات مورد استفاده قرار گرفته‌اند نشانگرهای مبتنی بر DNA نسبت به نشانگرهای مورفولوژیکی و پروتئینی، کاربردی تر و دارای مزایای بیشتری می‌باشند [28]. این نشانگر ها از نظر بسیاری از ویژگی‌ها از قبیل درجه چندشکلی، غالب یا هم بارز بودن، تعداد جایگاه‌های تجزیه‌شده در هر آزمایش، توزیع در سطح کروموزوم، تکرارپذیری، نیاز یا عدم نیاز به توالی‌یابی DNA الگو و هزینه مورد نیاز با همدیگر متفاوت‌اند [28]. نشانگرهایی که چند شکلی را در سطح DNA آشکار می‌نمایند، به عنوان یک ابزار قدرتمند برای توصیف و تنوع ژنتیکی شناخته شده‌اند [45]. نشانگرها با توجه به استراتژی پایه گروه‌بندی شده‌اند که مهمترین آن‌ ها عبارتند از: روش‌های غیر مبتنی بر PCR (RFLP و …) و تکنیک‌های مبتنی بر PCR (RAPD، AFLP و ISSR و …).

نشانگرهای مبتنی بر DNA، برای اصلاح گیاهان زراعی روند رو به رشدی داشته اند [84]. نشانگرهای مبتنی بر PCR از جمله RAPD ، AFLPو ریزماهواره ها ابزاری قدرتمند برای مطالعه تنوع ژنتیکی گندم‌های زراعی و وحشی محسوب می‌شوند [110]. ریزماهواره‌ها نشانگرهای مبتنی بر PCR هستند که به خاطر سطوح بالای چندشکلی، چنداللی‌بودن،وراثت هم‌بارز، پوشش وسیع ژنوم و سهولت در آشکارسازی می توان از آن‌ ها برای بررسی تنوع بین گونه های وحشی و زراعی استفاده کرد [95]. سیستم نشانگری SSR نیاز به اطلاعات اولیه از توالی مورد هدف دو طرف نواحی تکراری، جهت طراحی آغازگر دارد، لذا سیستم نشانگری  ISSRمی‌تواند بر این محدودیت‌ها غلبه کند و میزان چندشکلی بیشتر و آشکارسازی راحت‌تری نسبت به نشانگرهای مولکولی دیگر داشته باشد [19]. نشانگر ISSR نشانگری تصادفی است که در سال 1994 جهت تحلیل ژنومی استفاده شده است. در این نشانگر نواحی ریز‌ماهواره‌ای یکسان که در دو جهت مخالف و در فاصله‌ای قابل تکثیر با آنزیم پلی مراز قرار گرفته باشند، تکثیر می‌گردند. دراین روش واکنش زنجیره‌ای پلی‌مراز باعث تکثیر نواحی بین ریزماهواره‌ها در اندازه‌های متفاوت می‌شود [119،96]. نشانگر ISSR دارای توانایی زیادی در بررسی روابط خویشاوندی و تکاملی گیاهان و دارای چندشکلی قابل قبولی می‌باشد. این نشانگر تصادفی بوده و تکرارپذیری و چندشکلی بالایی دارد و در دامنه وسیعی از گیاهان کاربرد دارد. آغازگرهای مورد استفاده در این نشانگر مکمل توالی‌های ریزماهواره‌ای هستند.

نشانگر ISSR برای مطالعات تنوع ژنتیکی، رده‌بندی، نشانمندکردن ژن‌ها، نقشه‌یابی ژنتیکی[11] و زیست‌شناسی تکاملی به کار می‌رود [96]. در بین نشانگرهای مولکولی نشانگرهای ISSR به طور گسترده‌ای در نواحی بین ریزماهواره‌ای در سرتاسر ژنوم پراکنده می‌شوند. این روش کاربردهای جالبی در ژنتیک گیاهی به‌ خصوص در بررسی تنوع و ژنتیک جمعیت در گونه‌های گیاهی که اطلاعاتی در مورد توالی آن‌ ها در دسترس نیست، دارد [42،20]. اگرچه بسیاری از توده‌های گندم در ایران جمع‌ آوری شده‌اند، اما ژنتیک گندم وحشی و آژیلوپس در ایران هنوز تا حدود زیادی ناشناخته است [47]. بنابراین در تحقیق حاضر، سعی بر این است که با بررسی تنوع ژنتیکی 16 جمعیت از گونهAe.crassa  با بهره گرفتن از نشانگرهای ISSR، گامی در جهت افزایش فهم ساختار ژرم‌پلاسم این گونه برداشته شود.

1-Gramineae                                                                                                                                         2-Poaceae                               

3-Triticeae

فصل اول: مقدمه و کلیات2

1-1-    مقدمه……………………………………………………………………………….. 2

1-2- اهمیت جهانی ذرت………………………………………………………………….. 3

1-3- منشا و تاریخچه……………………………………………………………………….. 4

1-4- گیاه شناسی ذرت…………………………………………………………………….. 5

1-5- ارزش غذایی ذرت شیرین…………………………………………………………… 6

1-6- ارقام ذرت شیرین…………………………………………………………………… 7

1-7- منابع ژنتیکی ذرت…………………………………………………………………. 10

1-8- طبقه بندی ذرت شیرین از نقطه نظر میزان شیرینی آنها………………………. 11

فصل دوم- مروری بر تحقیقات انجام شده

2-1-    روش های اصلاح ذرت………………………………………………………… 17

2-2-    هیبرید ذرت…………………………………………………………………….. 17

2-3-    اهداف اصلاح ذرت………………………………………………………………. 18

2-4-    توراثت پذیری…………………………………………………………………. 18

2-5-    هتروزیس……………………………………………………………………… 19

2-6-     تولید واریته‎های هیبرید ذرت و قابلیت تركیب‎پذیری………………………. 23

2-7-    تجزیه خوشه‌ای تجزیه خوشه‌ای……………………………………………. 25

2-7-1-  روش های طبقاتی………………………………………………………….. 25

2-7-2-  روش های تقسیم بندی……………………………………………….. 26

2-8-     تجزیه به مؤلفه‌های اصلی………………………………………………….. 27

2-9-    تجزیه به عامل‌ها……………………………………………………………. 29

فصل سوم -مواد و روشها

3-1-    مشخصات طرح آزمایشی…………………………………………………….. 37

3-2-    صفات مورد بررسی…………………………………………………………… 39

3-3-     صفات مرفولوژیک………………………………………………………….. 39

3-3-1-         عملکرد دانه و اجزائ عملکرد……………………………………….. 39

3-3-2-         تعداد بوته های استقرار یافته……………………………………… 39

3-3-3-         ارتفاع بوته…………………………………………………………….. 39

3-3-4-         ارتفاع بلال……………………………………………………………… 40

3-3-5-         تعداد کل برگ……………………………………………………………. 40

3-3-6-         تعداد برگ بالای بلال اصلی………………………………………… 40

3-3-7-         تعداد بوته برداشتی…………………………………………………… 40

3-3-8-         عملکرد دانه ناخالص………………………………………………….. 40

3-3-9-         عملکرد دانه خالص……………………………………………… 40

3-3-10-       تعداد ردیف دانه……………………………………………………….. 41

3-3-11-       قطر بلال………………………………………………………………… 41

3-3-12-       قطر چوب بلال………………………………………………………… 42

3-3-13-       عمق دانه…………………………………………………………….. 42

3-3-14-       طول بلال……………………………………………………………… 42

3-4-      اندازه گیری صفات کیفی…………………………………………………. 42

3-5-    نحوه اندازه گیری هتروزیس………………………………………………… 43

3-5-1-         هتروزیس نسبی……………………………………………………. 43

3-5-2-         هتروزیس استاندارد…………………………………………………. 44

3-6-     تعیین قند محلول با بهره گرفتن از معرف آنترون (Anthrone Reagent)……. 44

 

 

3-6-1-         روش کار……………………………………………………………… 45

3-6-2-         خشک کردن…………………………………………………………… 45

3-6-3-         استخراج………………………………………………………………. 46

3-6-4-         واکنش رنگ سنج………………………………………………….. 46

3-6-5-         منحنی استاندارد……………………………………………………. 47

3-6-6-         منحنی استاندارد برای میکروپلیت………………………………. 49

3-7-    محاسبه درصد ساکارز……………………………………………………… 50

3-8-    محاسبات آماری……………………………………………………………. 53

3-8-1-         تجزیه واریانس ساده……………………………………………… 53

3-8-2-         تجزیه به مؤلفه‌های اصلی………………………………………. 54

3-8-3-         تجزیه به عامل‌ها……………………………………………………. 54

3-8-4-         تجزیه خوشه‌ای…………………………………………………… 54

3-9-    نرم افزارهای مورد استفاده در تجزیه های آماری………………………. 54

فصل چهارم-نتایج و بحث

4-1-    نتایج تجزیه  واریانس………………………………………………………… 57

4-2-    مقایسات میانگین…………………………………………………………… 59

4-2-1-         ارتفاع بوته…………………………………………………………….. 59

4-2-2-         ارتفاع بلال…………………………………………………………….. 59

4-2-3-         طول تاسل…………………………………………………………… 60

4-2-4-         طول بلال…………………………………………………………… 61

4-2-5-         قطر ساقه……………………………………………………………. 61

4-2-6       تعداد برگ……………………………………………………………….. 63

4-2-7-         تعداد برگ بالای بلال اصلی……………………………………….. 63

4-2-8-         عمق دانه……………………………………………………………. 66

4-2-9-         تعداد ردیف دانه در بلال…………………………………………….. 66

4-2-10-       تعداد دانه در ردیف بلال……………………………………………. 67

4-2-11-       عملکرد دانه……………………………………………………………. 67

4-3-    وراثت پذیری…………………………………………………………………… 68

4-4-    هتروزیس و هتروبلیتیوزیس……………………………………………….. 70

4-5-    تجزیه به مولفه های اصلی……………………………………………….. 75

4-6-     تجزیه به عامل ها………………………………………………………….. 77

4-7-    تجزیه خوشه ای……………………………………………………………… 80

4-8-    کیفی…………………………………………………………………………. 84

4-9-    تجزیه بایپلات………………………………………………………………… 90

4-9-1-  ارزیابی صفات در بین ژنوتیپها……………………………………………. 91

4-9-2-  ارزیابی ژنوتیپها در بین صفات………………………………………….. 93

4-9-3-  متوسط پایداری ژنوتیپها……………………………………………………. 95

نتیجه گیری………………………………………………………………………… 97

فصل 5-     فهرست منابع…………………………………………………………. 99

چکیده:

ذرت شیرین با نام علمی  (Zea mays L.var saccharata ) به عنوان یکی از سبزیجات مفید و با ارزش غذایی بالا می ­تواند در سبد غذایی خانوارها وارد و تثبیت گردد. برآورد تنوع ژنتیکی، وراثت پذیری و هتروزیس لاین ها و هیبریدهای ذرت شیرین و فوق شیرین برای اهداف به نژادی اهمیت زیادی دارد و می تواند به تعیین استراتژی های اصلاحی کمک کند. این تحقیق به منظور بررسی صفات کمی و کیفی ژنوتیپ­های ذرت شیرین و فوق شیرین در مرکز تحقیقات كشاورزی و منابع طبیعی خراسان رضوی اجرا گردید. در این پژوهش 38 ژنوتیپ ذرت شیرین و فوق شیرین (شامل: 13 لاین، 18 هیبرید و 7 رقم تجاری جدید ذرت شیرین و فوق شیرین) در سه تكرار، در قالب طرح بلوک­های کامل تصادفی مورد ارزیابی قرار گرفت. نتایج تجزیه واریانس نشان داد تفاوت بسیار معنی داری بین اکثر ژنوتیپ ها برای کلیه صفات وجود داشت، دامنه تغییرات وراثت پذیری عمومی از  71/85 درصد تا 49/85 درصد متفاوت بود که به ترتیب مربوط به صفات تعداد کل برگ و عملکرد دانه بود. بر اساس مقایسات میانگین هیبرید تجاری Passion بیشترین و لاین Harvest gold کمترین عملکرد دانه قابل کنسرو را داشتند. همچنین بالاترین درصد هتروزیس مربوط به صفت عملکرد دانه بود که در هیبرید Temptation × Chase با 92/446 درصد دیده شد. تجزیه به مولفه های اصلی نشان داد که 3 مولفه اول در مجموع 72 درصد از تنوع کل موجود در بین داده ها را توجیه می نماید. نتایج تجزیه بای پلات نیز نشان داد که در بین ژنوتیپ ها، هیبرید امید بخش Harvest gold × Merit با توجه به نمودار چند ضلعی و نمودار میانگین پایداری، از ارزش و پایداری بالایی برای اکثر صفات کمی برخوردار بوده. همچنین تجزیه خوشه ای ژنوتیپ های مورد مطالعه را به 3 گروه تقسیم بندی نمود. نتایج تجزیه صفات کیفی نشان داد که ژنوتیپ Harvest gold × Merit از نظر اکثر صفات کیفی که توسط تست پانل بررسی شد می تواند با رقم شاهد که یک رقم صنعتی و وارداتی است قابل رقابت باشد. همچنین می توان گفت که لینه های Harvst gold, Chase Temptation, باعث بهبود صفاتی چون عملکرد دانه، عمق دانه، تعداد دانه در ردیف، طول بلال و ارتفاع بوته شده اند و ترکیب پذیری خوبی را نشان داده اند. بنابراین لاین های مذکور می توانند در برنامه های اصلاحی آینده به عنوان لاین­های امید بخش مورد استفاده قرار گیرند.

فصل اول: مقدمه و کلیات

1-1- مقدمه

نیاز به تولید بیشتر غلات در جهان رو به افزایش است و در مورد ذرت انتظار می رود از نظر تولید در سال های آتی از گندم و برنج هم پیشی خواهد گرفت. بر اساس آمار و پیش بینی های سازمان جهانی غلات(FAO) و مرکز بین المللی تحقیقات گندم و ذرت(CIMMYT) تولید جهانی ذرت به مقدار 50 درصد از 558 ملیون تن در سال 1995 به 837 ملیون تن در سال 2020 خواهد رسید و این طور که به نظر می رسد این مقدار تا حدودی در سال 2010 به دست آمده است (UNDP GC  FcilityMaize Scorpin. 2010).

ذرت شیرین (Zea mays l. var saccharata) یکی از مردم پسندترین سبزی­های ایالات متحده آمریكا است وعلاقه به آن در آسیا و اروپا هم در حال افزایش است. ذرت شیرین به دلیل وجود ژن یا ژن­هایی كه سنتز نشاسته را در آندوسپرم تغییر داده و به آن قابلیت مصرف تازه خوری می­دهند، به وجودآمده است (Kaukis and Davis, 1986).

ذرت از نظر تغذیه دام، فیبر، منبع سوختی تغذیه مستقیم انسان در جایگاه اقتصادی مهمی قرار گرفته است. این گیاه به عنوان جزئی از تولیدات صنعتی به شمار می رود که روی تغذیه جمعیت جهانی تاثیر گذار است. روش های اصلاحی در مورد گیاهان خودگشن و دگرگشن را می توان در مورد ذرت به کار برد و از این رو اصلاح ذرت آینده روشنی خواهد داشت. این تنوع در استفاده از روش های اصلاحی اجازه آزمایش­های بیش­تری را به اصلاح گران می دهد. از این روش­ها می توان به عنوان محرکی به سمت پیشرفت جمعیت­ها، اینبرد لاین­ها و هیبرید­های آن­ها جهت اهداف مختلف تجاری استفاده کرد. (Hallauer et al., 2010)

2-1- اهمیت جهانی ذرت

در سال 2012سطح زیر کشت ذرت شیرین در دنیا یک میلیون هکتار، با میانگین تولید 8/5 تن در هكتار  بوده است (FAO, 2013).

در ایران پیش بینی می شود سطح زیر کشت ذرت شیرین در سال 1393 به 15000 هکتار با متوسط عملکرد 10 تن بلال در هکتاربرسد.

ارزش کل ذرت شیرین در سال 2012، 12 میلیارد دلار بوده که از این میزان 69 درصد برای بازار تازه خوری و 31 درصد برای صنایع تبدیلی بوده است. میزان ارزش محصول ذرت شیرین برای صنایع تبدیلی (منجمد و کنسروی) 2/9 میلیون تن به ارزش000/100/373 دلار در سال 2012 بوده است
 (NASS, 2013).

ذرت به دلیل ویژگی های بسیار زیاد خود، به ویژه به دلیل سازگاری با شرایط اقلیمی گوناگون، بسیار زود در تمام دنیا گسترش یافت و مکان سوم را بعد از گندم و برنج از نظرسطح زیرکشت به خود اختصاص داد، در حال حاضر در بیش از 147 میلیون هکتار از اراضی دنیا کشت می گردد (خاوری خراسانی، 1388). تجربیات علمی و آزمایش های متعددی که در نقاط مختلف دنیا بر روی ذرت انجام گرفته، مشخص نموده است که ذرت علاوه بر آن که علوفه ای بسیار مطلوب برای دام می باشد از نظر تأمین انرژی نیز بی نظیر است، به همین دلیل امروزه ذرت در تغذیه مرغ تخم گذار به عنوان یک غذای پر انرژی، دارای اهمیت بسیار زیادی بوده و مقام و ارزش بالایی را در مقایسه با سایر غلات دارا می باشد (نورمحمدی و همكاران، 1380). ذرت بیشتر برای استفاده از دانه و علوفه کشت می گردد. نزدیک به 25-20 درصد از تولیدات جهانی ذرت به صورت مستقیم در شکل های مختلف (آرد ذرت، شیرینی، کنسرو، فرنی ذرت) در تغذیه انسان و 75-60 درصد آن به صورت های مختلف مانند دانه، پودر، سیلو و…به مصرف غذای دام می رسد. به علاوه، حدود 5 درصد تولید ذرت نیز جهت فرآورده های صنعتی مورد استفاده قرار ‌‌‌می گیرد (نورمحمدی و همكاران، 1380).

انتخاب روش اصلاحی مناسب برای بهره برداری از پتانسیل ژنتیکی صفات مختلف زراعی در یک گیاه بستگی به نوع عمل ژن های کنترل کننده یک صفت و نحوه توارث آن ها دارد (Akhtar and Chowdhry, 2006).

3-1- منشا و تاریخچه

ذرت در حدود 7 تا 10 هزار سال قبل با بهره گرفتن از علف یکساله وحشی تئو سینته در مکزیک مرکزی اهلی شد (Galinat, 1988). تئوسینته مکزیکی یک ساله توسط ایل تین و دوبلی در دو زیر گونه طبقه بندی شده است. (Ilti et al., 1980) Zea mays subsp Mexicana  و Zeamays subsp parviglumis. تئوسینته های چند ساله عبارت اند از: Z. diploperennis و Z. pernis عضو چهارم جنسZea, z. luxurians, تئوسینته یکساله گواتمالایی است. تفاوت اصلی بین تئوسینته و ذرت مرفولوژی گل های ماده است (Galinat, 1988).

ذرت شیرین نه یک نژاد و نه زیر گونه گونه های Z. mays است (Goodman and Brown, 1988). با حضور یک ژن و یا ژن هایی که بر ساخت نشاسته در اندوسپرم تاثیر می گذارد، از میان انواع ذرت متمایز شده و کاربرد آن به عنوان سبزی را ممکن می سازد. حدود سی سال قبل الل قندی بودنsu))sugary در روی کروموزوم 4 با عنوان ذرت شیرین تعریف شد. و امروزه حداقل هفت ژن دیگر که بر ساخت کربوهیدرات اندوسپرم اثر میگذارد چه به صورت انفرادی و چه

چکیده………………………………………………………………. 1

فصل اول: مقدمه و هدف…………………………………………..2

1-1 سم‌پاش……………………………………………………….. 3

1-2 نازل……………………………………………………………… 4

1-3 اهداف…………………………………………………………… 6

فصل دوم: مروری بر تحقیقات گذشته……………………………. 7

کلیات……………………………………………………………….. 8

آشنایی با سم‌پاش‌ها…………………………………………….. 8

2-1 تقسیم‌بندی سم‌پاش‌ها…………………………………….. 8

2-1-1 سم‌پاش‌های دستی………………………………………. 9

2-1-2 سم‌پاش‌های پشتی بدون موتور…………………………. 9

2-1-2-1 سم‌پاش پشتی با فشار متناوب (كتابی)………………9

 

 

2-1-2-2 سم‌پاش پشتی با فشار دائم (استوانه‌ای)………….. 10

2-1-3 سم‌پاش‌های پشتی موتوری…………………………….. 10

2-1-4 سم‌پاش‌های موتوری زنبه‌ای و چرخ‌دار موتوری…………. 10

2-1-5 سم‌پاش‌های پشت‌تراکتوری………………………………. 11

2-1-6 تریلر‌های سم‌پاش یا سم‌پاش‌های چرخ‌دار……………… 12

2-2 سم‌پاش‌های پشت‌تراکتوری بوم‌دار………………………….. 12

2-2-1 کاربرد سم‌پاش پشت‌تراکتوری بوم‌دار و کالیبراسیون آن….19

2-2-2 عوامل موثر در کالیبراسیون یک سم‌پاش………………… 20

2-2-3 سرویس و نگه‌داری سم‌پاش 400 لیتری پشت‌تراکتوری بوم‌دار….22

2-3 نازل……………………………………………………………… 23

2-3-1 ساختمان نازل……………………………………………… 24

2-3-1-1 بدنه نازل…………………………………………………… 24

2-3-1-2 درپوش نازل………………………………………………… 24

2-3-1-3 صافی نازل…………………………………………………. 25

2-3-1-4 نوک نازل…………………………………………………… 25

2-3-2 انواع نازل……………………………………………………….. 25

2-3-2-1 نازل سوزنی مارپیچ‌دار…………………………………….. 25

2-3-2-2 نازل بدون سوزن………………………………………….. 25

2-3-2-3 نازل شیاری………………………………………………… 25

2-3-2-4 نازل مخروط‌پاش توپر……………………………………… 26

2-3-2-5 نازل مخروط‌پاش تو‌خالی…………………………………… 26

2-3-2-6 نازل سیلابی…………………………………………………. 26

فهرست مطالب:

فصل اول: مقدمه

1-1 مقدمه ……………………………………………………………………………………………………….2

1-2 بیان سوال­های اصلی تحقیق ……………………………………………………………………………….4

1-3 فرضیه ­های تحقیق ………………………………………………………………………………………….5

1-4 اهداف تحقیق ……………………………………………………………………………………………..5

1-5 کاربردهای تحقیق ………………………………………………………………………………………….5

فصل دوم: بررسی منابع

2-1 راسته­ی بال­ریشک­داران ……………………………………………………………………………………..7

2-1-1 ریخت­شناسی ……………………………………………………………………………………………..7

2-1-2 زیست­شناسی ………………………………………………………………………………………….8

2-1-3 تبارشناسی …………………………………………………………………………………………..11

2-1-4 رده­بندی ………………………………………………………………………………………………11

2-1-5 زیرراسته­ی Tubulifera …………………………………………………………………………….

2-1-6 خانواده­ Phlaeothripidae …………………………………………………………………………

2-1-6-1 زیرخانواده­ Phlaeothripinae …………………………………………………………………

2-1-6-2 زیرخانواده­ Idolothripinae ……………………………………………………………………

2-2 بررسی­های فونستیک ……………………………………………………………………………….18

2-2-1 برخی از بررسی­های انجام شده در خارج از ایران ……………………………………………..18

2-2-2 بررسی­های انجام شده در ایران…………………………………………………………………….20

فصل سوم: مواد و روش­ها

3-1 مشخصات جغرافیایی شهرستان گرگان ………………………………………………………….24

3-2 روش­های نمونه­برداری ……………………………………………………………………………..25

3-3 تهیه­ اسلایدهای میکروسکوپی ………………………………………………………………..25

3-4 روش ترسیم شکل­ها …………………………………………………………………………………26

فصل چهارم: نتایج

4-1 زیرراسته­ Tubulifera …………………………………………………………………………..

4-1-1 زیرخانواده Idolothripinae ………………………………………………………………….

4-1-1-1 گونه­ Pseudocryptothrips meridionalis ………………………………………………..

4-1-2 زیرخانواده­ Phlaeothripinae ……………………………………………………………….

4-1-2-1 گونه­ Hoplothrips sp. ………………………………………………………………….

4-1-2-2 گونه Hoplandrothrips sp. …………………………………………………………….

4-1-2-3 گونه­Haplothrips aculeatus (Fabricius) …………………………………………….

4-1-2-4 گونه­ Haplothrips flavicinctus (Karny) ……………………………………………..

فصل پنجم: بحث

5-1 گونه­ Pseudocryptothrips meridionalis Priesner ………………………………………….

 

 

5-2 گونه­Hoplothrips sp. …………………………………………………………………………

5-3 گونه­ Hoplandrothrips sp. ……………………………………………………………………

5-4 گونه­ Haplothrips aculeatus (Fabricius) ……………………………………………………

5-5 گونه­ Haplothrips flavicictus (Karny) ……………………………………………………….

5-6 پیشنهادهای پژوهشی ……………………………………………………………………50

منابع …………………………………………………………………………………………….51

پیوست ……………………………………………………………………………………………57

چکیده:

در این تحقیق که در مورد بال­ریشک­داران خاک­زی و قارچ­خوار انجام شد، با نمونه­برداری از خاک­ها و خاک­برگ­های جنگلی و سرشاخه­های خشکیده­ درختان جنگلی، در مجموع 5 گونه تریپس متعلق به 4 جنس جمع­آوری شدند. همه­ی نمونه­های جمع­آوری شده به زیرراسته­ی Tubulifera و خانواده­ی Phlaeothripidae متعلق بودند. در بین نمونه­ها، یک جنس و یک گونه برای اولین بار از استان گلستان گزارش می­شوند که با علامت * مشخص شده ­اند. اسامی گونه­ ها به شرح زیر است:

1. Subfamily Phlaeothripinae
2. Hoplothrips sp.*
3. Hoplandrothrips sp.
4. Haplothrips aculeatus (Fabricius)
5. Haplothrips flavicinctus (Karny)

1. Subfamily Idolothripinae
2. Pseudocryptothrips meridionalis* Priesner

تراکم این بال­ریشک­داران به رغم نمونه­برداری­های فراوان، بسیار پایین بود و در بسیاری از نمونه‌های گرفته شده وجود نداشتند. تمام گونه­ های جمع­ آوری شده به صورت اسلایدهای میکروسکوپی دایمی در گروه گیاه­پزشکی، دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی گرگان نگه­داری می‌شوند.

فصل اول: مقدمه

1-1- مقدمه

تریپس­ها حشراتی از راسته­ی بال‌ریشك­داران[1] می­باشند که برای اولین بار در سال  1744 میلادی توسط دکتر گیر[2] توصیف و با نام Physapus معرفی شدند. سپس، در سال 1758 میلادی این گروه توسط حشره­شناسان انگلیسی تریپس نام­گذاری شدند و در ابتدا شامل چهار گونه­ متعلق به یک جنس بودند (لوئُنگ، 2008). این حشرات دارای بدنی باریک به طول 5/0 تا 5 میلی­متر می باشند. البته برخی از گونه­ ها در نواحی گرمسیر نزدیک به 14 میلی­متر طول دارند. تقریبا همه‌ی تریپس­­­­­ها دو جفت بال دارند، اگر چه برخی‌ها بی­بال هستند. بال­دار­ها در بال­های خود دارای دو ردیف ریشک می­باشند که به طور متقارن قرار گرفته­اند. به همین دلیل، ریشک­های بال­های حشرات راسته­ی Thysanoptera  (که به معنی بال­ریشک­داران می­باشد) در طول پرواز، سطح تماس را افزایش می­دهند. اتلاق نام بال‌ریشک­داران به راسته، از این صفت نشات گرفته است (حسن­زاده سلماسی، 1373؛ لوئُنگ، 2008). در سراسر جهان، بیش­تر گونه­ های تریپس­ها در مناطق گرمسیر یافت می­شوند و تعدادی نیز در مناطق معتدل وجود دارند. حتی گونه­ های کمی از آن­ها در مناطق سرد و نواحی قطب شمال زندگی می‌کنند (اِشمیت، 2007).

در راسته­ی بال­ریشک­داران، متنوع­ترین رژیم غذایی را می­توان یافت. این حشرات به طور معمول گونه ­هایی گل‌زی هستند (ایزو و همکاران، 2002) و از نظر رفتار تغذیه­ای، حدود 100 گونه از آن­­ها به عنوان آفت کشاورزی مطرح می­باشند. این­ها آفات جدی گیاهان زراعی هستند که باعث نقره­‌ای شدن سطح برگ­ها، گل‌برگ­ها و میوه­ ها، ریزش گل­ها و برگ‌ها، کاهش گرده­افشانی، و هم‌چنین بروز بدشکلی و تشكیل گال در آن­ها می­شوند و روی  بوم‌سامانه­های کشاورزی به صورت مستقیم و غیرمستقیم تاثیر می­گذارند (ماوند و کیبی، 1998؛ ایزو و همکاران، 2002؛ علوی و همکاران، 2007؛ رِیناود، 2010؛ میراب بالو و چِن، 2010).

گونه­ های زیادی از تریپس­ها از اسپورهای قارچ­ها تغذیه می­ کنند. برخی از تریپس­ها به عنوان شکارگرهای کنه­ها و دیگر تریپس­ها و بندپایان کوچک شناخته شده ­اند و تعداد معدودی از گونه­ های گیاه‌خوار آن­ها نیز در کنترل بیولوژیک علف­های هرز مورد استفاده قرار می­گیرند (ماوند و مارولو، 1996). هم­چنین، یک گونه از خانواده­ی Heterothripidae به نام Aulacothrips dictyotus به عنوان انگل خارجی بر روی بدن گونه‌ای از زنجرك‌های درختی خانواده‌ی Aethalionidae با نام علمی Aethalion reticulatum زندگی می‌کند. این تریپس‌ اولین انگل خارجی شناخته شده از راسته­ی Thysanoptera است که لارو­های آن در زیر بال­های پوره­ها و حشرات کامل میزبان زندگی می‌کنند و پیله­های شفیرگی بر روی نیم‌حلقه‌های پشتی بدن میزبان تشکیل می­شوند. سایر گونه­ های این خانواده بر روی گل­ها زندگی می­ کنند (ایزو و همکاران، 2002). كاوالِری و همكاران (2010) نیز دومین گونه‌ی انگلِ این جنس را به نام A. minor از روی همین زنجرك درختی گزارش كردند.

تریپس‌ها تقریبا در تمامی مکان­ها ساکن می­شوند، بنابراین، جمع­آوری این حشرات همیشه دشوار است و مکان‌های جمع­آوری ویژه­ای ندارند (اکرم و همکاران، 2003). این حشرات را می­توان از روی یک گیاه و با ضربه زدن به اندام­های گیاهی، بر روی یک صفحه­ی سفید پلاستیکی جمع­آوری کرد. هم­چنین، برای جمع­آوری آن­ها از قیف برلیز (برای تریپس­هایی که در خاک و بقایای برگی زندگی می­ کنند) و آسپیراتور نیز می­توان استفاده نمود (میراب بالو و چِن، 2010).

چرخه­ی زندگی تریپس­ها بسته به شرایط دمایی منطقه می ­تواند از 10 روز تا یک سال طول بکشد. این حشرات در مناطق معتدل، 1 تا 2 نسل و در مناطق گرم، 12 تا 15 نسل را در سال ایجاد می­ کنند که بیشینه‌ی جمعیت آن­ها در مناطق گرمسیر می ­تواند بالغ بر یک میلیون تریپس در یک هکتار باشد (مُرس و هادِل، 2006).

در گذشته، این راسته به دو  زیر­راسته­ی Terebrantia و Tubulifera و 8 خانواده تقسیم می­شد، ولی در حال حاضر، بیش­تر تریپس‌شناسان بر 9 خانواده اتفاق نظر دارند به طوری که زیر­راسته­ی Terebrantia را شامل 8 و زیرراسته‌ی Tubulifera را هم‌چنان تنها شامل یک خانواده می­دانند. اگر چه، در طبقه ­بندی اخیر توسط بهاتی، برای این راسته 28 خانواده و 10 بالاخانواده برای 2400 گونه گزارش شده است. تریپس­ها­ی شناخته ‌شده­ی ایران حدود 177 گونه هستند که به 5 خانواده­ی Aeolothripidae، Melanthripidae، Thripidae، Adiheterothripidae و Phlaeothripidae تعلق دارند (علوی، 1388؛ فلاح­زاده و همکاران، 2011). در بین خانواده‌های تریپس­ها، دو خانواده­ی Thripidae و Phlaeothripidae بیش­ترین جمعیت را دارند و گونه­ های آن دو معمولا در محصولات زراعی یافت می­شوند. 93 درصد از گونه­ های تریپس­ها در این دو خانواده جای می­گیرند (مینایی و همکاران، 2007؛ لوئُنگ، 2008؛ وری‌یِس، 2010).

خانواده­ی Phlaeothripidae تنها خانواده­ی زیر­­راسته­ی Tubulifera و بزرگ­ترین خانواده‌ی تریپس­ها است كه شامل 3500 گونه­ توصیف شده و 530 جنس می­باشد. Haplothrips بزرگ­ترین جنس این خانواده است که در سراسر جهان شامل 250 گونه می‌باشد (لوئُنگ، 2008؛ بی‌نام، 2010ب). تعداد کمی از جنس­های این خانواده در گل­های گیاهان تیره­های Asteraceae و Poaceae یافت شده‌اند، تعداد اندکی شکارگر هستند و جنس‌های زیادی مانند Liothrips و Gynaikothrips برگ­خوار می­باشند (مینایی و ماوند، 2008).

از 14700 گونه­ توصیف شده از حشرات راسته­ی Thysanoptera، تقریبا 50 درصد شامل گونه‌های قارچ­خوار می­باشند (مُرس و هادِل، 2006؛ اِئو و همكاران، 2011)، و از 700 گونه­ فهرست شده­ی تریپس­های استرالیا، 130 گونه فقط از ریسه­ها و اسپورهای قارچ­ها تغذیه می­ کنند. این تریپس‌های قارچ­خوار در نواحی گرمسیر تنوع بیش­تری دارند. تمامی گونه­ های ریسه­خوار، گونه­ های زیر­خانواده‌ی Phlaeothripinae هستند که شامل 2800 گونه می­باشند. در مقابل، گونه‌های زیرخانواده‌ی Idolothripinae در استرالیا، تریپس‌های اسپور­خوار می­باشند (ماوند، 1974؛ ماوند و مینایی، 2006؛ ماوند و موریس، 2007). Nesothrips propinqus تنها گونه­ای از زیر­خانواده­ی اخیر است که به طور گسترده در کشورهای مجاور دریا و در علف‌های خشک و کاه و کلش یافت می‌شود. هم­چنین، این گونه در درختان مرکبات واقع در مناطق مسکونی یافت می‌گردد، اما هیچ گونه خسارتی را وارد نمی‌آورد. از زیر­راسته­ی Terebrantia، خانواده­ی Merothripidae دارای 3 جنس با 15 گونه­ قارچ‌خوار است که در شاخه­های مرده و بقایای برگ‌ها زندگی می­ کنند (رِیناود، 2010).

2-1- بیان سوال های اصلی تحقیق

1- فون تریپس­های خاک­زی و قارچ­خوار زیررراسته­ی Tubulifera در شهرستان گرگان شامل چه خانواده­هایی می­باشد؟

2- چه تعداد جنس و گونه از این تریپس­ها در فون شهرستان گرگان وجود دارند؟

3-1- فرضیه های تحقیق

1- انتظار می­رود به دلیل شرایط آب و هوایی شهرستان گرگان و رطوبت بالا در این منطقه، گونه‌های زیادی از تریپس­های خاك‌زی قارچ­خوار در این بررسی جمع­آوری شوند.

2- با توجه به بکر بودن منطقه، احتمال پیدا کردن گونه­ های جدید وجود دارد.

4-1- اهداف تحقیق

1- شناسایی فون تریپس­های خاک­زی و قارچ­خوار زیرراسته­ی Tubulifera در شهرستان گرگان.

فهرست مطالب:

فصل اول

1-1- مقدمه…………………………………………………………. 1

1-2- معرفی روش تجزیه و تحلیل عملکرد چشم انداز………….. 6

1-2-1- تجزیه و تحلیل عملکرد چشم انداز(LFA)…………………. 7

1-2-2- ایجاد و توسعه روش  LFA …………………………………

1-2-3- بکارگیری روش LFA………………………………………..

1-2-3-1- محاسبه سازمان یافتگی اکوسیستم………………… 11

1-2-3-2- ارزیابی سطح خاک……………………………………… 12

1-2-3-3- چهارچوب تفسیری LFA…………………………………

1-3- فرضیه های تحقیق………………………………………….. 15

1-4- اهداف تحقیق……………………………………………….. 16

فصل دوم

2-  سابقه تحقیق…………………………………………………… 17

فصل سوم

3-1- معرفی منطقه مورد مطالعه…………………………………. 23

3-1-1- موقعیت جغرافیایی…………………………………………. 23

3-1-2- پوشش گیاهی……………………………………………… 24

3-1-3- وضعیت بارندگی…………………………………………….. 26

3-1-4- درجه حرارت…………………………………………………. 26

3-1-5- باد…………………………………………………………… 26

3-1-6- وضعیت خاک………………………………………………… 26

3-2-  مراحل انجام کار و برداشت داده ها…………………………. 27

3-2-1- کاربرد روش LFA در دو منطقه مرجع و بحرانی……………… 27

3-2-1-1- کاربرد روش LFA در منطقه مرجع………………………….. 27

3-2-1-2- کاربرد روش LFA در منطقه بحرانی……………………….. 28

3-2-2-  مقایسات بین شاخص های LFA در دو منطقه مرجع و بحرانی…28

3-2-3-  بررسی صحت ارزیابی شاخص های سطح خاک…………… 29

3-2-3-1-  نفوذپذیری……………………………………………………. 29

3-2-3-2-  پایداری خاک……………………………………………….. 31

3-2-3-3-  چرخه عناصر…………………………………………………. 33

3-2-3-4-  بررسی صحت………………………………………………. 34

3-3-  تطبیق روش LFA………………………………………………..

3-3-1-  بررسی تطابق پارامتر های 11 گانه سطح خاک……………. 35

3-3-2-  ارائه پارامتر جدید برای روش LFA………………………………

3-3-3- ارائه LFA تطبیق داده شده یاCLFA…………………………….

3-3-4- بررسی صحت ارزیابی شاخص های سطح خاک CLFA……..

3-3-5- بررسی مفید بودن تغییرات اعمال شده در LFA تحت عنوان CLFA

فصل چهارم

 4- نتایج…………………………………………………………………….. 39

 4-1- کاربرد روش LFA در دو منطقه مرجع و بحرانی………………….. 39

4-1-1- کاربرد روش LFA در منطقه مرجع………………………………. 39

4-1-2- کاربرد روش LFA در منطقه بحرانی…………………………….. 40

4-1-3- مقایسات بین شاخص های LFA در دو منطقه مرجع و بحرانی….41

 

 

4-2-  بررسی صحت ارزیابی شاخص های سطح خاک………………. 45

4-2-1- نفوذپذیری………………………………………………………… 46

4-2-2- پایداری خاک……………………………………………………….. 47

4-2-3- چرخه عناصر……………………………………………………….. 50

4-2-4- بررسی صحت شاخص های سطح خاک……………………….. 51

4-3- تطبیق روش LFA……………………………………………………..

4-3-1- بررسی تطابق پارامتر های 11 گانه سطح خاک………………. 57

4-3-2- ارائه پارامتر جدید برای روش LFA………………………………..

4-3-3- ارائه LFA تطبیق داده شذه یاCLFA……………………………..

4-3-3-1- تغییرات در پارامتر های شاخص پایداری LFA و ارائه CLFA……..

4-3-3-2- تغییرات در پارامتر های شاخص نفوذپذیری LFA و ارائه CLFA……

4-3-4- بررسی مفید بودن تغییرات در روش LFA  تحت عنوان CLFA………

فصل پنجم

5-1- بحث و نتیجه گیری…………………………………………………….. 64

5-2- پیشنهادات……………………………………………………………….. 70

منابع

منابع مورد استفاده…………………………………………………………… 72

چکیده:

یکی از روش های نوین پایش اکوسیستم مرتعی، روش تجزیه و تحلیل عملکرد چشم انداز (LFA) می باشد. هدف از این مطالعه بررسی توانایی این روش در بیان تفاوت های موجود در مناطق مرجع و بحرانی،  بررسی صحت شاخص های سطح خاک LFA  و نیز ارائه LFA تطبیق داده شده (CLFA) درمراتع ییلاقی خشک مرکزی ایران می باشد. روش LFA با 10 تکرار در مناطق مرجع و بحرانی بکار گرفته شد سپس صحت شاخص های ارائه شده، از طریق میزان تبعیت آنها از اندازه گیری های صحرایی (رابطه رگرسیونی) تعیین گردید.  به منظور ارائه CLFA آنالیز حساسیت امتیازات پارامترهای سطح خاک انجام گرفت و در پارامترهای ارزیابی سطح خاک تغییراتی داده شد . سپس صحت شاخص های سطح خاک روش CLFA از طریق اندازه گیری های صحرایی (رابطه رگرسیونی) تعیین گردید. نتایج نشان داد بین شاخص های چرخه عناصر و پایداری سطح خاک در دو منطقه مرجع و بحرانی تفاوت معنی دار وجود دارد (05/0 p>). تفاوت معنی داری بین شاخص های نفوذپذیری در دو منطقه مرجع و بحرانی وجود نداشت (05/0 p>). نتایج بیان نمود صحت شاخص های سطح خاک روش LFA در طبقه صحت متوسط (6/0-4/0R: ) و صحت شاخص های سطح خاک روش CLFA در طبقه صحت کامل(6/0<R) قرار دارند. این نتیجه بیانگر کارایی بیشتر روش CLFA نسبت به روش LFA برای اکوسیستم های مرتعی خشک منطقه ندوشن واقع در مناطق مرکزی ایران می باشد.

1-1- مقدمه

بیشترین سطح خشکی های زمین به مراتع اختصاص دارد و این اکوسیستم ها 47 درصد از مساحت خشکیهای زمین را تشکیل می دهند، مساحت مراتع ایران 94 میلیون هکتار می باشد (مقدم، 1386) که این مقدار قسمت اعظم مساحت کشور می باشد و نحوه بهره برداری ، نگهداری و احیای  این بخش کاملا ضروری است زیرا در راستای توسعه پایدار کشور بایستی به پتانسیل های موجود در این عرصه توجه کافی به عمل آید. به عبارت دیگر  مدیریت اصولی مراتع کشور به لحاظ اینکه قسمت اعظم  مساحت کشور را تشکیل می دهند مساله­ای کاملا ضروری است. در حدود 90 درصد مراتع ایران در اقالیم خشک و نیمه خشک قرار دارند. بارندگی کم و با نوسانات شدید مشخصه اصلی اکوسیستم های مرتعی موجود در مناطق خشک و نیمه خشک می باشد. از سوی دیگر مدیریت اکوسیستم های مرتعی واقع شده در این مناطق بسیار حساس است، زیرا به علت شرایط اکولوژیکی و اقلیمی، آسیب پذیری این نواحی در مقایسه با اکوسیستم های مرتعی نواحی مرطوب و نیمه مرطوب بسیار زیاد بوده و در صورت تخریب در پی بهره برداری بی رویه و غیر اصولی، احیای آنها نیازمند زمان طولانی و در پاره ای از موارد غیر قابل دسترس است. جهت اعمال مدیریت علمی و صحیح بر اکوسیستم های مرتعی، داشتن اطلاعاتی از اکوسیستم به عنوان شاخص های سلامت و کارکرد اکوسیستم2 مورد نیاز است. روش های مورد استفاده جهت ارزیابی مراتع3 شامل روش های درجه بندی مراتع، روش کلیماکس و روش شش فاکتوری هستند(مقدم، 1386). روش درجه بندی مراتع، روشی کیفی و نظری بوده و مانند روش های کمی نتایج دقیقی بدست نمی دهد. روش کلیماکس یک روش کمی است و بر سایر روش های متداول ارجحیت دارد اما عیب عمده این روش آن است که کاربرد آن مستلزم داشتن اطلاعات دقیق از کلیماکس4 منطقه است و این در حالی است که در بسیاری از مراتع کشور قطعه قرق شده که مبین اطلاعاتی پیرامون کلیماکس عرصه است وجود ندارد (مقدم، 1386). روش شش فاکتوری در بخش امتیاز دهی به ترکیب پوشش گیاهی و تکثیر گیاهان مرتعی نیاز به اطلاعاتی در مورد کلیماکس منطقه دارد که در تمام مناطق وجود ندارد.  جهت اطلاع از نحوه عملکرد اکوسیستم مرتعی (گرایش5) از روش های کوادرات ثابت6، ترانسکت ثابت7، و روش امتیاز دادن به خصوصیات مرتع (وزن دهی) استفاده می شود (مقدم، 1386). در روش های کوادرات ثابت و ترانسکت ثابت آماربرداری در یک بازه زمانی از سطح کوادرات یا طول ترانسکت صورت می گیرد. در دو روش اخیر داده های برداشت شده مربوط به شاخص های پوشش گیاهی می باشند که تنها بخشی از اکوسیستم مرتعی (گیاه) مورد ارزیابی قرار می گیرد. در روش وزن دهی به خصوصیات مرتع، برخی ویژگی های خاک آن هم به صورت کیفی امتیاز دهی می شود. به علاوه در این روش تنها می توان جهت گرایش را مشخص کرد بدون اینکه شدت و سرعت آن معلوم شود (مقدم، 1386).

این مسائل در پایش مراتع در سطح جهان به نحوی مشابه وجود داشت. پایش مراتع نوعا توصیفی و محدود به شواهدی بود که از بخش زنده اکوسیستم های مرتعی مبتنی بر نظریه توالی گیاهی بدست می آمد (گلی، 1977). روش های متداول روش هایی بودند که به میزان گسترده ای وابسته به تنها کاربری فعلی بوده و تولید علوفه مهم ترین رکن خروجی آنها بود (تونگ وی، 2004). در سطح جهان روش های نوین پایش مرتع بوجود آمده اند که با دیدگاهی اکوسیستمی به پایش مراتع پرداخته و مؤلفه های دیگری علاوه بر پوشش گیاهی را در پایش یک اکوسیستم مرتعی مورد نظر دارند، ولی متاسفانه در کشور ایران هنوز همان روش های قبلی مورد استفاده می باشند و در بخش های اجرایی چون ادارات منابع طبیعی ارزیابی وضعیت اکوسیستم مرتعی معمولا با روش شش فاکتوری و تعیین گرایش آن با روش امتیاز دهی به خصوصیات مرتع صورت می گیرد که همانطور که بیان گردید تنها بخشی از اکوسیستم مرتعی را و آن هم به صورت نیمه کمی پایش می کنند.

عملکرد اکوسیستم های مرتعی خشک و نیمه خشک دنیا به طور گسترده ای تحت تاثیر فرایند های اکولوژیکی و هیدرولوژیکی و پس خورها و عکس العمل های این دو بخش در مقیاس های مختلف می باشد (نوی- میر، 1973 – ویلکوس و همکاران، 2003 – لودویگ و همکاران، 2005). مساله دیگر عدم توجه روش های ارزیابی مرتع موجود در ایران به مسائل هیدرولوژیکی و خاکی اکوسیستم مرتعی است که از مؤلفه های اصلی یک اکوسیستم مرتعی است. رابطه بین فرایند های هیدرولوژیکی و پوشش گیاهی مخصوصا در محیط های با محدودیت آب تنگاتنگ است، خصوصا این که الگو های پوشش گیاهی در این گونه رژیم های رطوبتی ترکیبی از لکه های حاصلخیز با زیست توده زیاد و فضاهای خاک لخت می باشد (ساکو و همکاران، 2006). در فرایند های اصلی یک اکوسیستم در فضای خاک لخت و لکه های حاصلخیز تفاوت بسیار زیادی وجود دارد. به عنوان مثال فرایند نفوذپذیری دریک اکوسیستم در فضا های مذکور دارای تفاوت قابل توجهی می باشد و این در حالی است که نرخ نفوذپذیری در فرایند هایی چون ایجاد رواناب و تامین رطوبت مورد نیاز گیاهان در مناطق خشک یک عامل اساسی است. میزان آب دریافتی و نفوذ یافته در لکه های حاصلخیز زنده (پوشش گیاهی) می تواند تا 200 درصد میزان بارندگی باشد (والنتین و همکاران، 1999 – دانکرلی، 2002). مکانیسم رواناب نفوذ محرکه ای برای یک پس خور مثبت در اکوسیستم است که همان افزایش رطوبت برای لکه های حاصلخیز گیاهی است و در نهایت سبب تقویت کردن الگوهای پوششی می گردد (پوییگ دفابرگس و همکاران، 1999- والنتین و همکاران، 1999- ویلکوس، 2003- ترنبال و همکاران، 2008).

از سوی دیگر توزیع مجدد آب از فضاهای خاک لخت (ناحیه منبع) در مکان لکه های حاصلخیز پوشش گیاهی (ناحیه جذب) یک فرایند پایه در نواحی خشک است که ممکن است در اثر آشفتگی های وارده به ساختار لکه های حاصلخیز مختل گردد. شایان ذکر است توزیع مجدد آب با توزیع رسوبات و عناصر غذایی توام بوده و نرخ حاصلخیزی منجر به افزایش تولید اولیه اکوسیستم می شود. بر اساس موارد ذکر شده الگوهای پوششی فضای بین لکه ای و لکه های حاصلخیز نقش مهمی را در تعیین میزان رواناب و رسوبات یک اکوسیستم مرتعی علی الخصوص در نواحی خشک و نیمه خشک بازی می کند (کامرات و ایمنسون، 1999- ویلکوس، 2003 – ایمنسون و پرینسون، 2004). ساختار لکه های حاصلخیز و فضاهای بین لکه ای در نواحی خشک و نیمه خشک بر رطوبت خاک اثر دارد و این امر خود تعیین کننده نرخ فرسایش نیز می باشد و کاهش لکه های حاصلخیز پوشش گیاهی منجر به افزایش نرخ رواناب و افزایش فرسایش در باران های شدید شده و منجر به تخریب سرزمین می گردد ( ساکو و همکاران، 2006 – ترنبال و همکاران 2008).

   بر اساس مطالب ذکر شده فرایند های هیدرولوژیکی یک اکوسیستم مرتعی نقش بسزایی در توزیع مجدد منابع و تولید رواناب و نفوذپذیری دارند. همانگونه که ذکر گردید این فرایندها خود متاثر از الگوی مکانی فضاهای لکه های حاصلخیز و فضاهای بین لکه ای می باشند و از سوی دیگر دارای تاثیر مستقیم بر این الگوها می باشند. بدین معنی که تعیین کننده میزان رشد، شادابی، زادآوری، تراکم، تاج پوشش و دیگر مؤلفه های پوشش گیاهی هستند که در علم مرتعداری مورد توجه بوده و اعمال مدیریت صحیح بر آنها از اهداف مرتعداری می باشد. حال آنکه روش های ارزیابی مراتع در ایران به بررسی کمی و دقیق فرایندهای اکوهیدرولوژیکی نپرداخته و عملاً بخشی از اکوسیستم در پایش مراتع مورد ارزیابی قرار نمی گیرد و تاثیر این بخش در حاصلخیزی اولیه یک اکوسیستم کاملا مشهود است. به عنوان مثال کیلر و همکاران (2006) بیان نمودند که الگوهای پوشش گیاهی با توجه به توزیع مجدد عوامل کلیدی غیر زنده چون انرژی، آب و عناصر غذایی در مسیر های مهمی که در ارتباط با پویایی جامعه در بعد مکان و زمان هستند، تعیین می گردند.

در این تحقیق کارایی روش تجزیه و تحلیل چشم انداز (LFA) در یک اکوسیستم مرتعی خشک مورد بررسی قرار گرفت. روش تجزیه و تحلیل چشم انداز بر اساس یک چهارچوب مفهومی پایه ریزی گردیده که مبتنی بر فرایندهایی چون نفوذ، رواناب، توزیع مجدد عناصر غذایی، بذر گیاهی و غیره می باشد. به علت عدم آشنایی، کاربرد چنین روش هایی در کشور معمول نیست. در این تحقیق ضمن معرفی این روش، میزان کارایی آن در یک اکوسیستم مرتعی خشک مناطق مرکزی کشور مورد بررسی قرار گرفته است. بدین ترتیب می توان در ابتدا یک اکوسیستم مرتعی را با جزئیات بیشتری و در بخش های پایه مورد پایش قرار داد. در ادامه صحت اطلاعات کسب شده توسط این روش مورد آزمون قرار گرفت. در مرحله بعدی تحقیق با اعمال تغییراتی متناسب با شرایط اکولوژیکی، خاک و اقلیمی منطقه مورد مطالعه در پارامتر های این روش افزایش صحت اطلاعات بدست آمده مورد بررسی قرار گرفته است.

[1] – Sustainable development                                          

1 – Health indicators                                                    2 – Ecosystem function                        3 – Rangeland inventory                                              4 – Climax

5 – Trend                                                                      6 – Permanent quadrate

7 –  Permanent transect                                                  

[3] – Golley                                                                    2 – Tongway  

3 – Ecological and Hydrological processes                4 – Feedbacks

5 – Noy- Maier                                                            6 – Wilcox

7- Ludwig                                                                                   

1 – Water limited environments                                    2 – Patch  

3 –  Interpatch                                                               4 – Saco et al

5 –  Infiltration rate                                                       6 – Valentine

7 – Dunkerley                                                                8 – Vegetation patterns